HÜSEYİN BADANİNSKİY VE HİZMETLERİ

Hansaray’ın müze olarak açılışının 100. yılı:

 

HÜSEYİN BADANİNSKİY VE HİZMETLERİ

 

Yrd. Doç. Dr. Kamelya TEKNE^*

Hüseyin Abdurefi oğlu Badaninskiy, bünyesinde pek çok vasfı barındıran bir Kırım Tatar aydınıdır. Onu ressam, grafiker, etnograf, Hansaray Müzesinin kurucusu, ilim adamı, sanatçı, eğitmen gibi sıfatlarla ayrı ayrı tanımlamak mümkündür. Yürütmüş olduğu çalışmalarla Kırım Tatar Türklerinin geçmişine sahip çıkarak kültürel mirasını korumuştur. Sahip olduğu vasıfları ve statüyü değerlendirerek Kırım’daki kültür varlıkları konusunda farkındalık yarattığı gibi ilmî bir miras kazandırmıştır.

XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılın başlarında Kırım Tatar kültür tarihinde görünür izler bırakmış Hüseyin Badaninskiy ünlü eğitmen Abdurefi Sadlayeviç Badaninskiy’in oğlu olarak^[1] 1 Aralık 1877 tarihinde^[2] Akmescit civarındaki Badana köyünde dünyaya gelmiştir. Tatar Mektebinde okuduktan sonra Tatar Öğretmen Okuluna geçiş yapmıştır.^[3] Arşiv belgeleri Onun öğretmen okulunda 1889-1896 yılları arasında okuduğunu, 31 Haziran 1896 tarihinde sertifikasını aldığını ve Akmescit Tatar Öğretmen Okulu’nun öğretmenlerinin toplantı tutanaklarından anlaşıldığına göre sınıftan sınıfa birincilik ve ikincilik dereceleri kazanarak geçtiğini ifade etmektedir.^[4] Resme ve çizime olan yeteneği burada keşfedilen Badaninskiy Kırım Tatar cemaatinin Maarif Vakfı’nın desteği ile 1895-1905 yılları arasında Moskova’da bulunan Stroganov Endüstriyel Sanatlar Yüksek Okuluna gönderilmiştir.^[5] Moskova’daki yaşam giderleri ve eğitimi için gerekli parayı tahsis etmesi için Simferopol Tatar Öğretmen Okulundan İ. Müftizade mütevelli olarak belirlenmiştir.^[6] 1905 yılında mezun olduğu bu okulda dekoratif resim sanatını benimseyerek Akmescit’e geri dönmüştür.^[7] 1905-1907 yılları arasında bulunduğu Akmescit’te, ticari okulda grafik üzerine dersler vermiştir. 1907 yılında Stroganov Okulunun Sanayi Mektebine müdürlük yapmak üzere davet edilmiştir. Burada hem dersler vermiş hem de yaptığı yeni çalışmalarla yaratıcılığını ön plana çıkarmıştır. 1909 yılında bütün Rusya genelinde yapılan yarışmalara katılarak birincilik ödülüne layık görülmüştür.

1907-1909 yılları arasında yurt dışına çıkan H. Badaninskiy İstanbul, Paris, Münih, Dresden şehirlerinde bulunmuştur. 1911 yılında St. Petersburg’a davet edilen Badaninskiy burada ressam-dekoratör olarak altı yıl çalışmıştır. Kamu binaları ile özel konakların iç mekân tasarımına katılmıştır. Ayrıca burada yaşayan bazı itibarlı kişilere ait binaların tavan boyamalarını yaptığı bilinmektedir. 1912 yılında ise Rönesans döneminin abidevî resimlerini incelemek için İtalya’ya gitmiştir.

17. Badaninskiy bir taraftan da sanatsal faaliyetlerini icra etmiştir. Ortaya koyduğu pek çok eser sergilerde yer almıştır.^[8] Sergilere ilk katılışı 1909 yılında Moskova’da, Ressamlar Cemiyeti tarafından düzenlenen 17. sergidir.^[9] Şan ve şöhretin zirvesini yaşayan Badaninskiy St. Petersburg’da kalmak yerine anavatanına dönmeyi tercih ederek Bahçesaray’a gelmiştir. 1917-1920 yıllarında Kırım’ın siyasi yaşamında aktif rol almıştır.^[10] Ağabeyi Ali Badaninskiy (1866-1920)^[11] I. Kurultayda delege seçilmiştir.

Kırım Hanlarının merkezi olan Bahçesaray’daki en önemli mimarî yapı ve Kırım Tatarlarının sembolü Hansaray pek çok şair ve ressamın en seçkin eserlerine konu olmuştur.  Meşhur ilim adamları Kondakov ve Kotov (Katov)’un girişimleriyle 180 parçadan oluşan millî sanat eşyası koleksiyonu oluşturulmuş ve bu koleksiyon Kırım Tatar Sanat, Tarih ve Etnografya Müzesinin açılmasına vesile olmuştur. 4 Ekim 1917 tarihinde^[12] H. Badaninskiy Hansaray Müzesi’nin müdürü olarak tayin edilmiştir.^[13] Çalışmalarında arkeolog ve etnograf G. A. Bonç-Osmolovskiy ile Kırım Tatar süsleme sanatının temelini iyi bilen İ. Ginzburg, Ya. Tuhengold ve A. Başkirov gibi alimlerle yakın temasta bulunmuştur.

Badaninskiy Bahçesaray Anıtları ve Yadigarları Koruma Cemiyeti’nin başkanı olarak harabeye dönen, yok olma tehlikesi altındaki anıtlara da büyük özen göstermiştir. Bu konuda 1922 yılında Rus Halk Maarif Komiserliği’nin Müzeler bölümüne orijinal kültür ve saray yapılarının durumu hakkında resmî belgeler göndermek suretiyle bunları içinde bulundukları vaziyetten kurtarmaya çalışmıştır.^[14] 1920’li yıllarda Kırım’daki eski eserlerin envanterini çıkartmak gayesiyle Krımohris denilen Kırım Tarih Varlıklarını Koruma Komitesi’nin kurulduğu da bilinmektedir.^[15]

1. Badaninskiy’in müze müdürlüğü görevinin yanı sıra Kırım Tatar Türklerinin ortaçağ yapılarını öğrenmek ve buna yönelik arkeolojik çalışmalar yapmak başlıca gayelerinden biri olmuştur. Buna göre 1917 yılında Hansaray Müzesinde düzenlenen bir ilmî toplantıda Eski Yurt’a arkeolojik sefer düzenleyerek araştırma yapmak konusunda karar almıştır. Bu çalışmanın asıl hedefinin ise Kırk Azizler Mezarlığı olduğu bilinmektedir. Planlanan araştırma 2-17 Ekim 1917 tarihinde gerçekleştirilmiş olup Badaninkiy’in dışında Prof. A. Başkirov ve fotoğrafçı olarak da V. P. Pavlov ile N. Z. Fyodorov’un katıldığı bilinmektedir. Tüm mezar taşları dikkatli bir şekilde ölçülmüş olup fotoğrafları çekilmiş, resimleri çizilmiştir. Daha sonra da mezar taşları saraya taşınmıştır.^[16] Böylece Onun girişimleri sayesinde 1922-1923 yıllarında müzenin genişlediği bilinmektedir.^[17] Kitabeler ayrıntılı olarak analiz edilerek çevirileri yapılmıştır. 25 adet yatay mezar taşı ile 12 adet dikey topuzlu anıt çıkarılmıştır. 1925 yılında müze Solhat bölgesinde arkeolojik çalışmalara başlamıştır. 1925-1926 yıllarında gerçekleştirilen çalışmalarda 145 mezar taşı, steller ve onlara ait parçalar bulunmuş ve 1928 yılında bunlara 175 adet daha eklenmiştir. Bulunan bu malzemelerin 65 adedi, üzerinde Arapça yazılar bulunan kitabeler ve mezar taşlarıdır. Bunların içerisindeki 15 adedi ise XIII.-XIV. yüzyıla kadar uzanmakta olup üzerlerinde pek çok süsleme ve hat dikkat çekmiştir. Kitabelerin tarihi 1291 yılına kadar uzanmaktadır. Yine bu yıllarda H. Badaninskiy Çufut Kale yerleşiminde arkeolojik araştırmalara yönelmiştir. Araştırmanın temel gayesi ise Canike Hanım Türbesi ile ortaçağ kale ve cami kalıntıları hakkında bilgi sahibi olmaktır. Yapılan kazılar sonucunda yapının planını ve pek çok mimari ayrıntıyı öğrenmek mümkün olmuştur. Caminin minaresi, giriş kapısı ve tavanında değişiklik yapmasına izin verilmiştir.^[18] Tüm bu çalışmalar Çufut Kale, Mangup Kale, Eski Kermen, Tepe Kermen, Aziz adlı tarihi alanların müzeye dahil edilerek devlet tarafından koruma altına alınması sonucunu beraberinde getirmiştir. Ayrıca Yeşil Cami, Türbe ve bir dizi cami ile Sarı Güzel gibi geçmişin izlerini taşıyan alanlar da devlet koruması altına girmiştir. 1923 yılında Moskova ve St. Petersburg’da bulunduğu sırada pek çok ilmî ve içtimaî teşkilatla bağlantı kurmuş olup Kırım’daki tarih ve kültür anıtlarının durumu hakkında bilgi vermiştir.^[19]

Esasında H. Badaninskiy’in tarihî ve etnografik çalışmalarına dair tutmuş olduğu günlük de büyük önemi haizdir. Burada yukarıda anlatılan çalışmalara özellikle de 1920’li yıllarda gerçekleştirilenlere dair daha ayrıntılı bilgiler bulmak mümkündür. Badaninskiy’in Kırım Tatar kültürünü ve yaşamını aydınlatan etnografik koleksiyonun ortaya çıkışı açıkça burada görülmektedir. Örneğin 21 Aralık 1923 tarihli kayıtta “1923-24 Yılı İş Planı” adlı 6 madde halinde listelenen bir taslak ortaya koymuştur. Yine günlüğünün 1925 yılı arifesinde yaptığı kayıtta “1925 yılının yazında Kırım’a keşif gezisi” adlı notunun muhteviyatında yazanlar Badaninskiy’in ayrı bir ilmî çalışması olarak kabul edilebilir. Bu notta yakın bir gelecekte yapmayı planladığı araştırma çalışması için bir haritalama planı belirlerken Kırım’da Tatarların maddî kültürüne ilişkin çalışmaların hâlâ çok az olduğu tespitinde bulunmuştur. Kırım Tatar millî destanları ve müziklerinin de bir anıt gibi değerlendirilerek onları kaydetmeyi de öncelikli bir görev olduğu vurgusunu da yapmıştır. Badaninskiy 45 gün sürecek eğitim ve keşif seferi için şu güzergâhı belirlemiştir: Akmescit, Kezlev, Şeyhler-Tat, Kır-Aktaçi, Kırk-Çalpan, Kara-Nayman, Ungar, Nayman, Çegerdekçi, Mangıt, Burlak-Tama, Tok-Bulek, Çerkez-Tobay, Eski-Kırım, Şeyh-Eli, Koleç-Akmanay (Arabat), Kerç, Kefe, Ay-Serez, Şelen, Arpat, Usküt, Karasubazar, Argın, Cafer, Berdı, Eski-Saray, Karaç-Ulaklı, Eski-Yurt, Bahçesaray.  Badaninskiy’in planına göre ilmî gezi, arkeoloji uzmanları, tarihçiler, sanatçılar, dil bilimciler, etnograflar ve topografların yer aldığı farklı disiplinlerin uzmanlarının katılımıyla gerçekleşmeliydi. İlmî gezi 25 Haziran-16 Eylül 1925 tarihleri arasında gerçekleşmiştir. 64 yerleşim yeri ziyaret edilmiştir. Gezi ile ilgili 32 adet rapor hazırlanmıştır. Millî müzik ve edebiyata, etnografik eşyalara, eski yazıtlara dair pek çok numune toplanmış olup fotoğrafları alınmış, bazıları resmedilmiştir. Dikkat çeken bulgulardan birisi de 400 adet eski damganın varlığı olmuştur. Günlükte geziye katılan uzmanlar hakkında şu bilgi verilmiştir:

1-Osman Akçokraklı (Ekonomi, Millî Edebiyat)

2-Hasan Refatov (Millî Müzik)

3-Ben (Tarih, Kültür, Etnografya)

4-Stajyer Abdul Raşid Çelebiyev (Ressam)

5-Stajyer Abbas Hilmi Kadıeskerov (Fotoğrafçı)

6-Stajyer Saffet Abdul-Ragim (Millî Edebiyat, Epigrafya)^[20]

Badaninskiy’in Kırım Tatar arkeolojisinin yanı sıra 1923 yılından itibaren millî süsleme sanatının sergilenmesi konusuna da çevirdiğini söylemek mümkündür.^[21] Kırım Tatar Türklerinin tarihini, etnografyasını, arkeolojisini öğrenerek, kültürel zenginliklerini koruyarak işe başlamıştır. Buna göre dericilik, bakırcılık, kuyumculuk gibi unutulan geleneksel sanatları yeniden canlandırmaya çalışmıştır. Aynı zamanda İsmail Gaspıralı’nın ev müzesi ve kütüphanesini donatmak için de çaba sarf etmiştir. Müdürlüğünü yaptığı dönemde müzede 1924 yılında 2254 adet el yazması bulunan nadir eserler kısmında 211 adet kitap toplanmıştır. Böylece Badaninskiy’in gözetimindeki saray müzesi ilim merkezi haline dönüşmüştür.^[22] Ayrıca Çufut Kale, Eski Yurt, Çerkez Kermen ve Eski Kırım’da yapılan kazılara bizzat iştirak etmiştir. Kırım Tatar türbeleri hakkında önemli ve ilmî risaleler yazmıştır.^[23]

Diğer taraftan Badaninskiy eğitimle ilgili faaliyetlerine Tatar Bediî Sanayi Mektebi’nde devam etmiştir. Kırım’ın farklı şehir ve köylerinde ortaçağ Kırım Tatar milli süsleme-uygulamalı sanatı ve o günkü Kırım Tatar kültürü hakkında dersler vermiştir.^[24] Bu mekteplerden birinde okuyan ve gelecekte büyük bir ressam olan Ahmet Ustayev’in hatıralarına göre H. Badaninskiy’in derslerine çok sayıda talebe katılırdı ve büyük bir dikkatle onu dinlerlerdi.

Nisan 1925 tarihinde Paris’te Uluslararası Süsleme Sanat ve Sanayi sergisini teşkilatlandırmıştır. Bu sergiye gönderilen numunelerin seçiminde Badaninskiy aktif bir rol oynamıştır. Paris’e kadın ve erkek milli kıyafetleri, kilimler, maramalar, nakışlar, bakır ve gümüş kaplar gönderilmiştir. Kırım’dan gelen numunelerin tunç madalya ile takdir edilmesi neticenin çok iyi olduğunun bir göstergesi olmuştur. 1925 yılındaki bir diğer önemli faaliyet ise danışmanlığını yaptığı “Alim” adlı filmin çok büyük ilgi görmesidir.

1. Badaninskiy’in eserleri, Kırım’ın itibar sahibi alimlerinden biri olarak o dönemde yayınlanan “Yeni Doğu”, “Kırım”, “İleri”, “Tavriya Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Cemiyetinin Haberleri” gibi dergilerde yayınlanmıştır. Kendisi de bu cemiyetin aktif üyelerinden birisi olmuştur.

Badaninskiy Kırım’da etnografya alanında büyük katkı sağlamıştır. 1920-1930 yılları arasında müze müdürü olarak Etnografya Merkez Bürosunun, Etnografya Bölge Bürosunun, Bahçesaray Etnografya Dairesinin Başkanı olmuştur. Badaninskiy güzel sanatlar alanında da büyük yetenek, profesyonel ustalık göstermiş bir sanatçıdır. Onun ressam olarak en bilinen eserleri “Aydın Gece” (1910) ile “Bakırcının Ustahanesi” (1920) adlı çalışmalardır.^[25] Ayrıca 1927 yılında sahnelenen B. V. Asafyeva’nın “Bahçesaray Çeşmesi” adlı balenin kostümlerinin taslaklarını hazırlamıştır.

Hatta dış dünyaya karşı Bolşevik tecridi altında bulunulan bir dönemde olmasına rağmen oryantalist ilim adamları ile ilişki kurmayı başarmıştır. Çekoslovakya’daki ilmî kurumlarla yayınlar değiştirilmiştir.^[26] 1927 yılında Profesör Arner, Stockholm’den ziyarete gelmiştir. Ertesi yıl “Monitor” gazetesi’nin muhabiri V. G. Chamberlain ve Polonya Büyükelçisi Patek tarafından müze ziyaret edilmiştir. Eylül 1929’da Bahçesaray, Alman etnografları olan Hans ve Nata Findeisen tarafından ziyaret edilmiştir, Kırım Tatar el sanatlarından pek çok ürün satın almışlardır. Bu ürünleri Berlin’deki Dünya Milletleri Müzesine depolamışlardır.^[27]

1929 yılında ülkedeki siyasî vaziyette yaşanan gelişmeler sonucu tüm araştırma gezilerine kısıtlama getirilmiş, Sovyet Hükümetinin kararı ile Badaninskiy müdürlük görevinden azledilmiştir.^[28] Ömrüne Kırım Tatar kültürünü canlı tutacak olan pek çok faaliyeti sığdıran Hüseyin Badaninskiy 1937 yılında tutuklanmış Nisan 1938 tarihinde ise Kırım Tatar milliyetçiliği ile suçlanarak şehit edilmiştir.^[29]

 

KAYNAKÇA

Asanova, U. K., “U. A. Bodaninskiy-Organizator Etnografiçeskih Issledovaniy Gosudarstvennogo Dvortsa-Muzeya Tyurko- Tatarskoy Kulturı V 1920-30-h GG.”, Tavriyski Studii, № 1, 2011, (Çevirimiçi) http://kukiit.ru/docs/ts/no1/9.pdf.

Çerkezova, Elmira, Coyulgan Aenklik ve Uygunlık İzinden / V Poiskah Utraçennoy Garmonii, Akmescit, 2009.

Kançal-Ferrari, Nicole, Kırım’dan Kalan Miras Hansaray, İstanbul, 2005.

 Panova, Z. S., “Deyatelnost Useina Bodaninskogo v İssledovanii i Propagande Natsionalnoy Kulturı Krımskih Tatar”, Uçenıye Zapiski Tavriçeskogo Natsionalnogo Universiteta im. V. I. Vernadskogo Seriya «Filologiya. Sotsialnıye Kommunikatsii», Tom 25 (64), № 3, ç. 1. 2012 г., s. 113-119.

Prohorov, D. A., “Usein i Ali Bodaninskiye-Vospitanniki Simferepolskoy Tatarskoy Uçitelskoy Şkolı”, IV Nauçnıye Çiteniya Pamyati Useina Bodaninskogo, KRU «Bahçisaray İstoriko-Kulturnıy Zapovednik»,17-19 Oktabrya 2012, s. 30.

 Trofimets, A. S., “Usein Bodaninskiy i Arheologiçeskoye İzuçeniye Musulmanskih Pamyatnikov Srednevekovogo Krıma”, IV Nauçnıye Çiteniya Pamyati Useina Bodaninskogo, KRU «Bahçisaray İstoriko-Kulturnıy Zapovednik»,17-19 Oktabrya 2012, s. 32-33.

Zaatov, İsmet, QırımTatar Ressamları. XIX Asırnıñ Soñu-XXI Asırnıñ Başı Ressamlıq, Grafika, Heykelcilik, Akmescit, 2008.

 

RESİMLER

(Çevirimiçi)

http://bikz.org/novosti/usein-bodaninskij-osnovatel-i-pervyj-direktor-bahchisarajskogo-dvortsa-muzeya/, (26.10.2015).

Elmira Çerkezova, Coyulgan Aenklik ve Uygunlık İzinden / V Poiskah Utraçennoy Garmonii, Akmescit, 2009, s. 127.

Kazı Ekibi

(Çevirimiçi) http://bikz.org/novosti/usein-bodaninskij-osnovatel-i-pervyj-direktor-bahchisarajskogo-dvortsa-muzeya/, 26.10.2015.

Kazı Ekibi (Çevirimiçi) http://bikz.org/novosti/usein-bodaninskij-osnovatel-i-pervyj-direktor-bahchisarajskogo-dvortsa-muzeya/, (26.10.2015)

Kazı sırasında H. Badaninskiy (Çevirimiçi) http://bikz.org/novosti/usein-bodaninskij-osnovatel-i-pervyj-direktor-bahchisarajskogo-dvortsa-muzeya/, (26.10.2015).

* Kırklareli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, kamelyakeskin@hotmail.com

[1] D. A. Prohorov, “Usein i Ali Bodaninskiye-Vospitanniki Simferepolskoy Tatarskoy Uçitelskoy Şkolı”, IV Nauçnıye Çiteniya Pamyati Useina Bodaninskogo, KRU «Bahçisaray İstoriko-Kulturnıy Zapovednik», 17-19 Oktabrya 2012,  s. 30.

[2] Bazı yayınlar H. Badaninskiy’in 12 Ocak 1877 tarihinde doğduğu bilgisini vermektedir. Bkz. İ. Zaatov, QırımTatar Ressamları XIX Asırnıñ Soñu-XXI Asırnıñ Başı Ressamlıq, Grafika, Heykelcilik, Akmescit, 2008, s. 34.

[3] Elmira Çerkezova, Coyulgan Aenklik ve Uygunlık İzinden / V Poiskah Utraçennoy Garmonii, Akmescit, 2009, s. 127.

[4] D. А. Prohorov, a.g.m., s. 30.

[5] Çerkezova, a.g.e., s. 127; U. K. Аsanova, “U. А. Bodaninskiy-Organizator Etnografiçeskih Issledovaniy Gosudarstvennogo Dvortsa-Muzeya Tyurko- Tatarskoy Kulturı V 1920-30-h GG.”, Tavriyski Studii, № 1, 2011, (Çevirimiçi) http://kukiit.ru/docs/ts/no1/9.pdf.

[6] D. А. Prohorov, a.g.m., s. 30.

[7] Çerkezova, a.g.e., s. 127-128.

[8] Çerkezova, a.g.e., s. 129.

[9] İ. Zaatov, QırımTatar Ressamları. XIX Asırnıñ Soñu-XXI Asırnıñ Başı Ressamlıq, Grafika, Heykelcilik, Akmescit, 2008, s. 34.

[10] Çerkezova, a.g.e., s. 129.

[11] D. A. Prohorov, a.g.m., s. 30.

[12] Bazı yayınlar 25 Eylül 1917 tarihinde müze müdürü olarak atandığı bilgisini vermektedir. Ayrıca saray millî bir müze olarak 3 Kasım 1917 tarihinde açılmış olup ilk Kırım Tatar Hükümetinin başkanı seçilecek olan Numan Çelebi Cihan’ın bu törende önemli bir konuşma yaptığı da bilinmektedir. Bkz. N. Kançal-Ferrari, Kırım’dan Kalan Miras Hansaray, İstanbul, 2005, s. 91.

[13] Çerkezova, a.g.e., s. 128.

[14] A.g.e., s. 129.

[15] N. Kançal-Ferrari, a.g.e., s. 91.

[16] А. S. Trofimets, “Usein Bodaninskiy i Arheologiçeskoye İzuçeniye Musulmanskih Pamyatnikov Srednevekovogo Krıma”, IV Nauçnıye Çiteniya Pamyati Useina Bodaninskogo, KRU «Bahçisaray İstoriko-Kulturnıy Zapovednik»,17-19 Oktabrya 2012, s. 32-33.

[17] Çerkezova, a.g.e., s. 128.; Z. S. Panova,  “Deyatelnost Useina Bodaninskogo v İssledovanii i Propagande Natsionalnoy Kulturı Krımskih Tatar”, Uçenıye Zapiski Tavriçeskogo Natsionalnogo Universiteta im. V. İ. Vernadskogo Seriya «Filologiya. Sotsialnıye Kommunikatsii», Tom 25 (64), № 3, ç. 1. 2012 г , s. 114.

[18] А. S. Trofimets, a.g.m., s. 32-33.

[19] Çerkezova, a.g.e., s. 130.

[20] U. K., Asanova, a.g.m., pdf.

[21] Z. S., Panova, a.g.m., s. 114.

[22] Çerkezova, a.g.e., s. 129.

[23] A.g.e., s. 130.

[24] Çerkezova, a.g.e., s. 129.

[25] Eserleri büyük ölçüde 1938 yılından sonra Stalin’in muhafızları tarafından yok edilmiş olup geriye kalan az bir kısmı ise Bahçesaray’daki Devlet Tarihî-Kültürel Zapovedniği’nin (rezervinin) fonlarında saklanmaktadır. Bkz. İ. Zaatov, a.g.e., s. 34.

[26] Çerkezova, a.g.e., s. 130.

[27] A.g.e., s. 131.

[28] А. S. Trofimets, a.g.m., s. 33; N. Kançal-Ferrari, a.g.e., s. 91.

[29] Çerkezova, a.g.e., s. 131.