Emel KIRIM VAKFI
Sıfat fiiller, fiillere sıfat fiil eki getirilmek suretiyle yapılırlar ve nesnelerin hareket vasfını karşılarlar. Hareket ve zaman ifade eden sıfat fiiller, geçici hareket ismi yaparlar ve isim çekim eklerini alırlar. Asıl fonksiyonları bakımından geçici hareket ismi yapan sıfat fiiller, bazen yapı eki gibi kalıcı isim yapabilmekte, bazen de şahıs ekleri alarak fiil çekimini kuran şekil ve zaman eki durumuna geçebilmektedirler.
Sıfat fiiller ifade ettikleri zaman bakımından geniş zaman, geçmiş zaman ve gelecek zaman sıfat fiilleri olmak üzere üç grupta sınıflandırılır.
-ğan/-gen; -qan/ -ken
Kırım Tatarcasında ünlü uyumuna ve ünsüz uyumuna göre dört şekilli olan bu ek, geniş zaman ifadesi verir ve eski Türkçe döneminde olduğu gibi çok işlektir. Bu ek aynı zamanda şekil ve zaman eki durumuna geçmiştir. Kırım Tatarcasında en çok kullanılan sıfat fiil ekidir.
yazılğan kitap “yazılan kitap”
batqan küneş “batan güneş”
işlegen kişi “çalışan insan”
keçken vaqıt “geçen zaman”
Sıfat tamlamalarında tamlayan unsur olarak kullanılan bu sıfat fiil, Türkiye Türkçesinde -an/-en, -dık/-dik;-duk/-dük ve -mış/-miş sıfat fiil ekleriyle yapılan sıfat fiilleri karşılar.
-an/-en fonksiyonunda kullanıldığında Türkiye Türkçesinde olduğu gibi hem tamlayan hem de tamlanan unsur bir isim çekim eki almak zorunda değildir.
“Meni ayrette qaldırğan bir şey daa olsa, o da aytılğan çıñlarnıñ pek çoğusınıñ birinci satırları.” (Eşref Şemizâde,Ömür ve Yaratıcılıq [Taşkent, 1974], s. 18) “Beni şaşırtan şeylerden biri de, söylenen çınların pek çoğunun ilk satırlarıdır.”
-dık/-dik fonksiyonunda kullanıldığı zaman ise, şekil itibariyle Türkiye Türkçesinden farklı bir kullanıma sahiptir. Türkiye Türkçesinde -dık/-dik ekiyle oluşarak sıfat tamlaması yapan sıfat fiil, çoğunlukla iyelik eki alır. Öyle ki bu sıfat fiil eki, iyelik ekiyle âdeta kaynaşmıştır. Kırım Tatarcasında ise diğer sıfat fiillerle kurulan sıfat tamlamalarında olduğu gibi, iyelik eki tamlamanın sonundadır.
“Babasına bergen paramnı qaytar, soñ alıp keteber.” (Ayder Osman, Tanış Közler [Taşkent, 1975], ss.137-138). “Babasına verdiğim parayı geri ver, sonra alıp git.”
Kırım Tatarcasında bu tip sıfat tamalamalarında iyelik eki yerine şahıs ifadesi için öz dönüşlülük zamiri, şahıs zamiri veya isim kullanılması da oldukça yaygındır ve Türkiye Türkçesine göre farklılık gösterir.
“Şair, dersiñ özü çoqtan yazğan şiirlerniñ şimdi nasıl yaşayatqanlarını, olarnıñ vaqıt sınavından nasıl keçeyatqanlarını bilmek istey.” (Osüv Basamaqları, ss. 28-29) “Şair, sanki kendinin çok zaman önce yazdığı şiirlerin şimdi nasıl yaşadıklarını, onların zaman sınavından nasıl geçtiklerini görmek istiyor.”
“Paqıl şeytan, olar baqqan pencereden Rifqat ağa degil de bir men körüne ekenim.” (Tanış Közler, s. 24) “Aksi şeytan, onların baktığı pencereden Rifkat ağa değil de sadece ben görünüyormuşum.”
“Çöl bitken yerde aqçıl bulutlar yergece sarqqanlar.” (Yürek Ateşi [Taşkent, 1985], s. 335) “Çölün bittiği yerde beyaz bulutlar yere kadar sarqmışlar.”
Kırım Tatarcasında bu şekilde kurulan sıfat tamlamasında şahıs zamirinin yanında tamlanan unsurda iyelik ekinin bulunması da oldukça yaygındır.
“Bu saada belli derecede onıñ qazanğan muvafaqiyetiniñ temeli de ancaq şundan ibaret olğanına iç şübe yoqtır.” (Çerkez Ali, Çoq Yürgen Çoq Körer: Edebiyat Aqqında Fikirler [Taşkent, 1991], s. 41) “Bu sahada bir dereceye kadar onun kazandığı muvaffakiyetin temelinin de ancak bundan ibaret olduğuna hiç şüphe yoktur.”
Asıl fonksiyonu vasıf ismi yapmak olan bu sıfat fiil, isim olarak kullanıldığında isim çekim eklerini alarak cümlede özne, nesne, yer tamlayıcısı görevini yüklenirler.
“Qalğanları sürülerinen ögge avdı ve biribirini arttan itep aranğa kirdiler.” (Abdulla Baliç, Yusuf Bolat, Riza Fazıl, Tuvğan Edebiyat: IV-VII Sınıflar İçün [Taşkent, 1983], s. 125) “Kalanlar sürüleriyle öne doğru ilerlediler ve birbirlerini arkadan itekleyerek ahıra girdiler.”
“Şiirniñ qaramanı kibi, sevinçten közlerim yaşlanğanını duymay qalam.” (Ömür ve Yaratıcılıq, s. 11) “Şiirin kahramanı gibi, sevinçten gözlerimin yaşardığını farkedemiyorum.”
“Toy saibi onıñ degenine razı ola.” (Tanış Közler, s. 22) “Düğün sahibi onun dediğine razı oluyor.”
Bu sıfat fiil eki kalıcı isimlerde yapar.
tuvğan “akraba, öz”
tuvğan til “ana dili”
bürülgen “böğürtlen”
qıcıtqan “ısırgan otu”
-ğan/-gen sıfat fiil eki arka arkaya iki fiile getirilerek tekrar grubu oluşturur.
tuvğan ösken yerlerim “doğup büyüdüğüm yerler”
Kırım Tatarcasında -ğan/gen sıfat fiil eki soñ “sonra” son çekim edatıyla birlikte kullanılırken başka bir ek almaz ve “-dıktan/dikten sonra” anlamı verir.
“O, aranğa qoylarnıñ kirip bitkenini körgen soñ qapını qapattı ve qapı qanatınıñ biri üstüne keçirilgen demir sürgüni türtip, sürmeledi.” (Tuvğan Edebiyat: IV-VII Sınıflar İçün, s. 125) “O, ahıra koyunların tamamının girdiğini gördükten sonra kapıyı kapattı ve kapı kanatlarından birinin üstüne geçirilmiş demir sürgüyü çekip kilitledi.”
-ğan/-gen sıfat fiil eki gibi anlamı veren -day/-dey eşitlik hâl ekiyle birlikte kullanılırken -mış/-miş fonksiyonundadır ve -ğanday/-gendey sıfat fiilini oluşturur.
“Namus yerine qaytıp kelgenday oldı belleysiñiz, şulay mı?” (Ervin Ümerov, Yıldızlarğa Doğru [Taşkent, 1983], s. 20) “Namus yerine dönüp gelmiş gibi oldu sanıyorsunuz, öyle mi?”
Kırım Tatarcasında -ğan/-gen sıfat fiil eki sayın “her” kelimesiyle birlikte kullanılırken yalın hâldedir ve -dıkça/-dikçe veya -dığı/-diği zaman anlamı verir.
“Esma ösken sayın, qardaşı Elmazçıq’nı sevecegi yerine, anasından terbiye körip, o da Elmazçıq’qa yaman köznen baqıp başlay.” (Tuvğan Edebiyat: IV-VII Sınıflar İçün, s. 96) “Esma büyüdükçe kardeşi Elmasçığı seveceğine, annesinin verdiği terbiyenin tesiriyle, o da Elmasçığa kötü gözle bakmaya başladı.”
Bu sıfat fiil kibi “gibi” edatıyla kullanılırken yalın hâldedir ve -mış/-miş fonksiyonundadır.
“Olarnıñ çırıltısı tınsa, özüñni ayatsız bir dünyağa tüşken kibi is etesiñ.” (Tuvğan Edebiyat: IV-VII Sınıflar İçün,, s. 236) “Onların şırıltısı kesilirse, kendini kendini canlının bulunmadığı bir dünyaya düşmüş gibi hissedersin.”
Kırım Tatarcasında bu sıfat fiiller hâl ekleriyle birlikte kullanılarak -ğanda/-gende, -ğanca/-gence, -ğançı/-gençi, -ğannen/-gennen zarf fiillerini oluştururlar.
Bu ek, iyelik ve hâl ekleriyle birlikte kullanılarak da zarf fiil oluşturur.
-ğan/-gen sıfat fiil eki iyelik ekinden sonra getirilen “yoq” kelimesi fiilin kararlı bir şekilde inkârını anlatır. Kararlı bir onay için “yoq” kelimesinin müsbet şekli olan “bar” kelimesi pek kullanılmaz. “Bar” kelimesi ancak, sıfat fiilden önce yer alan ne kelimesiyle birlikte kullanılır ve daha kesin bir inkâr anlamı verir.
kelgeniñ yoq “gelmedin”
yazğanım yoq “yazmadım”
ne aytqanım bar “bir şey söylemedim”
ne kelgeni bar ne ketkeni bar “ne gelir, ne gider”
Bu sıfat fiilin olumsuz şekli -ma-/ -me- fiilden fiil yapma ekini almış olan fiil gövdesine doğrudan doğruya -ğan/-gen eki getirilerek yapılır.
oqumağan bala “okumayan çocuk”
başlanmağan iş “başlanmamış iş”
Ancak “degil” kelimesiyle oluşturularak olumsuzluk ifadesi veren analitik şekil de oldukça işlek bir şekilde kullanılmaktadır.
barğan yerim degil “gittiğim yer değil”
-a/ -e; -y turğan
-a/ -e; -y zarf fiil eki ile tur- yardımcı fiilinin -ğan sıfat fiil ekini almış şeklinin birlikte kullanılmasından oluşan bu sıfat fiil, devamlılık ifadesi verir. Aslında tur- yardımcı fiili devamlılık ifadesi veren bir yardımcı fiildir ve geniş zaman sıfat fiili vasıtasıyla sıfat fiil fonksiyonu yüklenmiştir.
Kırım Tatar gramerlerinde işlenmemiş olan bu sıfat fiil, Kırım Tatarcasında oldukça sık kullanılır. Ek, ünsüzle biten fiillerde -a/-e turğan; ünlüyle biten fiillerde ise -y turğan şeklindedir.
Bu sıfat fiil sıfat tamlamalarında önündeki ismi niteleyen sıfat fonksiyonunda çok fazla kullanılmaz. Ancak sık sık tekrarlanan, süreklilik özelliği kazanmış bir hareketi ifade etmek için kullanılır.
“Edebiyatçılar arasında edebiy eserler boyunca böyle fikir alışıp-berişüvler, atta iddalaşuvlar olaturğan şey.” (Osüv Basamaqları, s. 20) “Edebiyatçılar arasında edebî eserler hakkında böyle fikir alışverişleri, hattâ iddialaşmalar her zaman olan şeydir.”
“Er yıl Settar Acı’ğa penir ketire turğan Bulğar çobanı Yegor’nıñ arabası da Settar Acınıñ taçankasınıñ yanına kelip toqtadı.” “Her yıl Settar Hacı’ya peynir getiren Bulgar çobanı Yegor’un arabası da Settar Hacı’nın arabasının yanına gelip durdu.”
-a/-e; -y turğan sıfat fiili -da bulunma hâl ekiyle birlikte -a/-e;-y turğanda zarf fiilini oluşturur.
Bu sıfat fiilin olumsuz ifadesi -may/-mey turğan kalıbıyla yapılır.
barmay turğan kişi “gitmeden beklemekte olan insan”
bermey turğan bala “vermeden beklemekte olan çocuk”
-maqta / -mekte olğan
Devamlılık ifadesi veren bu sıfat fiil, -makta/ -mekte eki ile ol- yardımcı fiilinin -ğan sıfat fiil eki almış şekliyle birlikte kullanılmasından doğmuştur. Kırım Tatarcasında oldukça işlek olan bu sıfat fiil, -a/-e; -y turğan sıfat fiiliyle anlam bakımından hemen hemen aynı özelliklere sahiptir ve onun yerini tamamen doldurmuştur, demek mümkündür.
Sıfat tamlaması içinde sıfat unsuru olarak yer alır.
“Bu manzaranı seyir etip, gazikniñ penceresinden baqıp kelmekte olğan adamnıñ közüne nasıldır bir taldalar köründi.” (Tuvğan Edebiyat: IV-VII Sınıflar İçün,, s. 236) “Bu manzarayı seyrederek [GAZ marka] kamyonetin penceresinden bakmakta olan adamın gözüne belli belirsiz gölgeler göründü.”
“Yigit çapalanmaqta ve bağırmaqta olğan kiçkeneçik cannı avuçları içine aldı.” (Tanış Közler, s. 7) “Delikanlı devamlı hareket eden ve bağıran ufacık canlıyı avuçlarının içine aldı.”
-an/ -en
Bu sıfat fiil eki, -ğan/-gen sıfat fiil ekinin ilk sesinin batı Türkçesi içinde düşmüş şeklidir. Kırım Tatarcasında 1930’lu yıllara kadar yazılmış metinlerde oldukça sık karşılaştığımız bu sıfat fiil, bugünkü Kırım Tatarcasında kullanılmamaktadır, ancak, kalıcı isimlerde ekin bu şekli oldukça fazladır.
buzkesen “buz kıran mahmuz”
buzqıran “buz kıran”
dalğaqıran “dalgakıran”
dalqıran “bir çeşit elma”
dönen “tay”
düzen “düzen, nizam; armoni, akort”
yelquvan “yelkovan”
-r; -ar/-er; -ır/-ir; -ur/-ür
Kırım Tatarcasında umûmî olarak bu ek, ünlülerden sonra -r; tek heceli fiillerden sonra -ar/er; çok heceli fiillerden sonra -ır/-ir şeklindedir. Ancak bar-, kel-, qayt-, ayt-, ber-, bil-, qal-, yat- gibi bazı tek heceli fiillerle ekin -ır/-ir şeklinin; ol- fiilinde ise -ur şeklinin kullanıldığı oldukça sık karşılaşılan bir durumdur.
Geniş zaman ifadesi veren bu sıfat fiil eki, -ğan/-gen sıfat fiil eki kadar işlek olmamakla birlikte, oldukça sık kullanılmaktadır.
Bu sıfat fiil eki, müstakil olarak sıfat tamlamaları yapar.
Mına sizge Musanıñ
İlk sızılğan sureti
Mına şu genç insannıñ
Küler yüzü, hoş beti. (Yunus Temirqaya, Can Ezgilerim: Şiirler [Taşkent, 1983], s. 100)
“İşte size Musa’nın
İlk çizilen resmi
İşte bu genç insanın
Güler yüzü hoş çehresi.”
“Anife’niñ dört yaşar Zeraçığı ölip, Şamrat’nıñ oğulçığını baqmaq içün, öz yanına alğan soñ, onıñ Anife’ge beslegen ümüti daa ziyade pekindi.” (Yusuf Bolat, Sadaqat [Taşkent, 1979], s. 14) “Hanife’nin dört yaşındaki Zehracığı ölüp, Şahmurat’ın oğulcuğunu bakmak için kendi yanına almasından sonra, Şahmurat’ın Hanife’ye karşı beslediği ümit daha fazla pekişti.”
“Şakir uyqudan uyanır bir adam tavurile mırıldana.” (İsmail Asanoğlu Kerim, Qırımtatar Edebiyatı-Qullanma Derslik[Aqmescit, 1995], s. 194) “Şakir uykudan uyanan bir adam tavrı ile mırıldanıyor.”
Sıfat tamlamalarında iyelik eki tamlanan unsur üzerindedir.
“Selim, Tatar qızlarınıñ pek sever oyunlarından ‘variraç’nıñ ……. beyitini, göñlüniñ teren köşelerinden qopıp çıqqan yanıqlı bir sesnen aytqan sayın, arqadaşlarınıñ zevqına kete, araba ise, barğan sayın köyge yaqınlaşa edi.” (Ömür ve Yaratıcılıq, s. 54) “Selim Tatar kızlarının çok sevdikleri oyunlardan ‘variraç’ın …. beytini, gönlünün en derin köşesinden kopan yanık bir sesle söyledikçe, arkadaşlarının hoşuna gidiyor, araba ise, gittikçe köye yaklaşıyordu.”
-ar/-er sıfat fiil eki kalıcı isimlerde yapar.
tüyür “yumru, ur”
kelir “gelir, kâr, kazanç”
köçer “araba dingili”
sezilir “hassas”
Bu sıfat fiil eki birleşik kelime şeklinde kalıcı isim yapar.
yerölçer “yeri ölçen memur”
yolbasar “haydut”
atbaqar “at bakıcısı”
yağmurölçer “yağmur ölçen âlet”
başkeser “haydut”
atçapar “jokey”
barışıqsever “sulh seven”
Ayrıca bu sıfat fiille yanardağ kelimesinde sıfat tamlaması şeklinde de kalıcı isim yapılmıştır.
-ar/-er sıfat fiili isim olarak kullanıldığında yapım eki de alırlar.
yaqarlıq “yakacak”
yararlıq “faydalı”
kelirli “kârlı, kazanç sağlayan”
tutarlı “muvazenesiz; inatçı”
yeterlik “yeteri kadar, kâfi mikdarda”
tüyürçik “ur”
“-etmişleri olsa kerek. -yeterlik eken. babamnı da qamçılağan it oğlu.” (Tuvğan Edebiyat: IV-VII Sınıflar İçün, s. 236) “-yaptığı şeyler olsa gerek, -yeterince varmış. babamı da kamçılamış it oğlu.”
“Anife sözüniñ soñuna çıqıp yetiştirmedi, lâkin Şamrat’qa bu da yeterlik edi, çünli merum aqayı daa esinden çıqmağan qadından sevgi beklemek mümkün degil edi.” (Sadaqat, s. 17) “Hanife konuşmasını tamamlayamadı, fakat Şahmurat için bu kadarı da yeterliydi, çünkü merhum kocası daha aklından çıkmayan kadından sevgi beklemek mümkün değildi.”
Bu sıfat fiilde -ğan/-gen ekiyle oluşturulan sıfat fiillerde olduğu gibi isim olarak kullanım ve isim çekim eklerini alma durumu çok yaygın değildir. Ancak kalıcı isim olarak kullanıldıkları durumlarda iyelik ve hâl eklerini alırlar.
“Memet Nüzet, yaqın safdaşları Asan Çergeyev, Üseyin Toqtarğazı kibi Tatar demokratik medeniyetiniñ tañ atarında doğıp, olar kibi eline qalemni alıp …” (Ömür ve Yaratıcılıq, s. 57) “Mehmet Nüzhet, yakın safdaşları Hasan Çergeyev, Hüseyin Toktargazi gibi Tatar demokratik medeniyeti doğarken doğup, onlar gibi eline kalemi alıp …”
Çok sık olmamakla birlikte bu sıfat fiiller de “bar” veya “yoq” kelimelerini alırlar.
“Rabbim senden ğayri işanırım yoq.” (Qırımtatar Edebiyatı – Qullanma Derslik, s. 159) “Rabbim senden başka inanacağım yok”
“Ne deseñ de, tecribe degen şeyge yeter bar mı?” (Yıldızlarğa Doğru, s. 8) “Ne dersen de, tecrübe denen şeye ulaşacak şey var mı?”
Bu sıfat fiil eki kibi “gibi” edatıyla çok fazla kullanılır ve bu sırada yalın hâldedir.
“Onıñ şimdi aşhanağa ketecegi ve şorbacısınıñ sıtıq, sert çırayını körecegi, onıñ boğazından, anda olğan suvnı qırıldatır kibi çıqqan ğırıltılı, çirkin, açuvlı sesini ve ayvanğa bağırır kibi etken emirlerini eşitecegi kelmedi.” (Tuvğan Edebiyat: V-VII Sınıflar İçün,, s. 125) “Onun şimdi yemekhaneye gideceği ve patronunun çatık, sert yüzünü göreceği, onun boğazındaki suyu gırıldatır gibi çıkan hırıltlı, çirkin, sinirli sesini ve hayvana bağırır gibi verdiği emirleri işitmek istemedi.”
“Bu daqqada Asan’da hucur bir arzu, hucur bir istek doğdı, oña, mına şimdi ayaqları captan öz başına çapıp tüşerler kibi keldi.” (Tuvğan Edebiyat: V-VII Sınıflar İçün, s. 136) “O anda Hasan’da tuhaf bir arzu, tuhaf bir istek husule geldi, ona, işte şimdi ayakları yardan kendi kendilerine koşarak düşerler gibi geldi.”
-maz/-mez
Menfi geniş zaman sıfat fiil eki olan bu ek, Kırım Tatarcasında çok işlek bir şekilde kullanılmaktadır.
Müstakil olarak kullanılışı Kırım Tatarcasında oldukça yaygındır.
İki kelimelik basit sıfat tamlamaları oluşturur.
“Dersiñ, eki yaş biri-birine körünmez toklar yollay, laf-sözsüz biri-birini añlay.” (Ayder Osman, Osüv Basamaqları: Edebiy Tedqiqiy Maqaleler [Taşkent, 1984], s.12) “Sanki iki genç birbirine görünmeyen akımlar gönderiyor, konuşmadan anlaşıyorlar.
“Yugoslavlar diyarında
Safqa qoşuldıq bizler.
Reyhstagnıñ divarında
Qaldı silinmez izler.” (Çerkez Ali, Köz Nurlarım: Şiirler, Poemalar, Balladalar [Taşkent, 1985], s.177)
“Yugoslavlar diyarında
Saflara katıldık bizler.
Reichstag’ın duvarında
Kaldı silinmez izler.”
“Yurtumızğa sönmez al nur saçıldı
Azat halqlar ailesi içinde
Tatarğa da ürlük yolu açıldı.” (Köz Nurlarım, s.129)
“Yurdumuza sönmez al nur saçıldı
Azat halklar ailesi içinde
Tatar’a da hür olmanın yolu açıldı.”
“Terazeniñ şimdilik bir közünde
Atom neytron ve barut qoqusı
Digerinde ise yaş bir sabiyniñ
Qıyılmaz tınç ve tatlı yuqusı!” (Can Ezgilerim, s. 97)
“Terazinin şimdilik bir gözünde
Atom, nötron ve barut kokusu
Diğerinde ise küçük bir çocuğun
Kıyılmaz sakin ve tatlı uykusu!”
İyelik eki nitelenen isim üzerinde bulunur.
“Qaraman özüni bütün vatannıñ ayrılmaz qısımı ekenini ayta ve bunıñnen iftihar ete.” (Ösüv Basamaqları, s. 34) “Kahraman kendinin bütün vatanın ayrılmaz parçası olduğunu söylüyor ve bununla iftihar ediyor.”
Bu sıfat fiil isim olarak da işlek bir şekilde kullanılmaktadır.
büklenmez “eğilmez, bükülmez; sebatkâr”
bükülmez “sebatlı”
indemez “suskun, sessiz”
inanılmaz “inanılmaz, anormal”
yaramaz “haylaz”
oñmaz “beceriksiz”
Bu sıfat fiil isim olarak kullanıldığında yapım eki de alırlar.
indememezlik “suskunluk”
añlaşılmamazlıq “anlaşmazlık”
yetişmemezlik “darlık, sıkıntı, eksiklik, yetersizlik”
yaramazlan- “yaramaz olmak”
“Nadire’nen Sveta’ğa tükânlarında mal yetişmemezligi olğanını ve o üçü içün de büyük havf doğurğanını ayttı.” (Uriye Edemova, Ömürlik Yanımdasıñ [Taşkent, 1977], s. 144) “Nadire ile Sveta’ya dükkânlarında mal eksikliği olduğunu ve bu durumun üçü için de büyük korku yarattığını söyledi.”
“Üçünci bölükke kirgen lâtifelerde ayrı kişilerniñ oñmazlığı, aqılsızlığı, qorqaqlığı ya da aksine, olarnıñ merametli, insaniyetli oluvı ve diger menfiy em de müsbet çizgileri aks oluna.” (Tuvğan Edebiyat: V-VII Sınıflar İçün, s. 81) “Üçüncü bölüme giren fıkralarda farklı insanların beceriksizliği, akılsızlığı, korkaklığı veya aksine onların merhametli, insaniyetli oluşları ve diğer menfî ve müsbet çizgileri yansıtılıyor.”
İsim olarak kullanıldıklarında iyelik eki alırlar, ancak bu durumla çok az karşılaşılmaktadır.
“Süymezim selâm cibergen, baq belâğa.” (Çın) “Sevmediğim (insan) selâm göndermiş, belâya bak.”*
-r; -ar/ -er sıfat fiil eki alan bir fiil, olumsuz şekil olan -maz/ -mez sıfat fiil ekini alan eş anlamlı fiille birlikte yeni bir sıfat fiil meydana getirebilirler.
“Bular episi, Çar ükümetiniñ 17 Oktyabr manifestine sevinmege yetişmey, ümütleri çil-parça olğan, o devir yazıcıları içün bitmez tükenmez mevzu çoqrağı edi.” (Ömür ve Yaratıcılıq, s.56) “Bunların hepsi Çar hükûmetinin 17 Ekim manifestosuna sevinemeden ümitleri paramparça olan o devir yazarları için bitmez tükenmez konu pınarı idi.”
-r; -ar/ -er sıfat fiil ekini ve -maz/ -mez sıfat fiil ekini alarak tekrarlanan fiil -ınca/ -ince anlamı veren zarf fiil oluşturur.
“Aradan biraz vaqıt keçer-keçmez teren yuquğa daldı.” (Ömürlik Yanımdasıñ, s. 144) “Aradan biraz zaman geçer geçmez derin bir uykuya daldı.”
-ıcı/ -ici; -ucı/ -üci; -vcı/ -vci
Geniş zaman ifadesi veren bu sıfat fiil şimdiye kadar hazırlanan Kırım Tatar gramerlerinde işlenmemiştir. Bu sıfat fiili diğer sıfat fiillerden ayıran en önemli özellik devamlılık işlevi ve kalıcı isim yapmaya oldukça elverişli olmasıdır.
Kırım Tatarcasında bu sıfat fiil ekinin -ıcı/ -ici varyantı, düz ünlülü olup ünsüzle biten fiillerin bütün hecelerinde ayrıca yuvarlak ünlülü olup ünsüzle biten fiillerin ve sonraki hecelerinde; -ucı/ -üci varyantı yuvarlak ünlülü olup ünsüzle biten fiillerin hecelerinde; -vcı/-vci varyantı ise ünlüyle biten fiillerden sonra kullanılır.
Bu sıfat fiil nitelediği bir isimle birlikte sıfat sıfat tamlaması oluşturur.
“O mañlayında peyda olğan ter danelerini yavluğınen silerek, auditoriyağa sınavcı nazar taşladı.” (Tanış Közler , s. 28) “O alnında oluşan ter tanelerini mendiliyle silerek, dinleyicilere deneyen bir bakışla baktı.”
“O vaqıtlarnıñ açıq fikirli maarifperverleri er bir millette em eksploitatsiya etici sınıf, em de eksploitatsiya etilici sınıflar olğanını itibarğa almasalar da, maarif ve medeniyet saasında, halqqa hızmet etmege tırıştılar.” (Ömür ve Yaratıcılıq, s. 29) “O dönemlerin maarifperverleri her millette hem sömüren sınıf hem de sömürülen sınıf olduğunu dikkate almasalar bile, maarif ve medeniyet sahasında halka hizmet etmek için gayret sarf ettiler.”
Bu sıfat fiil eki Kırım Tatarcasında kalıcı isim yapımında da oldukça işlektir. Bilhassa meslek ismi yapması ekin süreklilik fonksiyonuna da oldukça uygundur. Bu meslek isimleri cümlede veya kelime gurupları içinde değişik isim çekim ekleri alarak değişik görevler üstlenirler.
“Böyleliknen, aydavcılar eki-üç küngece stantsiyadan şey taşıdılar.” (Yürek Ateşi, s. 305) “Böylece sürücüler iki üç güne kadar istasyondan şey taşıdılar.”
“O, yazıcılarımıznıñ eserlerinde naturalizmge ve formalizmge qapıluvnı tasdıqlayıcı aydın-açıq misaller ketirdi ve bu ceetten iç kimseniñ hatirini körmedi.” (Şamil Alâdin, Yüksek Hızmet: Yazıcılar Aqqında İkâyeler [Taşkent, 1983], s.93) “O yazarlarımızın eserlerinde natüralizme ve formalizme kapılmayı tasdikleyen apaçık örnekler getirdi ve bu bakımdan hiç kimsenin hatırını dikkate almadı.”
“C. Mecitova’nıñ variantında Amber padişanıñ yılqı baqıcısı, arzı ise Temirbek padişanıñ qızı olıp tasvirlene.” (Destanlar, s. 19) “C. Mecitova’nın varyantında Amber padişahın at bakıcısı, arzı ise Temirbek padişahın kızı olarak tasvir edilir.”
Kırım Tatarcasında bu ek, meslek isimlerinin haricinde de kalıcı isimler yapar. Türetilen bu isimler kök fiilde gösterilen iş veya hareketi sürekli yapan nesneyi anlatır.
qoşucı “bağlaç”
köçürici “motor”
aenkleyici “akort”
Bu sıfat fiil eki kalıcı olmayan, ancak sıfat görevinde de olmayan geçici isimler de yapar.
“Fidanlarnı qurutıcılarnıñ ayaqları kesildi.” (Seneler, s. 24) “Fidanları kurutanların ayakları kesildi.”
“Madam ki cemaat tertibini bozucılar aqqında maqale yazmaq istediñ, zıpqınnen de, aramtamaqnen de yan-yanaşa oturmağa razı olmaq kereksiñ.” (Tanış Közler, s. 23) “Madem ki cemaatin düzenini bozanlar hakkında yazı yazmak istedin, o zaman çevik insanla da serseriyle de yan yana oturmaya razı olmalısın.”
Bu sıfat fiiller cümlede yüklem görevini de üstlenirler.
Yapılan bu meslek isimlerinden de sıfat tamlaması yapılması sık karşılaşılan hadiselerdendir.
“Mına şu Gülcian degen sılavcı qıznıñ yersiz sataşuvlarını, tuzlı şaqalarını esapqa almağanda yañı yerde Nazimniñ yaşayışını bir şey bozmay edi.” (Tanış Közler, s. 13) “İşte şu Gülcihan isimli badanacı kızın yersiz sataşmalarını, tatsız şakalarını dikkate almayınca bu yeni yerde Nazım’ın yaşantısını hiç bir şey bozmuyordu.”
Bu sıfat fiil cümlede yüklem olarak da kullanılmakla birlikte, bu çok karşılaşılan bir durum değildir.
“Adam sen de qulaq asma olucıdır, keçer,-dep meni yatıştırır, teselli eter edi.” (Qırımtatar Edebiyatı-Qullanma Derslik, s. 201) “Adam sen de, kulak asma, her zaman olur, geçer, diye beni yatıştırır, teselli ederdi.”
-dıq/ -dik; -duq/ -dük
Kırım Tatarcasında 1930’lu yıllara ait metinlerde çok işlek bir şekilde kullanılan bu sıfat fiil bugün oldukça az kullanılmaktadır.
“Kerim ocanıñ dedigi kibi, şeytannıñ hayalından keçmeycek bir aynecilik!” (Qırımtatar Edebiyatı- Qullanma Derslik) “Kerim hocanın dediği gibi şeytanın bile hayalinden geçmeyecek bir kurnazlık.”
Türkiye Türkçesinde oldukça sık kullanılan bu ek, Kırım Tatarcasında ancak hâl ekleriyle birleşerek zarf fiil ifadesi verilmesinde görülmektedir ki bu da 1930’lu yıllara göre azalmıştır.
Kırım Tatarcasında hem en işlek bir şekilde kullanılan hem de anlam bakımından en geniş kullanıma sahip sıfat fiil olan -ğan/-gen sıfat fiilidir. -ıcı/-ici sıfat fiili ise artık hemen hemen yapım eki olma özelliği kazanmıştır. -ar/ -er sıfat fiili ise işlekliğini kaybetmektedir. -maz/-mez sıfat fiili olumlu şekline göre oldukça işlektir. -dık/-dik sıfat fiil eki eskiden çok işlek bir kullanıma sahipken artık nerdeyse yok denecek kadar azalmıştır.
Asıl işlevleri bakımından geçici hareket ismi yapma olan sıfat fiillerin yapım eki ile çekim eki arasında bir yer tutmaları, onları zaman zaman kalıcı isim yapmalarını, zaman zaman da şahıs ekleriyle birlikte fiil çekimi kuran şekil ve zaman eki durumuna geçmelerini sağlamıştır. Kırım Tatar lehçesinde de -ğan/-gen öğrenilen geçmiş zaman, -r;-ar/-er geniş zaman, -maqta/-mekte sürekli şimdiki zaman durumuna da geçmiştir.
