KIRIM TATAR MİLLÎ HAREKETİNDEN UNUTULMUŞ BİR SİMA: MEHMET CAN YENİLEY HAKKINDA NOTLAR

Kırım Tatar Millî Hareketinden Portreler:

KIRIM TATAR MİLLÎ HAREKETİNDEN UNUTULMUŞ BİR SİMA: MEHMET CAN YENİLEY HAKKINDA NOTLAR

 

Bülent TANATAR

 

Kırım Tatar millî uyanış devrinin zirveye çıktığı çalkantılı yıllarda millî hareket içinde yer alıp önemli görevler üstlenmiş genç aktivistler arasında şüphesiz adı anılmaya değer şahsiyetlerden biri de Muhammedcan Haybulla Yeniley[ev]’dir. Ne yazık ki Kırım Tatar millî hareketinin tarihi konusundaki kayda değer yayınlar içinde hakkında çok fazla malumat bulunmaz.^[1] Biz burada onunla ilgili olarak çok değişik kaynaklardan ulaşabildiğimiz bazı nadir bilgileri notlar şeklinde paylaşacağız. Umarız kendisiyle ilgili daha ileride ortaya çıkabilecek daha teferruatlı bilgiler için bu notlar bir basamak teşkil eder ve konuya ilgi duyabilecek araştırmacılar için bir uyarıcı vazifesi görür.

Muhammedcan Yeniley kendisiyle aynı yıl dünyaya gelen Ahmet Özenbaşlı, Bekir Sıtkı Çobanzade gibi mümtaz simalar gibi 1893 tarihinde doğdu. Doğum yeri hakkında net bir bilgi yok. Ama kendisinin Kazan Tatar asıllı olduğuna dair bir şayia var. 1917 yılında başlayıp 1920’li yılların önemli bir kısmını da içerecek şekilde devam eden, fakat 1928 sonu itibariyle artık sönümlenen millî karakteri haiz Kırım Tatar devletçilik denemesinde bundan birkaç yıl evvel, birkaç yıl sonra doğan neslin (kohortun) kritik bir rolü olmuştur. Kurultay nesli olarak da adlandırılabilecek olan bu nesil elde ettiği başarılarına Abdüreşit Mehdi ve yoldaşlarının kalbinde yer aldığı 1905 neslinin temelini döşediği bina eskizi üzerinde sürdürdüğü faaliyetleriyle ulaştı. Kırım Tatar halk cumhuriyetinin kurulma sürecinde etkin kadrolar gerek sosyal köken, yaş, meşrep vb. bakımlardan her ne kadar türdeş olmaktan uzak olsalar da, dönemin Türkiye’sinde terbiye almış olanların (Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Alimseyit Cemil Salkat, Abdürrahim “Sükutî” Efendiyev, Habibullah Odabaş, vd.) yarattığı Vatan Cemiyeti’nin prestiji/rolü eşitler arasında birinci payesindeydi. Gene bu tâifeye paralel olarak bir de dönemin Rusya’sında terbiye alanlar vardı ki, onların da rolü rahatlıkla eşit ağırlıkta sayılabilir. İşte tıpkı Odesa’daki Novorossiysk Üniversitesi’nde okuyan tıbbiye talebeleri Halil Çapçakçı, Ahmet Özenbaşlı ve gazeteci ve tercüman Midhat Mamut Refatov gibi Muhammedcan Yeniley’in de bu grupta yer aldığını söyleyebiliriz.

Akmescit’te, “Bayan” sinema salonunda 25 Martta (yeni takvimle 7 Nisanda) Seyit Celil Hattat, Abdülhakim Hilmi, Şeyh Mehmet Vecdi, Asan Sabri Ayvazov, Ahmet Şükrü vd.’nin öncülüğünde tertip edilen ve bütün Kırım sathından yaklaşık, 1.500’ü delege olmak üzere, 2.000 kişinin katıldığı I. Bütün Kırım Müslümanları Kongresi’nde seçilen Muvakkat Kırım Müslümanları İcra Komitesi’nde (VKMİK veya kısaca Musispolkom) o da Noman Çelebicihan, Cafer Seydahmet, Ahmet Özenbaşlı, Halil Çapçakçı, İbrahim Tarpi, Kurşutbey Kırımtayev, Selim Memetov, Ali Bodaninskiy, Adil Karamanov, Ablakim Hilmi, Asan Sabri Ayvazov, Ahmet Müftüzade, Hafız Tınçerov, Mustafa Mırza Kıpçakskiy, Dr. Cafer Rüstembekov vd.’nin yanı sıra seçilenler arasındaydı.^[2]

Rahmetli Azerbaycanlı petrol zengini ve filantrop Şemsi Esadullayev’in (1841-1913) Moskova’daki Müslüman kültür merkezi vazifesi gören dört katlı villasının ev sahipliğinde, 900 delegeyle toplanan Birinci Bütün Rusya Müslümanları Kongresi’ne (yeni takvimle 14-24 Mayıs 1917) katılmak üzere Kırım’dan seçilen, içlerinde Asan Sabri Ayvazov, Mehmet Bekirov, Mustafa Mırza Kıpçakskiy, Ahmet Özenbaşlı, Halil Çapçakçı, Seyit-Celil Hattatov, İbrahim Tarpi, Kurtseyit Bozgozi, İsmail Lömanov’un da bulunduğu 25 kişilik heyette yer alanlardan biri de oydu.

Şefika Gaspıralı’nın Necip Hablemitoğlu’na değerlendirmesi için açılan evrak-ı metrukesi içinde yer alan 1917 yılına ait bir belgede Muhammetcan Yeniley’in adı Akmescit şehir bahçesinde Tatar Gençliği Kulübü faydasına tertip edilen bir gezinti için Şefika hanıma tertip komitesi namına gönderilen özel bir davetiyede geçiyor:

“Yuliyin otuzbirinci günü Akmescit şehir bahçesinde Tatar Gençliği Kulübü faidesine bir gezinti tertibi kararlaştırıldığından, lütfen bu gezintiye yardım hususunda iştirak buyurmanızı hey’et-i tertibiye zat-ı âlinize istirhamla kesb-i şeref eylerler. Kabul buyurduğunuz takdirde Yuliyin otuzbirinci çarşamba günü gündüz alafranga saat onikide vazifeleri tayin içün şehir bahçesine teşrifinizi rica ederiz. İstirhamla.

Hey’et-i Tertibe namına Muhammed Can Yenileyef”^[3]

Wikipedia’nın Rusça versiyonundaki (ru.wikipedia.org) Muvakkat Kırım Müslümanları İcra Komitesi (Временный крымский мусульманский исполнительный комитет) maddesindeki şu ifade ise henüz 24 yaşındaki Yeniley’e albay rütbesinin yakıştırılması bakımından biraz kafa karıştırıcıdır:

“VKMİK, ilk faaliyet döneminde, çeşitli kongreler düzenleyerek çalışmalarını program belgelerinin kabulü ve uygulanmasına yoğunlaştırdı […] Hemen hemen aynı anda, Simferopol garnizonu komutanının onayıyla, Albay [sic] Mehmet Yenileyev başkanlığında Müslüman İcra Komitesi bünyesinde bir Askerî Devrim Komitesi kuruldu. Bu onayın alınmasının nedeni muhtemelen komitenin resmî görevinin yalnızca Kırım’da konuşlu Müslüman askerlere maddî destek sağlamak olmasıydı. Ancak gerçekte, komite Müslüman İcra Komitesi’nin silahlı desteğinin çekirdeği haline geldi ve komite daha sonra katlanarak büyüdü.”^[4]

Yeni takvimle 9 Aralık 1917’de toplanan Birinci Kurultay’da Yalta uyezdinden 3 nolu liste 1. sırasından vekil seçildi.^[5] Kurultay içindeki sol kanat vekiller grubu (Süleyman İdrisov, Ali ve Hüseyin Bodaninskiy, Abdullah Latifzade, vb.) içinde yer aldı. Solomon Krım hükümetinin işbaşında olduğu sırada Nisan 1919 için öngörülen ama ikinci Bolşevik istilası nedeniyle tamamlanamayan Kırım mahallî Seym seçimleri için Akmescit, Bahçesaray ve Karasubazar ilçelerinden oluşan 1. seçim çevresinde yarışmak üzere sunulan Milli Fırka partisi aday listesindeki Yalta 26 nolu sandıkta onun adı yazıyordu. Listede görülen adresi Akmescit, Sofiskaya Caddesi no 36 idi.

Kırım Tatar millî hareketinin liderleri ve Azerbaycan, Tataristan ve Polonya’nın kamusal ve siyasî figürleri (1919). Oturanlar (soldan sağa): Hüseyin. Baliç, Settar Mishorlı, Şefika Gaspıralı, Yusuf Vezirov Çemenzeminli, Almahsid Tsalikov, Seyit-Celil Hattat, Cafer Rüstembekov, Ahmet Özenbaşlı. Ayaktakiler (soldan sağa): Ali Settarov, Habibullah. Odabaş, Ethem Feyzi Gözaydın, Poltarjitskiy, Kazanlı, Çerkes (tanımlanamayan), Arslan Kriçinskiy, Ali Muharskiy, Veli İbraimov, Muhammedcan Yenileyev, Halil Çapçakçı, Bekir Odabaş. Kaynak: – Andriy İvanets, Andriy Kohut, Krımskotatarskıy natsionalnıy ruh u 1917-1920 rr., Kyiv, K.I.S., 2019, s. 174. – Ş. ve N. Hablemitoğlu, Şefika Gaspıralı ve Rusya’daki Kadın Hareketi, s.452

 

Haziranda Denikin’e bağlı Beyaz Ordu Kırım’ı Bolşeviklerden alıp da bir ve bölünmez büyük Rusya şiarıyla Kızıllara karşı savaşında Kırım Tatarlarından da Gönüllüler Ordusu’na zorla asker yazmaya kalkıştığında Muhammedcan Yeniley karşı ajtasyon yapanlardan biriydi. Bu dönemde Kırım’ın da bağlı bulunduğu Tavrida vilâyetinde üslenmiş şovenist-militarist Rus idaresine (perde gerisinde korgeneral Nikolay Şilling’in durduğu Nikita Tatişçev’in valiliği) karşı yeraltındaki mücadelede Kurultay ve Milli Fırka’nın sol kanadıyla Bolşevik partisi arasında yakınlaşmalar oldu.^[6] Takriben 1919’un ikinci yarısında Muhammedcan Yeniley Milli Fırka adına Bolşeviklerle müzakereler yürütmek üzere Odesa’ya gitti.^[7] Asan Sabri Ayvazov’un “Hapishane Defterleri”nde aktardığına göre, Cafer Seydahmet’ten müzakerelere son vermesi talimatı alır almaz yaklaşık en geç 1930’a dek kalacağı Bulgaristan’a geçti.^[8] Bununla beraber, İvanets ve Kohut’un kitabında 13 Mayıs 1921 tarihinde Kırım’ın RFSSC bünyesinde bir «enternasyonal cumhuriyet» olması lehinde görüşlerin beyan edildiği komünist Tatarların bölge konferansına katıldığına dair bilgiler olduğu bilgisi verilir. Öyle görülüyor ki, çok geçmeden, hangi gelişmeler sonucu olduğunu bilmediğimiz bir tarih ve şekilde Türk tabiiyetine geçeceği Türkiye’ye göç etti ve orada Mehmet Can Yeniley ismini aldı.

1931’de Cafer Seydahmet’in onu Polonya’daki Kırım Tatar Millî Merkezi temsilciliğine yerleştirme arzusu bilinmeyen sebeplerle gerçekleşmedi.^[9] Aynı sıralarda, belki biraz daha önce Türkiye’ye göç etti ve Kırklareli’ne yerleşerek doktorluk yaptı. Çok zorlanmadan eşraf içinde kendine bir yer bulduğu anlaşılıyor. 20 Aralık 1930 günü Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ü Kırklareli Garı’nda karşılayan protokolü oluşturanlar arasında o da vardı.^[10] Hatta 1934-36 yılları arasında Kırklareli belediye başkanı oldu.^[11] 23 Temmuz 1939 Tarihli Son Posta gazetesinin 5. sayfa, 3. sütunundaki habere göre Çocuk Esirgeme Kurumu Kırklareli şubesi idare heyetine seçildi.^[12] 1946’da yerel seçimlerde CHP’den aday listesinde idi.^[13] 1948 yılı itibariyle Kırklareli’nde görev yapan doktorlar içinde serbest doktor olarak adı anılıyor.^[14] Kırklareli kökenli bir internet sitesindeki bilgiye göre “Kırklareli’nin tarihî ve anlamlı binaları arasında Ziraat Bankası’nın karşı sırasında bulunan rahmetli doktor Mehmet Can Yeniley ve Bedriye öğretmenin evleri” de anılmış.^[15] Mehmet Can Yeniley 1964 yılında vefat etti. Bilmediğimiz sebeplerle Türkiye muhaceretinde Kırım Tatar istiklal davasına uzak durmuş gibi gözüküyor.

[1] En kapsamlı çalışmalardan Hakan Kırımlı’nın Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler adlı kitabında olsun Edige Kırımal’ın Der nationale Kampf der Krimtürken mit besonderer Berücksichtigung der Jahre 1917–1918 adlı kitabında olsun ismi hemen hemen hiç geçmez. Valeriy Vozgrin’in 4 ciltlik İstoriya Krımskih Tatar adlı eserinin ikincisinde ismi tek bir kez, Muvakkat Kırım Müslümanları İcra Komitesi üyelerine değinilirken anılır. Kendisinden en genişçe bahis Andriy İvanets ve Andriy Kohut’un Sovyet sonrasında SBU’ya devrolan ve Rusya’nın 2014’te kendisine karşı verdiği savaş sonrasında gizliliği kaldırılan eski KGB arşivinin Ukrayna’ya ait kısmındaki belgelere dayalı kitapları Krımskotatarskıy natsionalnıy ruh u 1917-1920 rr.’da mevcuttur.

[2] Hatta A.G. Zarubin ve V.G. Zarubin kardeşler bir makalelerinde 50 kişilik Muvakkat Kırım Müslümanları İcra Komitesi’nin daha dar olan Prezidyum veya Merkez Komitesinde B.A. Memetov, M. Sıdkı-efendi, A. Zekai (Abdi Z. Tuleyev), A. Latifzade ve A. Özenbaşlı’yla beraber M. Yenileyev’in de olduğu belirtilmiştir. Künyesi TsGAK F.R.1694, Op. 1, D. 31, L. 241 olan belgeye dayalı bu iddia için bkz. A.G. Zarubin, V.G. Zarubin, “Krımskotatarskoe natsionalnoe dvijenie v Krımu v 1917-naçale 1918 g.”, İstoriya i arheologiya yugo-zapadnogo Krıma, 1993 içinde, s. 202.

[3] Şengül ve Necip Hablemitoğlu, Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893-1920), Ankara, 1998, s. 236.

[4] Временный крымский мусульманский исполнительный комитет — Википедия [erişim tarihi 11.11.2025].

[5] Andriy İvanets, Perşıy Kurultay, 2018, Kıyiv, s. 158.

[6] Daha Bolşeviklerin ikinci gelişlerinde bu süreç başlamıştı. Söz gelişi Ahmet Özenbaşlı Fahri müstear adıyla Tavriçeskiy Kommunist gazetesine 27 Nisan ve 21 Mayıs 1919 tarihlerinde gönderdiği iki mektupta işbirliği imkânlarını araştırmıştı. Söz konusu mektuplar ve verilen Bolşeviklerin cevabı için bkz. Salavat İshakov “K voprosu o partiynom stroiteltsve u Tatar Krıma v 1917-1928 gg.”, Rossiya ХХИ, 2021, no.1, s. 80-99 içinde.

[7] Hetseviç tarafından kaleme alınan, 15.03.1920 tarihli, Kırım Oblast Komitesi’nin RKP Merkez Komitesine Temmuz-Aralık 1919 dönemini kapsayan raporda Yenileyev’in müzakerelerde kendisine sorulan Milli Fırka’nın nasıl bir hükümetten yana olduğu sorusuna bir grubun Petlyura Ukrayna’sından diğer bir grubunsa Sovyet iktidarından yana olduğu cevabını verdiği aktarılıyor.  Bkz. https://islamperspectives.org/rpi/items/show/21277.

[8] Vostoçnıy svet, no. 4, 2005 içinde s. 32.

[9] “Lettre de Djafer Seidamet”, bkz.   https://islamperspectives.org/rpi/items/show/19235.

[10] https://www.kirklareligazetesi.com.tr/haberler/mustafa-kemal-ataturk-91-yil-once-kirklarelideydi-/61c1caf61921d471c306b096.

[11] https://www.kirklareli.bel.tr/eskibaskanlar sitesinde bu tarihler 1935-1936 olarak geçiyor. Fakat Abdülhalim Durma Cumhuriyetin Belediye Başkanları kitabının 278. sayfasındaki biyografik notunda da bu dönemi doğru olarak 1934-1936 olarak veriyor. Bkz. https://www.academia.edu/73809867/Cumhuriyetin_Belediye_ba%C5%9Fkanlar%C4%B1. Ekteki belgenin de gösterdiği üzere, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Başbakan İsmet İnönü ve İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın müştereken imzaladıkları İçişleri Bakanlığı kararnamesi ile bu seçim 1934 yılı 13 Kasım’ında tasdik edilmiştir.

[12] Abdülhalim Durma’ya göre bu tarih 1940.

[13] Abdülhalim Durma’nın anılan eserdeki biyografik notuna göre.

[14] https://www.trakyagezi.com/osmanlidan-cumhuriyete-kirklareli-il-merkezinde-saglik-alaninda-yapilan-calismalara-genel-bir-bakis/5/

[15] https://www.sinirkent.com/makaleler/kirklareli-nin-son-kalan-tarihi-ve-en-anlamli-binasi/6265d72a5c868c1884e4af8e.