Emel KIRIM VAKFI
Bu yıl, Tavrida Gubernatoru tarafından “Tavrida Guberniyası’ndaki ve Odesa şehrindeki Karaimlerin ruhanî meselelerini yoluna koymak maksadıyla” Gözleve’de (Kezlev) bir “Kırım ve Odesa Karaim Cemiyeti” teşkil edilmesinin 160. yıldönümünü idrak etmekteyiz. Bu cemiyetin resmen tasdik edilmesine kadar “Muhakeme Evi” adı verilen bir bir müessese mevcut olduğu gibi, söz konusu cemiyet de bilâhare “Tavrida ve Odesa Karaim Ruhanî İdaresi” adını almıştır.
Tavrida ve Odesa Karaim Ruhanî İdaresi’nin başında Karaimlerin aynı zamanda dünyevî lideri de statüsünde olan “Hahan” bulunurdu. Onun yanında ise biri üst, diğeri ise ast seviyede olmak üzere iki “hazan” yer alırdı.
İlk resmî Hahan, Karaim halkının mümtaz lideri Hacı Ağa Sima Baboviç (1788-1855) olmuştur. 1832 yılında Baboviç Karaim kitapları neşir cemiyetini kurdu. Onun ölümünden sonra, Tavrida ve Odesa Hahanı görevini onun küçük kardeşi Babakay Baboviç (1799-1882) devraldı. Babakay Baboviç de Karaimlerin maarifine hizmet etti.
Üçüncü Hahan Samuil Moiseyeviç Pampulov (1831-1911) olmuştur. Onun döneminde Karaimlerin yaşadıkları yerlerde güzel kenesalar,** cemaat evleri ve çeşitli seviyelerde okullar kuruldu. Şu cümleden, 1895 yılında Gözleve’de S. A. Kogen adına Karaim Erkek Meslek Okulu ile Karaim din adamları (hazanlar) ve din hocaları yetiştirmek maksadıyla Aleksandrovskiy Karaim Ruhban Okulu açıldı.
1915’den 1920’ye kadar Tavrida ve Odesa Hahanı sıfatını sonradan ünlü bir türkoloji âlimi, filoloji doktoru ve profesör olarak tanınacak olan Hacı Serayya Han Şapşal taşıdı. 1916’da Şapşal Gözleve’de, Karaim halk kütüphanesini (Karaim şivesinde “Qaray Bitikligi”) ve onun yanında da Karaim etnoğrafya müzesini kurdu. “Qaray Bitikligi”nde dört bini aşkın basma kitabın yanısıra, yaklaşık bin kadar da Karaim şivesinde ve diğer Şark dillerinde eski elyazmaları mevcuttu. Şapşal Karaim ilkmekteplerindeki eğitimi reforma tâbi tutarak bu okullarda ana dili ve Karaim tarihi eğitiminin geliştirilmesini sağladı.
1917-1919 yılları arasında Şapşal’ın idaresinde Gözleve’de İzvestiya Tavriçeskogo i Odesskogo Karaimskogo Duhovnogo Pravleniya (Tavrida ve Odesa Karaim Ruhanî İdaresi Haberleri) neşredildi.
Tavrida ve Odesa Karaim Ruhanî İdaresi, Karaim mezhebinin icaplarına uyulmasına ve Tevrat’ın öğretilmesine nezaret etmekte, mezhebin ahlâkî değerlerinin ve gereklerinin ihlâliyle mcadele etmekte, yeni kenesalar ve ilkmektepler inşası için müsaade vermekte, cemaatlerde hazanlık görevini yapacaklara yetki vermekte ve bunlara ilâveten de hayır işleriyle meşgul olmakta idi. Ruhanî İdare’de Karaimlerin doğum, evlenme ve ölüm kayıtlarının tutulduğu defterler (metrika defterleri) de muhafaza ediliyordu.
Başlangıçta Kırım’daki cemaatler (Çufutkale, Gözleve, Orkapı-Ermenibazarı, Bahçesaray, Karasubazar, Kefe, Akyar, Akmescit, Yalta ve Kerç) ve Odesa şehri cemaati Karaim Ruhanî İdaresi’ne tâbi idi. Sonradan Ruhanî İdare’nin yetki sahası Rusya İmparatorluğu dahilindeki bütün Karaim cemaatlerini yani Berdyansk, Yelizavetgrad, Kişinyov (Chişinau), Kiev, Kremençug, Melitopol, Nikolayev, Nikopol, Moskova, Sankt Petersburg, Poltava, Harkov, Herson ve Harbin şehirleri cemaatlerini de içine alacak şekilde genişletildi.
Karaim Ruhanî İdaresi Litvanya’daki, Polonya’daki ve Batı Ukrayna’daki Karaim cemaatleriyle ve Karay mezhebine mensup başka halklarla (meselâ İstanbul’daki ve Kahire’dekiler) sıkı irtibat tesis etmişti. XIX. yüzyılın ortalarında ve XX. yüzyılın başlarında Kırım Karaimleri Rusya İmparatorluğu dışına din adamları yollamaktaydı.
Kırım’ın 1920’de Sovyet hakimiyetine geçmesinden ve Hacı Serayya Han Şapşal’ın ülkeyi terketmeye mecbur kalmasından sonra Tavrida ve Odesa Karaim Ruhanî İdaresi’nin mevcudiyeti sona erdi.
* Rusça’dan Türkçe’ye çevirdiğimiz bu makalenin aslı Akmescit’de Rusça yay›nlanan Krımskie ızvestiya gazetesinin 17 Eylül 1997 tarihli nüshas›nda derc olunmuştur (Çevirenin notu).
** Kenesa: Karaim ibadethanesi (Çevirenin notu).
