ABDÜRREŞİD MEHDİ [MEDİYEV] ARŞİVİNDEKİ KIRIM TATAR BELGELERİ

ABDÜRREŞİD MEHDİ [MEDİYEV] ARŞİVİNDEKİ KIRIM TATAR BELGELERİ*

İlya ZAYTSEV**

Çeviren: Bülent TANATAR

Simferopol’deki Tavrida Devlet Müzesi, Kırım Tatar kamusal figürü, İkinci Devlet Duması milletvekili Abdürreşid Mehdi’ye (1880-1912) ait arşivin hayatta kalan kısmını temsil eden önemli sayıda belgeyi koleksiyonunda tutmaktadır.

Mehdi, Tavrida eyaletinin Perekop ilçesine bağlı Karacanay köyünde fakir bir köylü ailesinde doğdu. İlköğrenimini geleneksel bir eğitim kurumu olan mekteb‘de aldı. Erken yaşta babasız kalan (babası Mediyev o on yaşındayken öldü) genç adam bağımsız olarak hayattaki yolunu bulmak zorunda kaldı. 1902 yılında Mediyev, “Tatar okulu” olarak adlandırılan Simferopol Öğretmen Okulu’ndan onur derecesiyle mezun oldu ve Ermeni-Bazar’da (şimdiki Armyansk şehri) Kırım Tatarları için bir okulda öğretmen olarak görev aldı, ardından Karasubazar’da öğretmen olarak çalıştı.

Kısa süre sonra Gaspıralı [Gasprinskiy] başkanlığındaki liberal Müslüman örgütü Bütünrusiye Muslimlarnın İttifakı’nın [İttifak-ı Müslimin] Kırım şubesine üye oldu. Sosyalist Devrimcilere sempati duyduğu şüphesiyle tutuklandı ve Simferopol hapishanesine konuldu, ancak 31 Ekim 1905’te serbest bırakıldı. Karasubazar’da yeni usule göre çalışan mektep ve rüşdiyelerin açılmasına yardımcı olmak amacıyla “Cemiyet-i Hayriye”yi kurdu. Cemiyet bir millî kütüphane kurdu ve en yetenekli gençlerin yurtdışında (İstanbul’da) eğitim görmeleri için gönderilmesine katkıda bulundu. 1906’da Karasubazar Şehir Duması başkan yardımcılığına seçildi ve 1907-1912’de başkan oldu. Karasubazar belediye başkanlığı döneminde elektrik santrali, kültür merkezi inşa edildi, su şebekesi kuruldu. Ayrıca Mehdi, Karasubazar şehir yönetiminin bir üyesiydi. Kendisi en çok, 1 Mayıs 1906’dan hükümet tarafından kapatıldığı 1908 sonbaharına kadar aralıklı olarak yayınlanan liberal Tatar gazetesi Vatan Hadimi‘nin genel yayın yönetmeni olarak tanınır. Gazete, Kırım Tatar öğretmenlerinin bağışlarıyla ve manevî olarak desteklendi. Mehdi, özellikle okul çocukları ve Kırım Tatar aydınlarının temsilcilerinin oynadığı amatör bir tiyatro sahnesinde oyunlar sergiledi; bilhassa Ahmed Cevdet’in tarihî oyunu “Şeyh Sinan”ı sahneledi.

Mehdi kendisini “İttifak-ı Müslümin”in destekçisi olarak görüyordu. 7 Şubat 1907’de Tavrida vilayeti seçim çevresinin seçmenlerinin genel bileşiminden II. dönem Devlet Duması’na seçildi. Müslüman hizbin bir üyesi oldu ve onun sekreteri seçildi. Kişisel dürüstlük, ticaret ve zanaat kuruluşlarındaki çalışanların normal istirahati ve halkın eğitimi gibi çeşitli Duma komisyonlarında görev yaptı. Bu sonuncusunda millî okullarda eğitim dili sorunuyla ilgili alt komitenin sekreteri olarak görev yaptı. Çok aktifti ve Duma’da ve hizip toplantılarında, özellikle toprak sorunuyla ilgili 9 Nisan 1907’deki 24. oturumda ve işsizlere yardım konusunda 15 Mart 1907’deki 10. oturumda birçok kez konuştu. Rus liberal çevrelerini Müslüman halkın sorunlarına alıştırmak için St. Petersburg’da Rusça bir Müslüman gazetesi yayınlamaya başlayacaktı ama bu planı uygulamaya vakti olmadı.

Duma’nın dağılmasından sonra Kırım’a döndü. 1907-1912’de Karasubazar belediyesinin başkanlığını yaptı. Ve Kasım 1907’de Mehdi, haftada iki kez yayınlanan Rusça “Golos musulmanina” gazetesini kurdu. Ekim 1908’de “Naş golos” gazetesini çıkarmaya çalıştı. Ayrıca Paris’teki “Moussoulmanine” dergisinde ve Bakü’deki “Kaspiy” gazetesinde makaleleri yayımlandı. 1912’de Mehdi veremden öldü.

Günümüze ulaşan belgeler dizisi, 20. yüzyılın başında Kırım Tatarlarının sosyo-politik ve kültürel yaşamının tarihi hakkında paha biçilmez bir kaynak olup, edebiyat ve gazetecilik açısından da önemlidir. Ekim 2017’nin başında A. Mehdi’nin arşivini birkaç saatliğine tanıma şansına sahip oldum. Aşağıdaki tasvirler bu tanışmanın sonucudur. Tabiî ki bu onun arşivinin tam bir envanteri değil, sadece Kırım tarihini araştıran herkesin işine yarayabilecek kısa bir fihrist.

Arşivin büyük bir kısmı çok sayıda muhabirin A. Mehdi’ye yazdığı mektuplardan oluşuyor. Bunlar arasında: Kırım Tatar yazar, edebiyat eleştirmeni, gazeteci, öğretmen ve halk figürü, “Vatan Hadimi” gazetesinin yayıncısı ve İ. Gaspıralı’nın “Tercüman” yayıncılığındaki halefi Asan Sabri Ayvazov (1878-1938) (Alupka’dan 7 ve 30 Nisan, 3 Mayıs 1907 ve 28 Kasım 1908 tarihli 4 mektup); Bahçesaraylı yayıncı ve kitabevi sahibi, Bahçesaray’daki Sırlı-çeşme mahallesinin hatibi Ali Ahmed Tarpi (19 ve 24 Nisan 1908 tarihli 2 mektup); Başkurt ahund, Ufa vilayetinden II. ve III. dönem Devlet Duması milletvekili Muhammedşakir Muhammedharisoviç Tukayev (1867-1932) (14 Kasım ve 2 Aralık 1908 tarihli 2 mektup); “Moussoulmanine” gazetesinin genel yayın yönetmeni Muhammed-bek Hacetlaş (Paris’ten mektup, 13 Temmuz 1910); 1888’de Rusya’dan Türkiye’ye göç eden ve Kahire’de “Sancak” gazetesini ve ardından “Şûrâ-yı Ümmet” gazetesini yayınlayan Kumuk kökenli ünlü bir Osmanlı sosyal ve politik figürü Ahmed Sâib Kaplan (1859–1920) (Kahire’den 20 Şaban 1906 tarihli mektup); Türk Tıbbiye mektebi “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane” öğretmeni Hasan Nuri (Odesa’dan mektup, 1905), vb. var.

1. Mehdi’nin belgeleri arasında başka kişilerin Türkçe ve Kırım Tatar dillerindeki belgeleri de var: Bu A. Ayvazov’un “Müslüman Reformu” makalesi, Devlet Duması’nın Müslüman fraksiyonunun toplantı tutanakları; Yevpatoriya şehri Müslüman Hayır Cemiyeti Yönetim Kurulu’ndan O. Çelebiyev’in “Vatan Hadimi” gazetesine gönderdiği bir makale; Kırım Müslümanları Ruhanî İdaresi (Tavriçeskoe magometanskoe duhovnoe pravlenie) tarafından müftü ve kadıaskerin (müftünün vekili) seçilmesine ilişkin kurallar (tüzük) ve çok daha fazlası.

Kırım Hanlığı dönemine ait birçok hukukî belgenin orijinalleri büyük ilgi görüyor. Bunlar, kişilerin vasiyetnameleri uyarınca çocukları arasında yapılan satın alma ve ayrı mülk devir senetleri olup, arazi, taşınır mal ve hayvan varlıklarının ayrıntılı listelerini içermektedir; örneğin, zilhicce 1061 / Ekim 1651 (Bahçesaray kadısı Emrulla tarafından tasdik edilmiştir); Cemâziyelevvel 1164 / Nisan 1751; Şabân 1192 / Ağustos-Eylül 1778 (Salgır kadısı İslam tarafından tasdik edilmiştir)[1].

 

 

A. Mehdi Arşivi’ndeki belgelerin envanteri
№	KP	Başlık	Tarih	Not
1	KP 27087	Asan Sabri Ayvazov’dan A. Mehdi’ye mektup	30 Nisan [1907] Alupka	Asan Sabri Ayvazov (1878-1938) Kırım Tatar yazar, edebiyat eleştirmeni, yayıncı, öğretmen, halk figürüdür. “Vatan Hadimi” gazetesinin yayıncısı ve “Tercüman”ın yayınlanması işinde İ. Gaspıralı’nın halefi.
2	KP 27088	Asan Sabri Ayvazov’dan A. Mehdi’ye mektup	3 Mayıs [1907]	”
№	KP	Başlık	Tarih	Not
3	KP 27089	Kurt Hala’dan A. Mehdi’ye mektup (Ali Ahmed Tarpi ve Hacı Emir hakkında)	19 Nisan 1907, Akmescit (Simferopol)	Ali Ahmed Tarpi, Bahçesaraylı bir yayıncı ve kitabevi sahibidir ve Bahçesaray’daki Sırlı-Çeşme cemaatinin vaizidir.
4	KP 27090	Bahçesaray Müslüman cemiyetlerinden A. Mehdi’ye mektup	11 Nisan 1907 Bahçesaray
5	KP 27091	Hafız Abdurrahman Şemi’nin Vatan Hadimi gazetesi editörüne mektubu	26 Kasım 1907, Gözleve (Yevpatoriya)	“Vatan Hadimi” 1906 yılında Karasubazar’da yayınlanmaya başlayan bir gazetedir. 1908’de kapatıldı. Mehdi onun editörüydü. Mektup Yevpatoriya’da bir akşam okulunun organizasyonu hakkında bilgi içeriyor. Bir ders Rusça, iki ders “Müslümanca”dır.
6	KP 27092	A. Mehdi’nin “Vakıt” gazetesinin editörüne (Fatih Kerimi) mektubu	27 Nisan 1907, St. Petersburg	“Vakıt”, 20. yüzyılın başlarında en popüler Tatar gazetelerinden biriydi ve 1906’dan beri Orenburg’da yayınlanıyordu. Genel Yayın Yönetmeni: Fatih Kerimi.
7	KP 27093	Karanki (قرنقى) köyünden Zeyneb bint Yusuf’un A. Mehdi’ye mektubu	7 Kasım 1908	Akrabalardan selamlar. Şiirler. Feodosiya ve Canköy ilçelerinde Karanki adında bir köy vardı [1, s. 26, 277, 379].
8	KP 27094	Muhamedşakir Tukayev’den A. Mehdi’ye mektup	2 Aralık 1908	Muhammedşakir Muhammedharisoviç Tukayev (1867–1932) – ahund, Ufa Vilayetinden II. ve III. dönem Devlet Duması milletvekili. Uyruk olarak Başkurt’tu. Mektupta “bölüm müdürü” ve İsmail Efendi’den (Gasprinskiy) bahsedilmektedir.
9	KP 27095	Muhammedşakir b. Şeyh Muhammedharis Tukayev’den A. Mehdi’ye Mektup	14 Kasım 1908	Muhammedşakir Muhammedharisoviç Tukayev (1867– 1932) – ahund, Vilayetinden Devlet Duması II. ve III. dönem milletvekili. Uyruk olarak Başkurt’tu.
10	KP 27096	Asan Sabri Ayvazov’dan A. Mehdi’ye mektup	28 Kasım 1908 Alupka	Asan Sabri Ayvazov (1878–1938) Kırım Tatar yazar, edebiyat eleştirmeni, gazeteci, öğretmen, kamusal figür. “Vatan Hatimi” gazetesinin yayıncısı ve “Tercüman”ın yayınlanması işinde İ. Gaspıralı’nın halefiydi. Mektup, kendisi tarafından “Alupka Okulu Müdürü” olarak imzalanmıştır.
11	KP 27097	“Mousoulmanine” gazetesinin genel yayın yönetmeni Muhammed-bek Hacetlaş’tan A. Mehdi’ye mektup	13 Temmuz 1910 Paris	Hacetlaş için bkz. [2]
12	KP 27098	Asan Sabri Ayvazov’dan A. Mehdi’ye mektup	7 Nisan [1907] Alupka	Ayvazov’un ailevî durumları da dahil (küçük oğlu, şimdiden “iyi konuşuyor” ve “barikat kurmaya başladı”).
13	KP 27099	Odesa’dan Hasan Nuri’nin A. Mehdi’ye mektubu	9 Şubat 1323 hicrî [1905] Odesa	Hasan Nuri, Türk Tıbbiyesi Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de öğretim görevlisidir.[2]
14	KP 27100	“Şûrâ-yı Ümmet” gazetesinin müdürü Ahmed Sâib’in [Kaplan] A. Mehdi’ye mektubu	20 Şaban 1906 [Kahire]	Ahmed Sâib Kaplan (1859–1920), Kumuk kökenli tanınmış bir Osmanlı siyasî figürüydü. 1888’de Rusya’dan Türkiye’ye göç etti. Kahire’de, mektupta adı geçen “Sancak” gazetesini, daha sonra da ” Şûrâ-yı Ümmet” (“Cemaat Meclisi”) gazetesini çıkardı. 9 ruble fiyatlı kitaplar, dergiler (kitap adları Rusça yazılmış) ve “Tercüman” gazetesi hakkında bir rapor talep ediyorum. Bu kitaplar, görünüşe göre tarihî eserler yazmak için gerekliydi (Ahmed Sâib’in kitapları arasında Rus tarihi üzerine tarih felsefesi eserleri de yer alıyor).
15	KP 27101	A. Mehdi’nin bir beyefendiye yazdığı mektup	Petersburg 1 Nisan 1907	Duma meseleleri (özellikle toprak meselesi) hakkında bir mektup, ayrıca Rus gazetelerinde Rus Müslümanları hakkında yazdığı makaleler ve 20 Mart’ta Üniversite’de Rus Müslümanları hakkında verdiği ve ünlü profesörlerin, yazarların ve Duma milletvekillerinin katıldığı konferans hakkında bir mektup.
16	KP 27102	“Vatan Hadimi” dergisinin yazıişlerine Hatırdan Şikayet” başlıklı bir makale	29 Kasım 1908 Alupka	Yazar Ya. Nun mahlasının arkasına saklanmıştır.
17	KP 27103	Bahçesaray’dan A.M. Ganiyev’in “Hadim-i Millet” editörüne mektubu	27 Aralık 1907	Bahçesaray’daki Zıncırlı Medrese’nin reformuna dair bir not.
18	KP 27104	Odesa’dan Hasan Nuri’nin Dr. A. Hilmi Bey’e mektubu	25 Şubat 1908 Маrt 1908	Ekli makale, Müderris Abdülhay-efendi-zade Kırımî’nin yazısıdır. Bkz. No. 13.
19	KP 27105	Vatan Hadimi gazetesindeki “Vatan Sevgisi. Saadet ve Şeref” başlıklı yazı	Tarihsiz. Muhtemelen Mehdi’nin muhabiri Hasan Nuri tarafından yazılmış.
20	KP 27106	Yevpatoriya Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi Yönetim Kurulu’ndan O. Çelebiyev’in Vatan Hadimi’deki makalesi
21	KP 27107	S. Ayvazov’un “İslam Reformu. Mısırlı Muhabirimizden” başlıklı makalesi	14 Mart 1908	1908’in başlarında Ayvazov astım tedavisi gördüğü Mısır’a gitmişti.
22	KP 27108	Kırım Müslümanları İdare-i Ruhaniyesi (Tavrida Müslüman İdare-i Ruhaniyesi) tarafından müftü ve kadıaskerin (müftünün vekili) seçimine ilişkin kurallar (tüzük)		(2 nüsha) El yazısı metin, hektograf. 16 punto. 17. punto kurşun kalemle elle eklenmiştir.
23	KP 27109	Sosyalist Devrimci Parti’nin Türkiye ile ilgili bildirisi	Mücadele ve özgürlük çağrıları	Metin el yazısıyla yazılmış ve çoğaltılmıştır (hektografta mı?).
24	KP 27110	“Vatan” şiiri (şarkısı)
25	KP 27111	Abdurrahman Hacı Mehmed-oğlu’nun A. Mehdi’ye mektubu	Simferopol (Akmescit) Tarihsiz
26	KP 27112	Devlet Duması Müslüman Grubunun toplantı tutanakları	7 ve 9 Mayıs 1907	Oturum Başkanı G. Sırtlanov, katılımcılar Alkin, Akçurin, Ramiyev ve diğerleri.
27	KP 27113	“Vatan Hadimi” gazetesinin “Mekteb” başlıklı tarihsiz makalesi	Bek Sadıki
28	KP 27114	Bahçesaray’dan Kırımi-zade Mahmud Hamdi’den Mehdi’ye mektup	21 Şubat 1324 [1907]	“Kişi” namlı yazarın bir makalesinin gazetede yayınlanması talebi (metin mektupta yer almaktadır).
29	KP 27115	Carmen Silva’nın (Romanya Kraliçesi) bir kitabının çevirisinden bir alıntı		Elisabeth Paulina Ottilie Louise zu Wied (1843–1916) Romanya Kraliçesi ve yazar (Carmen Silva takma adıyla). Almancanın yanı sıra Romence ve diğer dillerde de eserler vermiştir.
30	KP 27116	Üseyin Şamil [Tohtargazı]. “Kırım Hayatı” adlı oyun (iki perde, yedi sahne), bir mektup ve “Kimdir O?” başlıklı iki şiirle birlikte.	Yalta, Ayvasıl	Üseyin Şamil Tohtargazı (10 Nisan 1881, Kokköz köyü, Kırım – 17 Eylül 1913, Harcibiye köyü, Kırım) Kırım Tatar şairi ve oyun yazarı, öğretmen ve marifçi.[3]
31	KP 27117	Ali Ahmed Tarpi’den A. Mehdi’ye mektup	19 Nisan 1908	Ali Ahmed Tarpi Bahçesaraylı yayıncı ve kitabevi sahibi, Bahçesaray’daki Sırlı-Çeşme cemaatinin hatibi. Yayıncı (örneğin, 1914’te Bahçesaray’da M. Abdülkadir’in “Türk Dilinin Kuralları” adlı eserini yayınlamıştır) [3, s. 256]
32	KP 27118	Ali Ahmed Tarpi’den A. Mehdi’ye mektup	24 Nisan 1908
33	KP 27119	Nacmaddin Umar Zakov’dan A. Mehdi’ye mektup	3 Haziran ? yılı
34	KP 27120	A. Hilmi’nin “Evlenme Geleneği Üzerine” Makalesi

 

 

KAYNAKÇA

1. Administrativno-territoryalnıye preobrazovaniya v Krımu 1783–1998, El Kitabı, Simferopol: Tavriya-Plus, 1998, 459 sayfa.
2. Bessmertnaya, O. Yu., “Kem je bıl M.-B. Hacetlaşe ili Nujda v obmane”, Yaevam veda… Kto tak znayet… Pamyati Vladimira Nikolayeviça Romanova / Editör: İ. S. Smirnov; Derleyen: N. Yu. Çalisova (sorumlu editör), N. V. Aleksandrova ve M. A. Rusanov. Moskova: RSUH, 2016, s. 135–190 içinde.
3. Krımskotatarskiye arabografiçnıye grammatiki kontsa XIX – naçala XX vv. Lingvistiçeskoye naslediye krımskih tatar, Kitap 1. Simferopol: Köstence, 2017. 437 sayfa.
4. Kırımlı H., Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905–1916), Ankara, 1996, 242 sayfa.

Bahçesaraylı A.M. Ganiyev’in “Hadim-i Millet” dergisi editörüne mektubu, 25 Aralık 1907.

* Tataristan Bilmler Akademisi’ne bağlı Mercani Tarih Enstitüsü’nün bir süreli yayını olan Krımskoye istoriçeskoye obozreniye = Crimean Historical Review dergisinin 2024 yılı 11. cilt, 1. sayısının 35–45 sayfaları arasından Türkçeye çevrilmiştir.

** Tarih Bilimleri Doktoru, Rusya Bilimler Akademisi Profesörü, Rusya Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü, Şeyh Zayed İslam El Yazmaları Merkezi’nde Baş Araştırmacı (Rojdestvenka Cad. 12, Moskova, Rusya Federasyonu, 107031); ilyaaugust@yandex.ru.

[1] Bu dokümanlar tarafımızca yayınlanmak üzere hazırlanmakta olup bu nedenle aşağıdaki ekteki envanterde yer almamaktadır.

[2] Hasan Nuri için bkz. [4, s. 60–61].

[3] 1900’lerin başlarında Tohtargazı’nın şiirleri “Tercüman” gazetesinde ve “Şura” ve “Yanı Asır” dergilerinde yayımlandı. “Mollalar Proyekti” (1909), “Rahimsiz Babalar…” (1906), “Deli Nogay”, “Zalim Çocuklar” oyunlarının, “Yağmur Duası” (1906) öyküsünün ve “Saadet Adası” (1911) romanının yazarıydı. Yenilikçi bir şair olarak ortaya çıktı. 1910’da Tohtargazı’nın “Nale-i Kırım” (“Kırım’ın İniltileri”) adlı şiir kitabı Karasubazar’da yayımlandı. Sansür izninin olmaması nedeniyle ilk baskıda sadece sekiz şiir yayımlandı. Tohtargazı’nın seçme şiirleri, 1883-1918 yılları arasında Bahçesaray’da İsmail Gaspıralı tarafından yayınlanan “Tercüman-Perevodçik” gazetesinde ve 1906-1908 yılları arasında Karasubazar’da yayınlanan “Vatan Hadimi” gazetesinde yayımlandı. 20 okul kitabı (alfabe, antoloji, tarih ve edebiyat vb. üzerine ders kitapları) derledi. Puşkin’in seçilmiş eserlerini (örneğin, “Balıkçı ve Balık Masalı”, Kırım temalı “Ağıt”, “Arzu” vb. şiirler), İ. A. Krılov’un fabllarını ve M. Yu. Lermontov ve Adam Mickiewicz’in şiirlerini Kırım Tatarcasına çevirdi.