RUSYA’NIN AÇTIĞI SAVAŞ ve TÜRKİYE-UKRAYNA İLİŞKİLERİ

RUSYA’NIN AÇTIĞI SAVAŞ VE TÜRKİYE-UKRAYNA İLİŞKİLERİ^*

Mehmet Ali KULA

Türkiye ve Ukrayna arasında ticari, askeri ve savunma sanayii olmak üzeri iyi işbirlikleri var. Türkiye, Ukrayna’nın 1991’de bağımsız olmasından bu yana iyi ilişkilerde bulunmuştur. Türkiye, Ukrayna’dan çok sayıda tahıl ve benzeri tarım ürünleri almaktadır. Ayrıca Ukrayna, Türkiye’nin büyük bir savunma sanayii partneridir. Bu yazıda Türkiye-Ukrayna ilişkileri, savunma sanayii birlikteliği, Baykar ve TB-2 anlatılacak.

Türkiye-Ukrayna ilişkileri

Türkiye-Ukrayna ilişkileri çok uzun zaman önceye dayanmaktadır. İlk ilişkiler 17. yüzyılda Osmanlılar ile Ukrayna Kazakları arasında gerçekleşmiştir. Ondan önce Ukrayna Kazakları sürekli Karadeniz sahilindeki Türk yerleşimleri yağmalamaktaydı. 17. Yüzyılın ortalarında Lehlere isyan eden Ukraynalılar, Osmanlı sultanından yardım istemiştir. Osmanlı sultanı ise Kırım Hanını görevlendirerek Ukraynalılara yardım etmiştir. Bu olaylardan sonra Ukrayna için Rusya ve Türkiye arasında kanlı savaşlar meydana geldi. 1681’deki Çehrin seferinden sonra Özi nehrinin sağ tarafında kalan Ukrayna toprakları Türkiye’ye bırakılmıştır. 1699 Karlofça anlaşmasından sonra Ukrayna toprakları Rusların eline geçmiştir. 17668-1774 yıllarında cereyan eden Osmanlı-Rus savaşı, Güney Ukrayna ve Kırım’da gerçekleşmiştir. Rus donanması, Fransa ve İngiltere’nin desteği ile Çeşme’de Türk donanmasını yaktı. Bu savaşta Güney Ukrayna kaybedilmiştir ve Kırım bağımsızlığını elde etmiştir. Kısa bir süre sonra Kırım, Ruslar tarafından ilhak edilmiştir.

Ukrayna 1991 yılında bağımsızlığını ilan ettikten sonra 16 Aralık 1991 yılında Türkiye, Ukrayna’yı tanımıştır. Bu yıldan itibaren Ukrayna Türkiye ilişkileri ivmelenmiştir. Bu ivmelenmenin ardından Türkiye ile Ukrayna arasında ticari ilişkiler yükselmiştir. Türkiye, Ukrayna’da Kyiv’de bir büyükelçilik ve Odesa’da başkonsolosluk bulundurmaktadır. Türkiye ve Ukrayna arasında ilişkilerin artmasında Kırım Tatarlarının rolü büyüktür. Türkiye’de çok sayıda Kırım Tatarı yaşamaktadır. Kırım Tatarlarının birçok sivil toplum kuruluşu ve Kırım Tatar Milli Meclisinin Refat Çubarov’dan önceki başkanı aynı zamanda Ukrayna milletvekili olan Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu, Türkiye’ye ziyaretleri ilişkilerin gelişmesinde büyük katkı sağlamıştır. Türkiye ile Ukrayna arasındaki ticari ilişkilerden en büyük tarım sanayi sektörü yararlanmaktadır. Ukrayna, dünyanın en büyük tahıl üreticilerinden biri olmasından kaynaklı buğday üretimi ve ayçiçeği yağı üretiminde kullanılan hammaddeleri sağlamaktadır. Türk vatandaşlarının ve Ukrayna vatandaşlarının iki ülke ziyaretinde vize uygulanmamaktadır.

Türkiye ve Ukrayna’nın Savunma Sanayii ilişkisi

Türkiye ile Ukrayna’nın savunma sanayii ilişkileri 90’lı yıllara dayanmaktadır. Türkiye, Konya’da kurduğu Elektronik Harp ve Eğitim Sahası (EHTES) için eski Sovyet ülkelerinden hava savunma sistemlerinin radarlarını almıştır. Türkiye’nin 90’lı yılların sonunda açtığı Tank 2000 ihalesine Ukrayna’da katılmıştır. Ukrayna, 90’lı yıllarda geliştirdiği T-84 tankının önemli birkaç özelliğini NATO standartına getirerek ihaleye katılmıştır. Ukrayna bunun için Batı ülkelerinden yardım almıştır. Yeni tanka T-84 Yatağan adı verilmiştir. İhalede Almanya’da Leopard 2A6EX, ABD’den M1A2, Fransa’dan AMX Leclerc katılmıştır. İhaleyi Leopard 2A6 ile Almanlar kazansa bile anlaşma sağlanamamış ve ihale iptal edilmiştir.

Ukrayna, 2014 yılından önce ordusunu küçültmüştü ve elindeki tankların bir kısmını Pakistan ve Mısır gibi ülkelere satmıştı. Kasım 2013’te başlayan olaylarla Ukrayna halkı Rus işbirlikçisi Yanukoviç’i istememeye başlamıştı. Bu olaylar Şubat 2014’te bittiğinde Rusya ilk iş olarak Kırım’ı işgal etmiş ve Donbas’ta olaylar çıkartmıştır. Ordusu buna hazır olmayan Ukrayna ilk olarak milis güçlerle Donbas’ta bazı kaybedilen yerleri ele geçirmiştir. Bu olaylar sırasında Ukrayna ordusunu bir NATO ordusuna benzetmek için Birleşik Krallık ve ABD gibi ülkelerden eğitim yardımı almıştır. Türkiye bu zamanda Ukrayna ordusuna eğitimler vermiştir ve bazı kurmaylarını Türkiye’de eğitmektedir. Ayrıca Romanya gibi yerlerde Ukrayna ordusuna eğitimler vermiştir. Bazı zamanlarda Türk savaş gemileri Odesa limanına ziyaret gerçekleştirmişti.

Ukrayna, ilk olarak muhabere sistemlerini iyileştirmek için Türkiye ve ABD ile anlaşmıştır. Türkiye’den Aselsan’ın muhabere sistemlerini ve ABD’den L3 Harris’in muhabere sistemlerini satın almıştır. Aselsan ile Ukrayna savunma şirketleri Serdar tanksavar kulesini geliştirmişlerdir. ASELSAN, 2021 yılında Ukrayna’da şirket açmıştır. Baykar ile Ukrayna TB-2 SİHA’lar için 2019 yılında sözleşme imzalamıştır İlk olarak 6 SİHA ve 3 adet yer kontrol sistemi alınmıştır.  Bu siparişin sonrasında Ukrayna daha çok TB2 almıştır faka sayıları bilinmemektedir. 2020 yılının Aralık ayında Türkiye ile Ukrayna arasında imzalanan anlaşma ile MİLGEM korvetlerinin ortak olarak üretilmesi planlanmaktaydı. Bu bağlamda 14 Aralık 2020 tarihinde T.C. Cumhurbaşkanlığı Savunma Sanayii Başkanı Prof. Dr. İsmail Demir’in başkanlık ettiği heyet Ukrayna’da bir dizi ziyaret gerçekleştirmiş ve Ukrayna Silahlı Kuvvetleri için 4 adet Ada Sınıfı Korvet ve Bayraktar TB2 SİHA sistemlerinin tedarikine ilişkin sözleşmelere imza atmıştı. Bu gelişmeler sonucunda Eylül 2021 yılında Ukrayna’nın ilk korveti kızağa konuldu.

Türkiye, savunma sanayii projeleri için alt yüklenici ülke olarak Ukrayna’yı tercih etti. İlk önce Baykar, Akıncı Taarruzi İnsansız Hava Aracının motorları için Ukraynalı Motor Sich firması ile anlaştı. Bu firmadan AI-450 turboprop motoru satın aldı. Bu motorları Akıncı üzerinde kullandı. Daha sonra Baykar, Kızılelma Milli İnsansız Uçak Sisteminin motorları için Ukraynalı İvchenko Progress firması ile AI-322 turbofan motoru için anlaştı. Bu motor ile Kızılelma geçtiğimiz aylarda ilk uçuşunu yaptı. Türkiye’nin en büyük havacılık sanayii şirketi olan TUSAŞ ise Kara Kuvvetleri Komutanlığı için geliştirdiği Atak-2 taarruz helikopterinin motorları için Ukrayna’yı tercih etti. TUSAŞ genel müdürü Temel Kotil’in açıklamasına göre motorların Ukrayna tarafından üretildiği, Türkiye’ye gönderildiğini ve yolda olduğunu söyledi.

Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ve Türkiye’nin yardımları

Rusya, 24 Şubat günü Ukrayna’ya “Özel Askeri Operasyon” başlattığını duyurdu. Rus ordusu güneyden Kırım üzerinde, Doğudan Ukrayna-Rus sınırından ve Kuzeyden Belarus üzerinden Ukrayna’ya saldırdı. Belarus üzerinden saldıran Rus ordusu Kyiv’i kuşattı ama başarılı olamadı. Ukrayna ve Rusya arasında Konotop üzerinde yoğun çatışmalar yaşandı. Rusya Kuzey cephesinde başarılı olamayınca askerilerini oradan çekti. Güney cephesinde Rusya hızla Herson’u, Melitopol’ü işgal etti. Bu hat üzerinden direkt Mariupol üzerinde saldırıya geçti. Doğudan ise Harkiv, Donetsk ve Luhansk oblastlarının Ukrayna’nın elinde kalan kısımlarına saldırıya geçti. Donetsk ve Kırım üzerinden saldıran birlikler Mariupol’ü kuşattı. Mariupol’deki Ukrayna birliklerinin savunmasına rağmen Mariupol düştü. Rus birlikleri aynı zamanda Ukrayna’nın Mikoleyev ve Harkiv şehirlerine saldırdı. Orada yoğun bir savunmayla karşılaşan Rus birlikleri Harkiv ve Mikoleyev şehrinden çekildi.

Ağustos ayında Herson’da bulunan Ukrayna birlikleri Rus birliklerine karşı saldırı gerçekleştirdi. Karşı saldırı neticesinden Ukrayna birlikleri 11 Kasım’da Herson şehrine girdi. Ayrıca Ukrayna, Eylül ayında Doğu cephesinde karşı saldırı başlattı. Saldırı sonuncu Ukrayna’nın doğusundaki birçok şehir ve kasaba Ukrayna ordusunun eline geçti.

Türkiye, işgalden önce Ukrayna’ya iki adet A400M kargo uçağı ile askeri yardım sağladı. Bu uçaklar Aralık ayında Türkiye’ye dönebildi. Savaşın başında jeneratör, miğfer ve hücum yeleği gönderdi. Savaş sırasında TB-2’ler çok iyi iş çıkarınca Ukrayna, Polonya ve Litvanya halk TB-2 almak için kampanya başlattı. Baykar, toplanan paraları insani yardım için gitmesini istedi ve Ukrayna’ya 5 adet TB-2 sağladı. Sonra 30 adet TB-2’nin yarısını hibe etti ve diğer yarısını yarı fiyatına sattı. Baykar firması 24 adet Bayraktar Mini İHA hibe etti. Yaza doğru Türkiye, Kara Kuvvetleri Envanterinde bulunan Kirpi mayına karşı korumalı araçlarından 200 âdetini Ukrayna’ya verdi. Ayrıca TB-2’ler için MAM-L, MAM-C mühimmatı, ağır makineli tüfek, 100 bin 155 mm’lik obüs mühimmatı ve havan gönderildi. Kesin olmayan bilgilere göre Ukrayna’ya TRLG-230 çok namlulu roket atar, Sungur MANPADS ve hava ve yer için elektronik harp sistemlerini gönderdi.

Ukrayna’nın TB-2 Kullanımı

Savaş öncesi ve savaş sırasında aktif olarak kullanılan Bayraktar TB2 SİHA’lar Ukrayna Ordusu’na keşif, istihbarat ve tespit edilen hedeflerin bertaraf edilmesi konusunda önemli katkılar sağlamıştır. Savaş öncesi zamanlarda hâlihazırda hava savunma sistemlerinin ve zırhlı araçların imha edilmesinde rol oynayan TB2, savaş sırasında bu rolünü pekiştirirken Rus Ordusu’nun lojistiğine de işgalin başlangıcında darbe vurmuştur. Kara unsurlarının dışında ilk defa çatışma durumunda deniz unsurlarına karşı kullanılan TB2; devriye botları ve düşük tonajlı çıkarma araçlarına karşı da kendisinin ve kullandığı serbest süzülen MAM-L mühimmatlarının etkinliğini kanıtlama şansı buldu. Sahadaki başarılı deneyimlerin dışında TB2, dünya kamuoyunun fikri konusunda da gelişme sağlamıştır. Libya’daki çatışmalar ve 2. Karabağ Savaşı esnasında karşı tarafların ve onlara destek veren lobilerin TB2 için kullandığı “katil robot” tabiriyle oluşturmaya çalışılan kötü yöndeki algı, TB2’nin savaşta aldığı rollerle büyük oranda yıkılmış oldu.

TB-2’lerin başarısı Ukrayna halkında Bayraktar sevgisi başladı. Bayraktar adında birçok şarkı ve marş yazıldı ve doğan erkek çocuklarına Bayraktar adı verildi. Ukraynalılar Bayraktar’ı bir kurtarıcı olarak gördü. Ayrıca Baykar Genel Müdürü Haluk Bayraktar, Ukrayna’ya destek mesajı verdi ve birçok TB-2’yi Ukrayna’ya hibe etti. Bu yardımlar sonucunda Haluk Bayraktar, Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski tarafından 1. Derece Devlet Liyakat Nişanı ile taltif edildi.

* Kaan Azman’a yardımları için teşekkür ederim.