DONBAS SAVAŞI NEDEN ASLA “İÇ SAVAŞ” DEĞİLDİ?

290, Andreas UMLAND, Jakob HEDENSKOG, Julia KAZDOBINA, Özgür KARAHAN, 2025, Açık erişim, Dergi İçeriği 84 Görünüm

DONBAS SAVAŞI NEDEN ASLA “İÇ SAVAŞ” DEĞİLDİ?*

Jakob HEDENSKOG,
Julia KAZDOBINA, Andreas UMLAND**

Türkçeye Çeviren: Özgür KARAHAN

On yılı aşkın bir süre önce, 20 Şubat 2014 tarihinde Rusya’nın Kırım’ı yasadışı işgaliyle başlayan Rusya-Ukrayna Savaşı şiddetli bir silahlı çatışmaya dönüştü.[1] Ancak Ukrayna’ya sempati duyan ve Rusya’nın 24 Şubat 2022’deki geniş çaplı işgalini kınayan kamuoyu yorumcuları, çatışmanın geçmişi konusunda ikircikli davranmaya devam ediyor. Ya Rus propagandası ya teorik önyargılar ya da sadece saflık nedeniyle, çok sayıda yabancı gözlemci bu tarihten önce ve sonra Ukrayna’daki çatışmalar arasında keskin ayrımlar yapmaya devam ediyor.

Rusya Doğu Ukrayna “İsyanını” Nasıl Kışkırttı?

Donbas Savaşı, Rusya’nın Ukrayna’nın ağırlıklı olarak Ruslardan oluşan doğu ve güney bölgelerinin kontrolünü ele geçirme girişimlerinin birkaç örneğinden biriydi. Başlangıçta Kremlin bunu asgarî askerî çatışmayla gerçekleştirmeyi amaçlıyordu. Bu operasyonun en bilinen yönü Rusya’nın 20 Şubat ve 18 Mart 2014 tarihleri arasında Kırım’ı ilhak etmesiydi.[2] Rus milliyetçilerinin Novorossiya (Yeni Rusya) olarak adlandırdığı bölgenin tamamını ele geçirme girişimi, doğu ve güney Ukrayna’da ve ötesinde sosyal uyumu, siyasî istikrarı ve devlet kapasitesini zayıflatmak için tasarlanmış çok sayıda eşzamanlı eylemi de içeriyordu.

Rusya’nın 2014 başlarında Ukrayna anakarasında yürüttüğü hibrit savaşın temel araçları arasında Rus ya da Rusya yanlısı aktörlerin etkisi altındaki Rus ve Ukrain kitle iletişim araçları da vardı. Ancak Moskova’nın şeytanlaştırma kampanyasının Doğu Ukrayna kamuoyu üzerindeki etkisi sınırlı kaldı. Hem Rus propaganda kanalları hem de yabancı kitle iletişim araçları Donbas’taki Rusya yanlısı gösterileri sözde yaygın halk ruh halinin dışavurumu olarak yansıttı. Ancak bu dönem öncesinde ve sırasında yapılan çeşitli kamuoyu yoklamaları farklı bir tablo çizmektedir. Örneğin Mart 2014’te Donetsk ve Luhansk bölgelerinde yaşayanların sadece üçte biri Donbas’ın Ukrayna’dan ayrılmasını desteklerken, yüzde 56’sı bu fikri reddetmiştir.[3] Ukrayna’nın doğu ve güney şehirlerindeki ayrılıkçı eylemlerin çoğu yerel olarak başlatılmamış, Moskova tarafından kışkırtılmış, yönlendirilmiş ve finanse edilmiştir.[4]

Rus Başıbozuklar Şiddetin Tırmanmasına Nasıl Yol Açtı?

Nisan 2014’ün başlarında tansiyon zaten yüksekken, geniş çaplı çatışmalar ancak ayın ikinci haftasında başladı. Çatışmaların bu yeni aşamasında ateşli silahlar kullanıldı ve Rus vatandaşları her yerde hazır bulundu. Donbas Savaşı 12 Nisan’da Rus savaşçıların liderliğindeki ayrılıkçıların Donetsk Oblastı’na bağlı Slovyansk[5] ve Kramatorsk’taki idarî binaları ele geçirmesiyle başladı. Slovyansk’ın ele geçirilmesinin ardından Rusya-Ukrayna Savaşı’nın ilk büyük çaplı çatışması yaşandı.

Slovyansk’taki Ukrayna karşıtı savaşçılar “Strelkov” takma adlı emekli albay ve eski FSB subayı İgor Girkin tarafından yönetiliyordu. Girkin’in elliden fazla savaşçıdan oluşan silahlı grubu, Rusya üzerinden Ukrayna anakarasına -çoğunun ilhak operasyonuna katıldığı işgal altındaki Kırım’dan- yeni gelmişti. Girkin’in ekibi Donbas’taki bölgesel iç çatışmanın Rusya ve Ukrayna arasında devletlerarası bir savaşa dönüşmesinde belirleyici bir rol oynadı.

Kasım 2014’te Rus aşırı sağcı haftalık Zavtra (Yarın) dergisine verdiği bir röportajda Girkin şu itirafta bulundu: “Savaşın tetiğini ben çektim. Birliğimiz sınırı geçmeseydi, her şey Harkiv ve Odesa’da olduğu gibi sonuçlanacaktı… Bugün hâlâ devam eden savaşın düğmesine bizim birliğimiz bastı. Masadaki tüm kartları karıştırdık. Hepsini!”[6]

Moskova Ukrayna’nın Sözde “Ayrılıkçılarını” Nasıl Yönlendirdi?

13 Nisan’da Ukrayna Cumhurbaşkanı Vekili Oleksandr Turçınov “Terörle Mücadele Operasyonu”nun (ATO) başladığını duyurdu.[7] Ukrayna hükümetinin savunma operasyonunu askerî olmaktan çok terör karşıtı bir operasyon olarak başlatma kararı, uluslararası bir çatışmadan ziyade devlet içi bir çatışmanın kanıtı olarak da yorumlanabilir. Ancak Turçınov bu kararı paradigmatik değil pragmatik gerekçelerle aldı, zira ayrılıkçılığın önlenmesi Ukrayna’nın savunma ile ilgili değil, terörle mücadele mevzuatı kapsamında yer alıyor. Nisan 2014’te Kyiv, Mayıs 2014’te yapılması planlanan ve olağanüstü hâl altında iptal edilmesi gereken cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde sıkıyönetim ilan etmek istemedi.

Donbas Savaşı’nın öncesine, patlak vermesine ve seyrine ilişkin birçok akademik araştırma, Ukrayna’nın doğusundaki görünüşte bağımsız olan Ukrayna karşıtı başıbozuk unsurlar ile Moskova, Rostov-na-Donu, Akmescit (Simferopol) veya başka yerlerdeki Rus devlet organları arasındaki çoklu bağlantıları ortaya çıkarmış ve analiz etmiştir. Almanya’da yaşayan Rus tarihçi Nikolay Mitrohin, “Ulusaşırı Provokasyon” adlı makalesinde[8], sözde sivil Donbas Savaşı’nın patlak vermesinde sadece Rus gayri-nizamî aktörlerin değil, aynı zamanda Rus devletinin de önemli rolü olduğuna ilk işaret eden önde gelen akademisyenler arasındaydı. Daha sonra Japon siyaset bilimci Sanşiro Hosaka, “Donbas Savaşında Rus Siyasî Teknolojisi”[9] gibi makaleleriyle ve Alman araştırmacı Jakob Hauter, Rusya’nın Gözden Kaçan İstilası adlı kitabıyla Mitrohin’in ilk bulgularını doğrulamış ve desteklemiştir.[10]

Rus devletinin müdahalesine ilişkin ayrıntılı ampirik araştırmalardan önce, savaşın patlak vermesine ilişkin en makul açıklama olarak bu sonuncusu görünüyordu. Başından beri, 2014 baharında Donbas’ta yaşanan askerî tırmanışın daha geniş siyasî bağlamı manidardı. Rus birliklerinin Kırım’ı ele geçirdiği ve Rusya’nın Ukrayna anakarasına yönelik çok yönlü hibrit saldırısını hızlandırdığı bir dönemde savaşın başlaması ve sonunda patlak vermesi pek de tesadüf olamazdı. Donbas’taki görünüşteki “isyanın” garip bir yönü de başından beri bölgede tanınmış hiçbir siyasî lideri ya da ilgili siyasî örgütü içermemesiydi.

Rus Nizamî Güçleri Donbas Savaşına Nasıl Müdahale Etti?

Halihazırda Rusya, nizamî birliklerinin Donbas Savaşı’nın sahadaki yürütülmesinde aktif olarak yer aldığını şiddetle reddetmektedir. Bu durum Ağustos 2014’ün sonlarına kadar geçerliydi. Yine de, Şubat-Mart 2014’te Kırım’ın ilhakında Rus nizamî birliklerinin oynadığı kritik rolün yanı sıra, Ukrayna’nın kırsal kesiminde yaşanan pek çok olay sadece ayak takımının değil nizamî Rus askerlerinin de varlığına işaret etmektedir.

Bunun en kötü şöhretli istisnası, Temmuz 2014’te Ukrayna’nın doğusuna giren ve Donbas üzerinde uçan ve içinde 298 sivilin bulunduğu Malezya Havayollarına ait MH-17 sefer sayılı yolcu uçağını yanlışlıkla düşüren Rus Hava Savunma Kuvvetlerine ait kendinden tahrikli bir karadan havaya füze sistemi olan lançerli taşıyıcı Buk mürettebatıydı.[11] Aynı sıralarda, Buk birliklerine benzer daha küçük Rus nizamî birlikleri de sınırdan Ukrayna birliklerine ateş açmaya başladı. Temmuz 2014’te Rusya topraklarından Ukrayna mevzilerine yapılan birkaç roket ve topçu saldırısı hem fotoğraflara hem de videolara yansıdı.[12] Bu tür saldırıların ilki 11 Temmuz’da Luhansk Oblastı’ndaki Zelenopillya köyü yakınlarında meydana geldi ve otuz Ukraynalı asker ve sınır muhafızının ölümüyle sonuçlandı.[13] Ünlü açık kaynak istihbarat grubu Bellingcat, Aralık 2016’da yayınladığı bir raporda Rusya’nın Ukrayna’yı en az 149 ayrı olayda bombaladığını açıkladı.

Ertesi ay Rusya nihayet Ukrayna anakarasını büyük ölçüde işgal etti. 14 Ağustos 2014 tarihinde Rus ordusuna ait en az iki düzine zırhlı personel taşıyıcı ve diğer araçlardan oluşan büyük bir kol Rusya-Ukrayna sınırını geçti.[14] Bu, bağımsız gözlemciler tarafından teyit edilen, Rus nizamî kuvvetlerinin Ukrayna anakarasına ilk kitlesel girişiydi.[15] Ağustos ayı sonlarına doğru, Rusya Silahlı Kuvvetlerine bağlı sekiz kadar nizamî “tabur taktik grubu”, 6.000’den fazla personelle Ukrayna topraklarında konuşlandırılmıştı.[16]

Anlatıyı Düzeltmek

Buna rağmen dünya genelinde pek çok siyasetçi, gazeteci, diplomat ve hatta bazı akademisyenler farkında olmadan Kremlin’in Donbas Savaşı’na ilişkin propaganda anlatısını takip etmektedir. Medya, siyasî, akademik, sivil ve diğer yorumcular savaşın kökenlerini ve doğasını anladıklarından emin olmalıdır. Politikacılar, diplomatlar ve Ukrayna’nın geleceğiyle ilgilenen diğer aktörler, 2014-2022 yılları arasında Donbas’ta yaşanan silahlı çatışmanın Ukrayna içi bir iç savaş değil, Rusya ile Ukrayna arasında yaşanan devletlerarası bir savaş olduğunu kamuoyuna yaptıkları ve yapmadıkları açıklamalarda açıkça ve sürekli olarak vurgulamalıdır.

* Aslı 19 Nisan 2024 tarihinde The National Interest adlı sitede yayınlandı. Çevirisi şu internet adresinden yapıldı: https://nationalinterest.org/feature/why-donbas-war-was-never-civil-210659

Yazı SCEEUS raporuna dayanmaktadır: https://sceeus.se/publikationer/why-the-donbas-war-was-never-civil/

** Julia Kazdobina Kyiv’deki Dış Politika Konseyi “Ukrayna Prizması” Güvenlik Çalışmaları Programı’nda Kıdemli Araştırmacıdır.

Jakob Hedenskog ve Andreas Umland İsveç Uluslararası İlişkiler Enstitüsü Stockholm Doğu Avrupa Çalışmaları Merkezi’nde analist olarak görev yapmaktadır.

[1] “Seven Years of Illegal Occupation of the Autonomous Republic of Crimea”

https://ua.usembassy.gov/seven-years-of-illegal-occupation-of-the-autonomous-republic-of-crimea/

[2] Steven Pifer, “Crimea: Six years after illegal annexation”

https://www.brookings.edu/articles/crimea-six-years-after-illegal-annexation/

[3] “Ставлення українців до територіального устрою країни та статусу Крима”

https://ratinggroup.ua/research/ukraine/otnoshenie_ukraincev_k_territorialnomu_ustroystvu_strany_i_statusu_kryma.html

[4] “What is the background to the separatist attack in east Ukraine?”

https://www.theguardian.com/world/2022/feb/17/what-is-the-background-to-the-separatists-attack-in-east-ukraine

[5] “Ukraine gunmen seize buildings in Sloviansk”

https://www.bbc.com/news/world-europe-27000700

[6] “Den Auslöser zum Krieg habe ich gedrückt”

https://www.sueddeutsche.de/politik/russischer-geheimdienstler-zur-ostukraine-den-ausloeser-zum-krieg-habe-ich-gedrueckt-1.2231494