Menim Qorantam

Aliye KERİMOVA*

Bu güzel, bahtlı bir devir edi. Biz Qırımda yaşadıq, bizni doğurgan ve östürgen bereketli topraqnı sevdiq. Balalarnı yetiştirdik, topraqnı tımar ettik, bağ-bağçalar oturttıq. Ve bu işni öyle yapa edik ki, bu işni bizden de eyi kimse yapamaz edi. Böyle rahat yaşayış başqalarnı ille suqlandırmaq kerek edi. Birinci darbe 1783 senesine doğru keldi ve ondan sonra kettikçe daa ziyade qulaç aldı. 1937 senesi bu zulumdan artıq qurtalmayacağımıznı anladıq. Hucur bir şey, “3” ve “7” kibi bahtlı raqamlar kimerde bahtsızlıq da ketirebileler.

Bizim şubelerimiz 1944 senesi aqiqatqa çevirildiler. Bizni yer yüzünden silip taşlamağa niyetlendiler. Amma umut en soñ öle degendayın, biz umut ettik, sağ qaldıq ve qayttıq. İleride bizni ne beklegenini bilmesem de, menim nesilimni devam ettirmek içün elimden kelgenini yaparım.

Menim qartbabamnıñ babası dedem Abkerim Süleyman oğlu (soñradan Süleymanov) ve bitamnıñ anası Şaliye Süleymanova (qocağa çıqmazdan evel – Ametşayeva) Balaqlava rayonınıñ Küçük Muskomya (Rezervnoye) köyünde yaşadılar. Abkerim qartbabam öz babasınıñ işini devam etip – tütün östürdi, Tütün östürüv sırları olarda nesilden-nesilge keçe edi. Olarnıñ torunları bunı alâ daa hatırlaylar.

Qorantaları tez arada büyük hocalıqnıñ saipleri oldılar (sonradan bunıñ içün dedem bolşeviklerniñ cezasına oğradı). Qartbabamda tütün östürmek içün öz toprağı, bağçası, otlağı bar edi. Topraqnı tımar etmek içün onda alman cınısından olğan eki atı, ögüzi, künde 25 litr süt bergen sığırları bar edi. Tarlalarda çavdar, arpa, boğday saçqan. Bereket cıyılğan soñ anbarlar rıqma-rıq tolu ediler. Kolhozlar peyda olğan son şu anbarlarda kolhoz mahsulları saqlanılğan.

Elbette, Abkerimnen Şaliye bu büyük hocalıq işlerini özleri alıp baramaz ediler. Balaları yardım etkenler. Olar az değiller – episi olıp sekiz can; Gülsüm, Süfyan, Salim, Hatice (Abkerim’niñ anası şerefine adlandırılğan), Naim, Fevziye, Nazmiye ve Şamil. Olardan ğayrı qartbabam daa eki öksüz balanı baqqan – Vanya ve Ostajnı (Şaşa). Olar aqqında şimdi bir de bir malümat yoqtır. Abkerim qartbabam pek cümert ve küleryüzli insan edi. Şaliye bitam ise yahşi ev bikesi olğan. Sofralarnı ustalıqnen donatmağa bile edi. Qartbabam maden işlerinen de oğraşqan. Anbarları yanında ustahane qurıp, köy hocalıq aletlerini, pıçaqlar yapa edi. Onıñ ustahanesinde çingeneler de işlegenler. Onıñ azbarındaki quyudan ise bütün köy cemaatı faydalanğan.

 Kollektivizatsiya vaqtında, yani qararnen 1929 senesi, köy cemaatınıñ ürmetini qazanğan Abkerim Suleymanov kolhoz reisi ola. O, aliy tasilli insan olmasa da, bilgige ıntılğan, öz balalarını oqutmaq niyet etken. Sekiz balası iptidaiy köy mektebini bitirip, oquvını devam etmeğe tırışqan.

Birinci qarılğaç Gülsüm oldı. O, Aqyar’daki Seçenkov adına fizioterapiya institutında hem oquy, hem de çalışa edi. Feldşer-ginekolog ihtisasını aldı. Almanlar Qırım’ğa ucüm etkende o öz qocası Emirasan Nazlimov ile düşmanlarnen cesaretli cenkleşti. Qocası İnkerman’da atılğan bombadan vefat etken. Soñradan Gülsüm ağrılarğa dayanaraq, Aqyar gospitalinde yaralanğan askerlerge yardım etken.

Süfyan, Salim, Hatice, Naile mektepni bitirip, tataları artından Aqyar’ğa yol aldılar. Anda oqudılar. Abkerim babalarına yardımları evelki kibi kerek değil edi – bütün topraqlarında kolhozcılar çalışqanlar. Adamlar Abkerimni künley ediler. “Öz balalarını oqutmağa yollağan, bizlerni ise zorlay” dep açuvlanğanlar.

1937 senesi küzde çekistler kelip qartbabamıznı, bir şey anlatmay, alıp keteler. Stalin repressiyaları qulaç aldılar. 1938 senesi qorantası ondan Omsk’tan mektup ala. Babaları sağ olğanını haber ete. Oña çoraplar yollamalarını rica ete. Balalarınıñ kelecegini qayğırğanıñı yaza. Qoranta içün bu sevinçli haber edi. Şaliye bita ona qutu (posılka) yollay. Amma bundan soñra ondan mektüpler kelmey. Abkerim Süleymanov’nıñ 1938 seneden soñki taqdiri belgisizdir.

Baba yaqalanğan soñ qoranta başı Süfyan oldı. O vaqıtta Süfyan Aqyar’da yaşay ve çalışa edi. Süfyan Abkerimov Süleymanoviç 1910 senesi doğdı. Yedi yıllıq mektepten son radioelektron tehnikumında oqudı ve sonradan Qırımenergosbıtta elektromonter olıp çalıştı. 1934 senesi Tatyana Vasilyevna değen qızğa evlendi. O, Tatyana ile Balıqlava’da tanışa. Qız anda kitaphaneci olıp çalışqan. 1935-1936 seneleri olarda İgor oğulları doğa. Abkerim ağa repressiyağa oğratılğan son Süfyan Aqyar’dan Balıqlava’ğa kete. Şu yerde pioner bölüginin müdiri ola.

30-ncı senelerinin sonunda Süfyan’ğa Aqyar’ğa qaytmağa izin bereler. Bundan evel hain oğlu diye ona izin bermey ediler. Aqyar’da o üç qatlı binanıñ inşaatına iştirak etkeni içün ona kvartira bereler. Cenk başlağanda qansınen oğlu Taşkent’ke avuşalar. Yolda oğlu vefat ete. Tatyana Taşkent’te çalışa ve qocasınen mektüpleşe. Qocası ise almanlarnen cenkleşe edi. Olarnıñ Aqyar’daki kvartirasında Gülsüm ve Fevziye yaşağanlar. Bir künü evlerine bomba tüşe amma olar şu daqqalarda mağazda bulunğanları içün sağ qalalar,

Süfyan Kerimov (pasportta Abkerimov) cesurane cenkleşti. Bir ara tapqanda Taşkent’ke barıp Tatyana’nı qaytara. Olar bir-birini pek sevgenler ve bütün cenkni beraber keçkenler, Kiyev, Lvov, Çehoslovakiya qadar düşmannı quvğanlar. Süfyan Kerimov defalarca yaralanıp, sonunda saqat da oldı.

Ğalebe qazanılğan soñ Abkerimovlar Lvov’da qalalar. Botkin soqağında komendant evinde yaşağanlar. Süfyan’nı ürmet etken komandir ona Qırımtatarlarının sürgün etilgeni aqqında aytıp, onınnen beraber Leningrad’qa köçmesini teklif ete. Amma Süfyan Abkerimov vatanperver insan olaraq, teklifni red ete ve Lvov’da qala. 1945 senesi qorantasında qızı Natalya doğa. Yaşayışları bir qarar. Süfyan Lvov fabrikasında elektrik olıp çalışa. 1956 senesi Lvov’ğa gastrollernen “Haytarma” ansambli kele. Kontsertten soñ Süfyan artistlernin yanına kelip olardan cenkten evel şu ansamblinin solisti olğan tatası Hatice Kerimova aqqında soray. Artistlerden birisi Hatice’ni bilgenin ayta ve onıñ adresini bere. Ağa ve tata birbirine mektüpler yazıp başlaylar. Sonradan, Hruşev devirinde bir-birine musafirlikke de bardılar. 1993 senesi Süfyan Süleymanoviç Qırım’ğa qayta ve Aqyar’da yerleşe. Qızı Lvov’da qala. Süfyan Kerimov ve onuñ qarısı 2002 senesi vefat ettiler. Bundan soñ qızları qorantasınen Qırım’ğa köçti,

Hatice Kerimova 1915 senesi aprel 25te doğdı. Profteh oquv yurtunı bitirgen son Qırımenergosbıtta laborant olıp çalıştı. Hatice pek dülber ve istidatlı qız edi. Simferopol opera ve balet teatrinde vokal kurslarına qatnadı. Aynı şu vaqıtta Qırım devlet yır ve oyun milliy ansambli (sonradan “Haytarma” adını aldı) meydanğa ketirile. Haticenin gür ve aenkli sesi ansambl reberi bestekâr Yaya Şerfedinov’nı ayrette qaldıra ve o, ansamblinin birinci solisti ola. Onıñ ile birlikte namlı yırcılar Ediye Topçı, Sabriye Erecepova ve başqaları çalıştılar. Ansambl bütün Qırım’nı boylap gastroller berdi. Hatice bita da 1932-33 senelerine ait olğan afişa da saqlanğan. Bir qaç yıl evelsi bitam şu afışanı ve eski fotoresimlerini Qırımtatar medeniyetini ğayrıdan tiklev boyunca koordinatsiyon merkezine ediye etti ve olar çeşit sergilerde kösterile.

Hatice dülber olğanı içün er kişiler peşinden yüre ediler. Amma o gönlüni yaş kontsermeystr Aleksandr Bodenko’ğa berdi. Olar evlendiler ve 1935 senesi oların Lilâ adlı qızı doğdı. Birazdan soñ qarı-qoca ayırıla. Cenk başlağanda Hatice öz qızını Büyük-Süren’de yaşağan anasınıñ evinde qaldıra ve özü Aqyar’ğa qayta. Aqyar mudafaacıları aldında yırladı, yüreklerini köterdi. Künlerden bir kün askerler arasında Hatice öz qardaşı Naileni köre. O, hemşire olaraq cebege yollanıla edı. Naile Berlin’gece bardı ve cenkten leytenant unvanınen qayttı. Cebedeşi ile evlengen soñ Moskvağa avuşa. Naile Kerimova altı evlât doğurdı. Olar episi şimdi Rusiye’de yaşaylar.

Fevziye Kerimova da Moskva’ğa barıp Torf institutunda bir yıl oqudı. Amma sonra para qalmağanı içün Qırım’ğa qayttı. Qırım’ğa qaytqan künü ise cenk başlandı. O yaralı askerlerge yardım etti. Cenknin bütün deşetini öz közlerinen kördi. Bir kün o yaralı askerlernen düşmanlardan qaçayatqanda yerge tüşip öleyatqan askerni öz arqasına yaslap, onı havfsız bir yerde gizledi. Asker tedaviylengen soñ oña: “Menim soyadım Gusev. Komandirim. Belki daa vaqtı kelir körüşirmiz…” dedi. Bundan soñ Fevziye lagerge tüşe, andan qaça, Büyük Süren’ge qayta. Şu vaqıt köyge Almanlar kelip, sağlam adamların, şu sırada Fevziye ve Haticeni vagonlarğa oturup, Avstrya’ğa aydaylar. Yüdenburg’de (Viyana’dan 300 km.) olar ve daa 50 yaş qız ostarbayter olaraq italyan kâğıt fabrikasında çalışalar.

Fevziye ve Hatice esirlikte bulunğan vaqıtta olarnıñ anası Şaliye Kerimova Büyük Süren’de eki oğul Salim ve Şamil, qızı Nazmiye ve torun Lilâ’nen (Haticenin qızı) özü qala. Salim Kerimov 1913 senesi doğdı. Onıñ kemikleri pek zayıf olğanı içün onı cenkke yollamadılar. Amma o ep bir partizanlarğa yardım etti, olarğa haberler, aşayt mallarını ketire edi. Onıñ qardaşı Şamil ise oña bu işte yardım etken. Salim’niñ apayı Alime oña eki qız Gülâra (1936) ve Dilâra’nı (1937) doğurdı.

1944 senesi mayıs 18de sürgünlik neticesinde Qırımtatar halqı Vatansız qaldı.

Bizim qorantamız Özbekistan’ıñ Sırdarya rayonı Novooltkseyevka stantsiyasında “Bolşevik” kolhoznıñ yanında barakta yaşadı. Salim qartbabam kolhozda demirci, qurucı olıp çalıştı. Onıñ öz qollarının yasağan degirmenlerinen adamlar mısırboğdaynı çekip mamalıga değen aş yapqanlar. Nice adamlar böyle etip açlıqtan qurtarıldı. Alime bitamız balalarnı terbiyeledi, ev hocalığını baqtı. 1948 senesi ise qorantada ilk oğlan – Alim doğdı. 1951 senesi ise menim babam – Nuriddin doğdı. Qoranta muabbet yaşadı. Olar bir-birine daima sadıq ediler ve şu bağlılıq sayesinde bütün qıyınlıqlarğa dayandılar.

1945 senesi Hatice ve Fevziye esirlikten qurtuldılar. Amma olarnı Qırımğa değil de, Özbekistanğa ketirdiler. Fevziye birden tifnen hastalandı ve onı Hatice baqtı. Haticenin qızı Lilâ elâk oldı. Birazdan son o istifadaki podpolkovnik Rustem Ablayev’nen tanışa ve olar evleneler. Ayatı öz yoluna mindi. Hatice bala bağçasında terbiyeci olıp çalışqanda onı Yaya Şerfedinov tapa ve ansamblge işke çağıra. Amma qocası razı olmay.

Fevziye Kerimova Taşkent’te, istisal buhgalteri zenaatı oqudı ve yahşi işte çalıştı. 1966 senesi Hamza Mahmudov’nen evlendi ve bahtlı yaşadı. Bir kün Fevziye’ni Aqyar’ğa, sabıq cenkçiler körüşüvine davet ettiler. Anda o Gusev değen eski tanışını kördi. Sonra Fevziye oña onıñ cenk vaqtında yaralanğanını tasdıqlağan kâğıtnı yolladı ve şu kâğıt yardımınen Gusev imtiyazlar alıp başladı. “Siz meni eki kere qurtardınız” – dep yazğan sonra Gusev Fevziye’ge. Fevziye Kerimova özü de Aqyar müdafaasında iştirak etkeni içün bir sıra orden ve medallernen taqdirlengen edi. 1993 senesi o Aqyar’da kvartira aldı ve tatası Hatice’nen şu yerge köçti. Şu senesi Süfyan, Gülsüm Kerimovlar da Qırım’ğa köçtıler. Gülsüm’niñ Lilâ adlı qızı ve Enver torunı bar. 1994 senesi Gülsüm Kerimova vefat etti. Menim qartanamnıñ anası Şaliye Süleymanova ise Yangiyül’de kence oğlu Şamil’niñ evinde yaşadı. 1967 senesi keçindi.

Şamil Kerimov 1991 senesi Qırımğa köçti. Şimdi o ve apayı Uriye Bağçasaray’da, Hansaray yanında yaşaylar. Uriye bita şu yerde çibereknen pahlava sata. Olarnıñ balaları Akim, Alim, Lenura, Ayder Qırım’da yerleştiler. Yaqında Şamil qartbabanıñ torun torunı – Aliyeçik doğdı.

Men alâ daa menim qartbabamnıñ babasının kence qızı – Nazmiye Kerimova aqqında bir şey aytmadım. O, Özbekistan’da Sırdarya şeerinde yaşadı. Onıñ altı balası bar – Vasfiye, Enver, Remziye, Zülbiye, Elvira ve Edem. Olarnıñ episi şimdi Qırım’nıñ Qurman rayonında yaşaylar. Qaviy ailevıy bağlar olarğa ve bütün qırımtatarlarğa küç-quvet bereler.

Menim doğmuş qartbabamnen bitam Salim ve Alime Kerimovlar Özbekistan’da vefat ettiler. Olar omürniñ sonuna qadar Qırım’nı hatırladılar.

Alime bita üç oğul Alim, Nuriddin, Nariman’nı, ve üç qız – Gülâra, Dilara, Gülnara’nı doğurdı. Olardan Qırım’ğa en birinci köçken Alim Kerimov’dır. O apaynen 1988 senesinden berli Bağçasaray’nıñ merkezinde yaşay ve çalışa.

Babanınıñ aptesi Gülâra Ametşayeva qocası Zaur Ametşayev’nen Saq rayonında yaşay. Balaları Zair, Seyran, Gülziye, Cafer ve Zülfiye de Saq rayonın Mityayevo, Trudjvoye, Juravli köylerinde yaşay. Babamnıñ qardaşı Nariman da anda yaşay. Şimdi Özbekistan’da qız qardaşları Dilara ve Gülnara qaldı.

Dilara Abiyeva qocası Zayreddinnen Sırdarya’da yaşay. Zenur, Venera ve Salim balalarından tek Salim Qırım’ğa qayttı. Salim’nen apayı Alime Bağçasaray rayonında yaşaylar. Olarıñ oğulları Timur öse. Gülnara Eminova da qocası Enver’nen Sırdarya’da. Arşen ve Emine adlı balaları bar. Emine’nin de keçende oğlu doğdı ve olar Qırım’ğa köçmek niyetindeler.

Bizim qorantamız Qırım’ğa 1990 senesinde köçti. Babam Nuriddin Kerimov ve anam Zulayha Hasanovna 1979 senesi evlendiler. 1983 senesi men (Aliye) doğdım. Bir yıldan son ise qardaşım Rustem doğdı. Balalıqta biz bir-birimizge pek beñzep, eki egiz kibi edik. Biz Qırım’ğa babamıznıñ maşinasına oturıp keldik. Özbekistan’da yanı evimizni ucuz satmaq mecbur oldıq. Vatan her şeyden qıymetlidir. Özbekistan’da menim içün eñ yaqın varlıqlardan biri – sevimli köpeğim qaldı. İnanınız ki, yedi yaşındaqı qızçıq içün sevimli köpeciginen ayrılmaq pek qıyındır. 1993 senesi köpegimni daa bir kere körmek fursatım peyda oldı – amma artıq köpeğim meni tanımadı. Hatıra tek insanlar içün emiyetli bir şey olsa kerek…

Biz Özbekistan’dan Qırım’ğa kelgence Qazahistan çöllerinden, Hazar ve Azav denizleri sahillerinden keçtik. Olarğa baqqanda Qırım cennet köşesi kibi köründi bizge. İlk vaqıtları qorantamız Alim emcemiznin evinde yaşadı. Babamız bütün Qırım’nı boylap ev qıdırdı. Amma. de paramız yetmedi, de başqa sebepler ortağa çıqtı. Niayet, biz Bağçasaray rayonının Verhoreçye köyünde (babamız soylarımıznıñ yanında yaşamağa istedi) eski bir ev aldıq. Onı yanıdan qurdıq. Babamnı işke almay ediler. O, başta qurucı edi, şimdi ise ev hocalığını baqa: sığırlarnı asray. Anam ekim. O başta konserva tsehinde, sonra Bağçasaray merkeziy rayon hastahanesinden köyümizde feldşer-ebanay punktında çalıştı. Keçenlerde o nefaqağa çıqtı ve ev bikesi oldı.

Anam tarafından bitam Zekiye Cabbarova (evelde Üseyinova) şimdi Özbekistan’da Sırdarya rayonında yaşay. O, 1929 senesi Simferopol’de doğdı. Onın şu yerdeki evi alâ daa tura. Bitam Qırım’ğa kelip şu evine kirmek körmek istedi – yanı saipleri kirmege razılıq bermediler. Zekiye bitaynı daa eki qızı bar. Onın oğlu – emcem Zair Özbekistan’da elâk oldı. Onın apayı Şefika ise yaqında balaları Tair ve Zarema’nen Qırım’ğa köçti. Tair endi evlendi ve apayı Dilâra’nen Aziz ve Zair oğullarını östüre. Bitaları Zekiye olarnı körmek istey. İnşalla o da Qırım’ğa qaytar. Zekiye bitamnın qorantası aqqında daa çoq şeyler yazmaq mümkün – amma bu endi başqa bir ikâye olacaq.

Buhgalter: Muhasebeci.

Çekistler: Çeka görevlileri (Rusça: ЧК – чрезвычайная комиссия çrezvıçaynaya komissiya, Sovyet devletinin ilk güvenlik kurumu teşkilattı).

Gastrol: Turne, konser.

Kvartira: Apartman dairesi.

Qırımenergosbıt: Kırım Devlet Enerji teşkilatı.

Punktında: Noktasında.

Stantsiyasında: İstasyonunda

 

---