İSMAİL BEY GASPRİNSKİYNİÑ USUL-İ CEDİT PROGRAMMASI YAKİ HOCA-İ SIBYÂN’I

İSMAİL BEY GASPRİNSKİYNİÑ USUL-İ CEDİT PROGRAMMASI YAKİ HOCA-İ SIBYÂN’I

 

Hazırlayan: Levent ÖZDEMİR*

1.Kiriş

Oylav ve aytuv yengil, ömürge keçürüv qıyındır. Mercâni, Ali Tünteri, Feyizhani kibi pek çoq Qazan Tatar ceditçi eski usul maarifni tenkit etip bazı yañı deñişiklikler talep etkendirler. Amma olarnıñ bu tüşünceleriniñ kerçekleşkenini körmek içün 1884 senesini kütmek kerek.

İsmail Gasprinskiyniñ yañı usul mektebi birinci kere Bağçasaraynıñ Qaytaz Ağa maallesinde teşkil etildi. Onıñ yañı usulında bazı esaslar bar edi. Olar eñ birincide arflerniñ davuşlarını ögretmek, ana tilniñ ögretilüvine emiyet bermek, dünyeviy ilimlerniñ maarif sistemasına qoşulması edi. Bunıñnen beraber o ders oqulğan sınıflarnıñ yarıq, temiz olması kibi fizikiy hasiyetlerine de emiyet bere edi. Çünki bularnıñ episi talebeniñ ve de erkesniñ añlama küçine çoq tesir ete.

Gasprinskiy usul-i cedit mektebinde oqutmağa ders kitabı, programma kibi kerek olğan er şeyni özi yaza edi. Gasprinskiy 1884 senesinde birinci kere başlatğanı yañı usul maarif içün maarifniñ esaslarını ve metodlarını iza etkeni Hoca-i Sıbyân adınen bir de kitap yazıp bastı. Bu kitap em usul kitabı em ders kitabı edi. Bu maqalede Hoca-i Sıbyân degen bu kitabnıñ Gasprinskiyniñ yañı usul esaslarını bildirgeni ya nasihatları kibi müim körülgen yerleri olğan kitapnıñ  1-5 saifeleri latinize etilip ders kitabı bölüginiñ de muhteviyatı qısqadan añlatıldı. Latinize etilgen saifelerniñ suretleri maqaleniñ soñunda qoşıldı.

 

2.Latinizasyon

Hoca-i Sıbyân

Sıbyan mekteplerine mahsus yañı ve yengil usûl-ı elifba ve ders kitabıdır.

(Az vaqıtda oqumaq yazmaq ve hesab bildirir)

Müellifi Ceride-i Tercüman Muharriri İsmail Gasprinsky

Şeer Bağçasaray

Vilâyet-i Qırım

(dördüncü defa basıldı)

Sene 1894

Basılmasına ruhsat berildi. S. Peterburg sentâbr 29 sene 1894

 

Saife 1

Müellifden Bir Söz

İbtida^[1] Bağçesaray’da 1884 senesi açılmış mekteb-i cedide bu kitabıñ usulü üzere ders berilip altı ayda mübtedi^[2] balalar oqumaq, yazmaq ve hayli hesap ve ilmihal tahsil ettikleri imtihanda körülüp hazır bulunmuş cemaatten şehadetname alınmıştır.

İşbu kitab ile Bağçesaray’da qırq kün (künde bir saat) ders berip mektebimize gelen on sekiz adama Türkî oqumaq ve yazmaq bildirip ve bu terakkiyatı gelip giden cemaate kösterip şehadetname aldık.

Ulema ve mektepdarlardan hayli adamlar <Hoca-i Sıbyânı> nazar-ı dikkate alıp teshîl^[3] talim içün büyük medâr olduğını beyan buyurdılar.

Mükerremetli cenap Orenburg müftisi Muhammedyar Mirza Sultanof erbab-ı ders ve mektep ile müzakere kılıp işbu kitabıñ mektepler içün faideli olduğını tasdiq buyurdılar.

İş bu kitabıñ usulünce türlü vilayetlerde qırq qadar mekteb-i cedid açılıp imtihanlar ile usulün faidesi açıq ispat olunmuştur.

Ders arası nasihatlere ve ders ve mekteb tertibi hususda kitap başında derc olunmuş talimata dikkat buyurulsun.

İsmail Gasprinsky

Bağçasaray

Sene 1892 — 1310

Saife 2

İdâre-i Mekteb Talimatı

1) Mübtedi balalar mektebe yaz başı ya qış başı qabul olunmalı. Her ay her vaqıt mübtedi qabul etmek fen tedrisiniñ hilafıdır.

2) Mektebin şakirdi üç ya dört sınıf olup her sınıf bir olamaz 20 — 30 şakird 3 ile 4 sınıf olup 3 4 şakird kibi ders bakmalı. Eñ efdali^[4] mektebde üç sınıf olmasıdır. Her sınıf ile hoca birer saat rahat rahat talim eder. Sınıf şakirdleri hep bir derste oldukları için birine aytılan söz, kösterilen hata cümle sınıfa hizmet eder. On babalıq bir sınıf ya şube bir bala kibi oqur.

3) Sınıfıñ bir şakirdi qaçırıp oquduqda sınıfdaşları kitaplarına baqıp oqup küterler. Hoca diñlep turıp hata ve yañlışı beyan eder. Şakirdiñ biri bilmediğini ikincisinden sual edip, kimse bilmedikde hoca özü beyan eder.

4) Balalar azacıq yazmaya başladıqdan soñ kitaba ve yazı defterine baqtırmayıp ezberden hıfzdan yazı yazdırmalı hoca ya oqur ya söyler sınıf şakirdleri yazarlar. Ba‘de^[5] hoca cümle sınıfa gösterip yanlış ve hataları beyan eder ya bir şakirdiñ yañlışını ikinci şakirdden sual eder. Beyan olunmaz ise özü kösterir.

5) Her sınıf ile hoca her kün bir ya bir saat yarım ders bakmalı ve mektebde üç sınıf şakird olur ise bu pek qolaydır. Hem hocaya zahmet olunmaz. Mesela birinci sınıf on şakirde kitabdan yazı yazmaq buyurur. İkinci sınıfa öz fehimlerince ezberden söz ve kelimeler tertip edip yazı buyurur. Üçünci sınıf şakirdlerine hoca özi qıraat talim ettirir. Ba‘de ikinci saatde yazı yazmış birinci sınıf ile qıraat talim eder. Qıraat etmiş sınıfa yazı dersi berir ve kezâ ve kezâ tebdil-i sınıf ve ders ile her kün devam eder. Otuz şakird üç sınıf olduğu halde üç şakirdli mekteb kibi olur amma otuz şakird otuz

Saife 3

türli (sabaq) ve (ders) alır ise ve her birine hoca her kün diqqat edecek olur ise künde on ya on beş saat mekteb oqutmalı hoca temirden olur ise her kün bu hale çıdamaz tahammül edemez yaki mektebiñ devamından lazım semere hasıl olunmaz.

6) Mektebde usulümüzce ders olunsa künde dört ya beş saat talim otuz şakird içün yeterlikdir.

Hocalara Talimat

Derslerde körülecegi kibi usulümüz azdan ve yengilden tutunup sıbyan fehm^[6] edecek derece meleke hasıl ettirip oqutmaqdan ibarettir. Nasihat ve derslere diqqat buyurulsun.

1) İşbu elifba ile her bir ana oğlunu ve kızını okutabilir. Bu halde künde bir iki saat ders yeterlikdir.

2) Bala altı yedi yaşına kelmez burun^[7] okuvya başlatmaq tabiata muvafıq degildir.

3) Derslerde nasihat olunduğu gibi birinci dersden balayı hem oqumaya hem yazmaya başlatmalı. Oquv yazuvya — yazuv oquvya medar olur. Yazınıñ yaqışığına hazırdan diqqat kerekmez niçik yazar ise yazsın ancaq fehm ve melekeye gayret etmelidir. Kalem – taş kalem – qurşun kalem ile yazmaq ve qara tahta üstüne bur ile yazmaq caizdir.

4) Valide ve hoca her harfi özi yazıp köstermeli ba‘de oquvda sadasını^[8] aytmalı, Çünkü harf harfe yani sada sadaya qoşulup söz ve kelime hasıl olur. Bunu fehim etdirmeli.

5) Balayı bezdirmemek ve usandırmamaq içün yarım saat oquv yarım saat yazı dersi etmeli ba‘de yine yarım saat oquv olabilir arada biraz vaqıt zihnen hesap sualleri olunsa şakirde daha büyük raatlıq olur.

6) Her kün balaya bir şey bildirmeli derse galip keldigini kördükçe balaya qıvanç ve ğayret kelir ve ikinci dersi arzu eder. Bir iki ya üç balaya hoca ders berdigi halde her kün elifbadan bir ders

 

Saife 4

bermelidir amma otuz şakirdlik mektebde her dersi iki ya üç kün baqmalı ki cümle şakird fehm etsin.

7) Derslere qoşulmuş nasihatlere diqqat olunup amel buyurulsun dersden evel valide ya hoca dersi közden keçirip şakirdleriñ ahvaline köre tarif ve beyan hazırlamalı.

8) Mübtedilere qolaylıq içün bazı sözler sadası boyunca hilaf-ı imla olaraq yazılmışdır. Her sözüñ sadası boyunca yazıp oqusunlar. İmla ve hüsn-i hat dersleri ba‘de talim olunacaqdır. Birinci cüzden balalar ancaq harfleriñ sadalarını ve bir biri ile qoşulmasını, harekeleriñ neye hizmet etdiklerini ve oqumaq yazmaq hususda meleke hasıl etmeliler.

9) Ezberletmek ve hıfza aldırmaq meleke kesb etmek içün ziyandır. Her ne körse her ne yazar ise fehm ve meleke ile meydana ketirtmeli.

10) 9-ncı 11-nci derslerde kösterilmiş emsal ve sual cevablar kibi her dersde şakird ve şakirdleri fehmlendirmeye gayret kerek meleke hasıl olduqça oquv ve yazı pek yengil kelir.

11) Eñ iptidâ lisan-ı Türkîde ziyade hacetli harfler kösterilmiştir. (ث) (ظ) (ط) kibi harfler ta qıraat-ı arabî talim olunacaqda beyan olunmuşdır. Çünki Türk ve Tatar kelimeleri (س) (ت) (ز) ile yazılsa da mümkündür.

12) Harekelere dair (üstün) sadası hafif (ه) sadasına oşadığı (kesra) sadası (ى) sadasına (damme) sadası hafif (و) sadasına oşadığı añlaşılıyor ise, şakirde fehm etmek qolay olur mesela (ب د ن) yani بَدَن – بَ دَ ن

13) Derslerde kösterilen harfler bilinip dersiñ bazı sözleri balaya malum olmadığı halde valide ya hoca şakirdiñ bildiği sair bir söz yazıp kösterir ve yazdırır mesela Qırımda (ekmek) Qazanda (yumşaq) Dağıstanda (çörek) diyorlar. Elifbamızda balaya nâ-mâlum sözler olsa anlatmalı yaki malum harflerden ikinci bir söz tertip etmelidir.

Saife 5

Şakirde malum harflerden her bir hoca istediği qadar söz ve lügat tertip edip köstermeye muhtardır.

14) Her bir şakird her kün dersini bildiği qadar yazıp almalı bu elifbayı hıfzına almaq hiç lazım degil.

15) Kitap ahırında olan hesab-ı zihnî emsallerine valide ve hoca diqqat buyurup her kün bala ya balalar ile ağırdan hayli hesab talim etseler ileri derslerde bu sebebden büyük faide körürler nakil ettigimiz emsallerden mâ‘aden^[9] daha pek çoq şu kibi emsalleri her bir valide ve hoca özi tertib edip talim etdirmeye muhtardır.

 

3.Kitap ve Muhteviyatı Aqqında

İsmail Bey Gasprinsky Hoca-i Sıbyân adınen yazğanı bu ders kitabında birinciden öz sözünen başlağan. Soñ mektepniñ bazı kelişmege kerek olğanı kaidelerni ve kitapnı qullanacaq olğan hocalar içün talimatnı yazğan.

Bu talimattan soñ derslerniñ başlanğanı bölik kele. Besmelenen başlanğan bu yerde barlığı 18 ders olğan oquvnıñ ögretilüvi içün arfler ve ocalar içün berilgen nasihatlar bardır. Er bir dersniñ kimerde ögünde kimerde soñunda olğan nasihatlar ocalarnıñ qanday bir usulnen dersni añlatacaqlarına yol körsete. Bazı derslerden soñ talimler de bar. On sekiz ders devamında Türk-Tatar tilinde oquv içün kerek olğan urufat ögretilgen soñ on doquzıncı dersde oquvnen bağlı bir talay talimler bar. Bular altı qısqa ikâyedir. Gasprinskiyniñ bu ikâyelerde bazı sözler içün izaatler ketirgeni de körüne. Misal içün cümle – barca; baqıp – qarap; ola – bola; çoq – köp; ses – davuş; yarısı – yartısı kibi.^[10]

Yigirminci ders ise İsmail Gasprinskiyniñ kirişte aytqanı kibi Türk tilinde kerek olmağan amma arap tilindeki peltek ya qattı arflerniñ olğanı sözlerni oquvda kerek olğan urufatı ögrete. Böyleliknen talebe içün de oqumağa başlav tez vaqıtta kerçek ola. Bu dersden soñ arap tilinden bazı sözlerniñ oquvı talimi bar.

Yigirmi dördünci derske kelgende arap tili aqqında bir paragraf körüne. İsmail Gasprinskiy şöyle ayta: “arap dili dinimiziñ dilidir. Dünyanıñ eñ büyük eñ tatlı dilidir… (arap tilini ögreseñiz) dünyañız ve ahretiñiz mesud ve rahat olur.

Türkçe oqup yazmaya bilirseñ her işiñe yarar. Arapça biliyorsañ din ve ibadet ve hem de dünya yolunı ögrenip bu dünyada hem ikinci dünyada rahat olursun. Daha malumat ve vukuat görüp aqıl ve fehmini ötkün ve keskin edersin.”^[11]

Bu nasihatlardan soñ “atalar sözü” ve “ilim ve oquv haqqında” degen bölikler kele. Bundan soñ ilim aqqında berilgen eki hadis ve arap tilinde qısqa ve yengil dualarnıñ olğanı yigirmi beşinci bölik bar. Bu bölikte subhaneke, tahiyyat, salli-barik duaları ve âmentü bar. Bu bölikniñ soñunda yazılğan nasihatta da aytılğan day böyleliknen arap tilinde oqumağa ögrengen bala mında talim ete.

Hesab talimleriniñ olğanı ders ise ballarğa esaplamanı ögretkende ocağa bazı nasihatlar da bere. Şuna köre ocanıñ talebege oqutuvından ya yazdıruvından soñ raatlıqnı esaplamanen keçirmege mümkindir. Gasprinskiy bunı şöyle ayta: “Her kün bir mikdar oquvdan soñ ya yazdıqdan soñ balaya rahatlıq içün bir hayli zihnen hesab etdirmelidir. Bir saat diqqat ile oquğan ve yazan şakirde yarım saat hesabdan talim hem rahatlıq hem ayrıca bir faidedir.”^[12]

İsmail Gasprinskiyniñ daa bir usulı ise er şakird içün onıñ öz küçinde soramaq kerek olğanıdır. O, talebeniñ çağ ve yaşına köre esaplamanı soramaq kerekkenini aytqandır. Eger de talebe kiçkene olsa oña on ve yigirmiden fazla rakamnen talim etmemek kerektir.

İsmail Gasprinskiy esaplama taliminiñ faidesi aqqında “oquvdan yazıdan boldurmış balanıñ zihni rahatlanır hem hesab ile fehmi açılır.” aytadır.^[13]

Esaplama taliminden soñ bir Türk tilinde oquv talimi bardır. Bilgi aqqında Gasprinskiyniñ bu sözleri çoq emiyetli körüne: “Qoy semiz olsa, at cüyrük olsa qıymeti qadri ziyade olur. İnsanıñ (kişiniñ) qıymeti ilmi bilügi ve hüneri ile olur. Ne qadar ziyade bilse, ne qadar hünerli olsa şu qadar şu nisbetde qıymet ve qadri ziyade olur. Oqumuş ve bilüci adamı herkes sever aña herkes rağbet ve merhamet eder. Bir şey okumayan bir şey bilmeyen adama nadan, cahil derler. Okumuş ve bilüci kişiye alim, arif, üstad derler.”^[14]

Bu paragraftan soñ daa bir hesab dersi ve soñ ilm-i hal aqqında qısqa bir ders kele. İmanıñ altı şartı ögretilgen soñ Coğrafiya dersi kele. Coğrafiya aqqında qısqa malümatlar berilgen soñ dört cihetniñ kösterilgeni bir shema bar. Dersniñ soñunda imtihan adı astında Coğrafiya ilminiñ ne aqqında olğanı, islam alimleriniñ bu ilim içün hizmet edip etmegenleri kibi bir qaç sorav bar.

Coğrafiya dersinden soñ “ilm-i tarih İslâm indinde maqbul ve muteber bir ilimdir.”^[15] sözlerinen başlanğan tarihniñ birinci dersi kele. Coğrafiyanıñ birinci dersinde de “İslam ulemasınıñ bu ilimde çoq hizmetleri ve eserleri bardır.”^[16] aytılğandır. Bu ilimlerniñ islama köre muteber olğanınıñ, müslümanlarnıñ evelde bu ilimlernen meşğul olğanınıñ aytıluvınıñ bir sebebi de kimi adamlarnıñ İsmail Gasprinskiyniñ usul-i cedit mekteplerine qarşı çıqqanındandır. Ne vaqıt bir yañı iş yasamağa oylansa bu adamlar “Qadimciler” buña mani olmağa isteydir degen^[17] Gasprinskiy böyleliknen halq qatında da itiraz bildirgenlere qarşı sed çeke.

Tarih ilminiñ bu birinci dersiniñ de soñunda imtihan bardır ki soravları coğrafiyadaki soravlarğa pek oşaydır. Tarih ilminden soñ daa bir oquv talimi bar. Ayuv ile bir adam aqqında bu qısqa ikâyeden soñ hesab dersiniñ ekinci dersi kele. Bu dersde bölüv ve arttıruv misallernen körsetile.

İlm-i hal dersiniñ ekinci dersinde altı şarttan birincisi olğan Tañrığa inanmaq añlatıla. Coğrafiyanıñ ekinci dersinde dört cihetke qoşma olaraq dört ara taraf daa körsetilgen. Haritalar aqqında da qısqa malümatlar berilgen soñ keñe bazı soravlar bar. 

Tarihte olğan vaqialarnı añlatqanda nasıl tarih aytılğanı aqqındaki tarihnıñ ekinci dersinden soñ üçünci oquv talimi bar. Bundan soñ çıqaruv ve taqsimniñ olğanı hesab dersi bar.

İlm-i hal dersiniñ üçünci dersinde Tañrınıñ altı zatiy sıfatı yazılğan. Soñ qıtalarnıñ ögretilgeni coğrafiyanıñ üçünci dersinen Qıtaylarnıñ dinleri, belli filozofları konfüçyus, sedleri, Türklernen uruşları ilâhre meselelerniñ añlatılğanı tarihnıñ üçünci dersi bar. Soñ “üç hayvan” adında daa bir oquv talimi bar.

Dörtünci dersler de hesab, meleklerle inanmaqnıñ añlatılğanı ilm-i hal, deñiz ahvalınıñ añlatılğanı coğrafiya, Hindlerniñ añlatılğanı tarih ve oquv talimidir.

Beşinci derslerde hesab, Tañrınıñ yibergen elçilerine inanmaq – Ahretke inanmaq – Qader ve hayırnen şerniñ Tañrıdan olğanına inanmaqnıñ añlatılğanı İlm-i hal bar.

Altıncı derslerde hesab, ırqlarnıñ añlatılğanı coğrafiya bar. Yedinci derslerde kesirlerniñ ögretilgeni hesab, oquv talimi bardır. Sekizinci ders hesabdır. Bundan soñ keñe qıtalarnıñ añlatılğanı coğrafiyanıñ altıncı dersi kele. Bu dersden soñ daa bir hesab ve i̇lm-i hal dersiniñ altıncı dersi bar. Umumiy ahlâqiy nasihatlar berilgen bu dersden soñ hesab dersiniñ on birinci dersi, bir oquv talimi ve keñe hesab dersi kele. Uzunlıq, mesafe kibi ölçülerniñ ögretilgeni on ekinci hesab dersinden soñ devletler aqqında olğan coğrafiyanıñ yedinci dersi ve daa bir hesab dersi bar. On üçünci hesab dersinden soñ tarihnıñ beşinci dersi ve andan soñ on dörtünci hesab dersi bar.

İşaret-i Cedide degen soñki bölikte ise noqta, sorav işareti, Gasprinskiyniñ yarım noqta degeni virgül kibi işaretler aytılğan soñ kitabnıñ sonuña yetip kelemiz. Barlığı 67 saife olğan kitapta derslerniñ nevbetinde soñğa taba bir qarışıqlıq olğanı da körüne.

* Ankara Üniversiteti – Teologya, IV. Sınıf. 

[1] Birinciden

[2] Yañı başlağan

[3] Yengil

[4] Kelişken, yaraşqan, yahşı

[5] Soñ

[6] Añlamaq

[7] Evel

[8] Davuş

[9] Ğayrı

[10] İsmail Gasprinskiy, Hoca-i Sıbyan, 1894, s. 25-28

[11] İsmail Gasprinskiy, Hoca-i Sıbyan, 1894, s. 37.

[12] İsmail Gasprinskiy, Hoca-i Sıbyan, 1894, s. 40.

[13] İsmail Gasprinskiy, Hoca-i Sıbyan, 1894, s. 42.

[14] İsmail Gasprinskiy, Hoca-i Sıbyan, 1894, s. 43.

[15] İsmail Gasprinskiy, Hoca-i Sıbyan, 1894, s. 46.

[16] İsmail Gasprinskiy, Hoca-i Sıbyan, 1894, s. 44.

[17] İsmail Gaspıralı, “Kadimcilik — Ceditçilik”, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri-2, haz : Yavuz Akpınar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2019, s. 309.