Kırım Türklerinin Milli Mücadelesi – III

Her iki makine de Çelebi Cihan’ın evinde saklanıyordu. Bu şekilde basılan ve Cafer Seydahmet’in söylediğine göre Çarlığın istibdadını, vakıfların Rus makamlarınca yöneltilmesini ve mahkeme-i şer’iye’nin beceriksizliklerini tenkit eden gizli bildiriler, çeşitli yollardan Kırım’a yollanıyor ve yerli halka dağıtılıyordu.¹¹⁵ Dağıtım metotları hakkındaki bilgileri Cafer Seydahmet’ten öğrendik. Bu usullerden biri gizli bildirilerin Kur’an içine ciltlenip, böylece göze çarpmaksızın Odesa ve Sivastopol limanlarından içeriye sokulmasıydı.¹¹⁶

Vatan üyeleri gizli toplantılarını büyük İstanbul camilerinin bir köşesinde ve uzak mahallelerde yapıyorlar ve bunun yanısıra Kırım’daki ve bütün Türk dünyasındaki diğer hareketlerin temsilcileriyle canlı bir irtibat içinde bulunuyorlardı.¹¹⁷Mesela 1909 yılında İstanbul’u ziyaretinde Gaspıralı, Kırım Talebe Cemiyeti tarafından merasimle karşılandı. Gaspıralı, cemiyet üyelerine birçok tavsiyelerde bulundu ve ömür boyu cemiyetin şeref başkanlığına seçildi. Bu münasebetle Gaspıralı, cemiyete o zaman için büyük bir meblağ olan 400 Rus rublesi bağışladı.¹¹⁸ 1912 yılı Ocak ayında İstanbul’u ziyaretinde Gaspıralı, Rusyalı İslâm Talebe Cemiyeti’nin üyeleri arasında çıkan ve Kırım Talebe Cemiyeti’nin bazı üyelerinin de katıldığı büyük bir anlaşmazlıkta hakemlik yapmak zorunda kaldı. Anlaşmazlık mevzuu o zamanlar için çok aktüeldi. Cemiyetin üyeleri kendilerini Tatar olarak görüp bir Tatarcılık hareketi mi yaratmalıydılar? Yoksa kendilerini Türk olarak hissedip genel Türkçülük hareketinin içinde mi kalmalıydılar? Bu çok önemli bir meseleydi. Çünkü paralel olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun bütün Müslüman tebaasını bir milletin üyeleri olarak kabul eden Osmancılık akımı adlı üçüncü akım da ortaya çıkmaya başlamıştı.¹¹⁹ Rusyalı İslâm Talebe Cemiyeti’nin 22 Ocak 1912’deki olağanüstü toplantısında Gaspıralı ve Akçora oğlu Yusuf kararlarını Türkçülük lehinde verdiler ve bu karar hazır bulunanlar tarafından itirazsız kabul olundu.¹²⁰

Gaspıralı’nın yanısıra Genç Tatarların temsilcisi Abbas Şirinski de İstanbul’daki yüksek tahsil gençliğiyle temas halindeydi, İstanbul’u ziyaretinde 1910 yılı Mart’ında Alimseyid Cemil’le birlikte 1908-1910 yıllarında Türkiye’de basılmış olan 200 cilt ilerici kitabı gizli yollardan Kırım’a soktu. Bu kitapları Sivastopol’daki Türk kahvesinde sakladılar ve Şirinski sonra onları Kırım halkına dağıttı.¹²¹

1908 yılında Türkçülüğün en büyük ideologu olan Akçora Oğlu Yusuf İstanbul’a geldi, Türk Derneği’ni kurdu, 7 Aralık 1911’den itibaren “Türk Yurdu” dergisini yayınlamaya başladı ve Türkçülük fikrinin tanıtılıp yayılması için 25 Mart 1912’de taraftarlarıyla birlikte “Türk Ocağı” cemiyetini kurdu.¹²² Kırım gençliği temsilcileri 1909 yılında Akçora oğlu ile tanışmışlar ve ondan sonra da beraberce çalışmıştılar.¹²³

Genç Türkler (Jön Türkler)’in sağladığı basın hürriyetinden istifade eden Vatan üyeleri 1911 ‘de milliyetçi – ihtilâlci yazılar yayınlamaya başladılar. Bunun ilk örneğini Cafer Seydahmet “Yigirminci asırda Tatar millet-i mazlumesi” adlı yazısıyla verdi. Bu yazı Şahab Nezihi takma adı ile çıktı ve 1911 ‘de İstanbul’da Cihan matbaasında basıldı.¹²⁴ Türk gençliği arasında birçok okuyucu buldu ve birçok nüshası Kırım’a sokuldu. Fakat Rus hükümeti durumdan haberdar oldu ve İstanbul’daki sefirleri vasıtasıyla Türk hariciye nazırı Rıfat Paşa’dan yazarın Rus makamlarına teslim edilmesini talep etti. “Tanin” gazetesinde Cafer Seydahmet’in tevkif edilmesi için emir verildiği haberi çıktı. Bu durum onun İstanbul’dan ayrılıp Paris’e gitmesine sebep oldu.¹²⁵ Orada Profesör Seignobos’un Rusya’daki millî baskıyı tasvir eden “Sous le regne du knout — Kamçı rejimi altında” adlı yazısını tercüme etti. Tercüme, İstanbul’da aynı matbaada basıldı ve Cafer Seydahmet’in ilk yazısı gibi zamanla Kırım’daki okuyucularına ulaştırıldı.¹²⁶

Cafer Seydahmet’in şahadetine göre 1911-1912 yıllarında Vatan üyeleri Rusya’da yeni bir ihtilâlin kaçınılmaz olduğu kanaatine vardılar ve bütün halkı teşkilâtlayıp hazırlamaya karar yerdiler. Bunun üzerine Kırım’da bir gizli siyasî teşkilâtlar ağı kuruldu ve aynı şahidin ifadesine göre “1917 yılına kadar Kırım’ın hemen her köyünde bir gizli millî hücre kuruldu.”¹²⁷ Bu dönemde İstanbul ve Kırım’daki Kırım gençliği millî edebiyatın gelişmesini sağlayan birçok yazı yayınladılar.¹²⁸

Şayet diğer şahitlerin ifadeleri ve Rus arşiv dokümanları da teyit etmemiş olsalardı Cafer Seydahmet’in iddialarının mübalağalı olduğu düşünülebilirdi. Meselâ Salkat 1910-1915 yıllarında Kızıltaş köyü okul gençliği arasındaki gizli millî faaliyeti, Paris’te yaşayan Seydahmet’le devamlı irtibat halinde bulunduğu ve bu yüzden Rus polisinin evini tam dokuz kere aradığı hakkında bilgi veriyor.¹²⁹ O devirde yaşayanlardan H. Baliç, B. Akcar ve K. Bosgosi hatıralarında ihtilâl öncesi yıllarda Kırım’ da mevcut olan gizli millî – ihtilâlci hareketten ve mensuplarının polis tarafından uğradıkları takibattan bahsediyorlar.^130 131 1913 yılına kadar şahsen gizli millî faaliyetin içinde yer almış olan Abdulaziz İsapov, 1905-1913 yıllarında Bahçesaray’da ve bu ilçenin birçok köylerinde gizli hücrelerin mevcudiyetini ifade ediyor ve bu hücrelerin daha Genç Tatarlar tarafından kurulmuş olduklarına işaret ediyor.

Fakat en açık şekilde bilgiyi Tavriya vilâyeti jandarma idaresinin 1911 -1916 yılı arşiv dokümanları veriyorlar. Daha 1911 yılında bir jandarma raporunda “Simferopol rüştiyesinde bir öğretmenin büyükçe talebelere Türkiye ve Kırım Hanlığı tarihini öğrettiği ve eski Hanlığın tekrar kurulması fikrinden yana olduğu” bildiriliyor; bu raporda ayrıca “talebelerin bu fikirleri okuldan sonra halka yaymalarının istendiği” de ifade ediliyor.¹³² Aynı dönem içinde jandarma “Tatar halkının her zümresinde sayıca az gizli hücrelerin kurulduğunu, buluşmaların tertip edildiğini, yeni taraftarların bulunduğunu, para toplandığını ve pan-islâmî yazıların dağıtıldığını” tespit ediyor.¹³³ Bunlara benzer bir dokümanda da özel jandarma birliğinin “son yıllarda hedefi Rus halkını Kırım yarımadasından sürüp, geçmişi örnek alarak bağımsız bir Kırım hanlığı kurmak olan amiyane bir teşkilâta mensup birçok kişinin üstünün aranması” kararını aldığı belirtiliyor. Başka bir dokümanda da, bu cemiyetin üyelerinin “toplandıkları ve Tatar halkı arasında bildiriler dağıttıkları” yazılı.¹³⁴Jandarma idaresinin diğer dokümanlarında da benzer hücrelerin Özenbaş, Çorgun ve Kırım’ın diğer köylerinde mevcut olduğuna dair işaretler var.¹³⁵ Jandarma idaresinin 1916 yılı evraklarında “1914-1916 yıllarında Kırım’ın değişik yerlerinde bütün Kırım Müslümanlarının birleşip Türkiye’ye yardım etmesi için artan bir şekilde tahrikte bulunulduğu ve hükümete karşı “mağlubiyet bildirileri” hazırlanıp basıldığı” yazılı.¹³⁶ Bu konuda Rus makamlarının bütün bu olayların sebebi olarak “ajanları vasıtasıyla pan-islâmizm fikrini Kırım’da yayan Türkiye’nin gizli saldırgan siyasetini” gördüklerine ve dosyalarda bu tarz ifade ve yorumların dolu olduğuna işaret etmek lâzımdır.¹³⁷

1908-1918 yılları Türk harici siyaseti hakkında yapılan ilmî araştırmalar ¹³⁸ ve Rusyalı Türklerle Türkiye’nin karşılıklı münasebetleri üzerine yazılmış bir sıra ilmî yazı ¹³⁹ bu suçlamaların tamamen sebepsiz olduğunu ispat ediyorlar. Rus jandarmasının hatta 1920 yılında Osmanlı İmparatorluğu tamamen yıkılırken bile ¹⁴⁰ Kırım’da pan-islâmizm hayaletinin ortaya çıkmasından sebepsiz yere korkmalarını bu konuyla ilgili araştırmacılar Arsaruni ve Gabiddulin, Türk kavimlerinin arasında ihtilâlci bir hareket veya bir millî kurtuluş hareketi mevzubahis olduğu zaman Çarlık makamlarının hemen “pan-İslamizm” formülünü kullanmayla izah ediyorlar. ¹⁴¹

Bu bir taraftan Rus makamlarının Kırım’da olanların hakiki sebebinden belli bir ölçüde habersiz olduğunu diğer taraftan da bu olaylara karışanların çok iyi gizli faaliyette bulunduklarını ispat ediyor.

Yukarıdaki ifadelerin sentezi ve görgü şahitlerinin ifadelerinin karşılaştırılması ile bahsolunan dokümanların muhtevası 1911-1916 yıllarında Kırım’daki millî hareketin hakikî bir resmini veriyorlar. Bu hareket, Kırım Türklerinin millî varlığının her zerresine nüfuz edip onları sebebi ve mânâsı ondan evvel gelen devrin giriş olarak analizi yapılmaksızın tam olarak anlaşılmayacak olan 1917 yılları olaylarına hazırladı.

I. Dünya Savaşı esnasında Kırım Türklerinin temsilcilerinin beynelmilel sahada faaliyette bulundukları görülür. Onların gayesi, millî fikirlerini Avrupa’da, özellikle Rusya ile savaşan mihver ülkelerinde, popüler yapmaktı. Fakat ortaya çıkmaları sadece Kırım’dakilerin değil aksine bütün Rusyalı Türklerin inisiyatifi üzerine oldu. Bu sıralarda İstanbul’da “Rusya Müslüman Türk-Tatarların hukukunu müdafaa komitesi” kuruldu. Başkanlığını Akçora Oğlu Yusuf yapıyor¹⁴² ve Kırım’ı da din profesörü Mehmed Esad Çelebizâde temsil ediyordu.¹⁴³ Komite Avrupa’daki faaliyetine 1915 yılı Aralık ayının başında başladı.¹⁴⁴ Faaliyetleri komite üyelerinin Budapeşte, Viyana, Berlin ve Sofya başşehirlerini ziyaret edip, oradaki devlet adamlarıyla temas kurmalarından ve Avusturya-Macaristan, Alman ve Bulgar hükümetlerine Kazan, Türkistan ve Kırım Türklerinin temsilcilerinin imzalamış oldukları muhtevası aynı olan bir muhtıra vermekten ibaretti. Bu muhtırada Rusya’da yaşayan Türklerin haklarının tanınmadığından, onların millî – siyasî mücadelesinden ve Türk illerinin Rusya’dan ayrılıp bağımsızlıklarını tekrar tesis arzusu ile giriştikleri faaliyetten bahsolunuyordu.¹⁴⁵

Komite üyeleri aynı zamanda mihver ülkelerinin başkentlerinde konferanslar tertipliyor ve Rusyalı Türklerin millî hareketi hakkında propaganda yazılan bastırıp dağıtıyorlardı. Burada özellikle 1915 Aralık ayında Budapeşte’de yayınlanan ve Volga-Ural, Azerbaycan, Türkistan ve Kırım Türklerinin temsilcileri tarafından imzalanmış olan muhtıradan bahsetmek gerekir. Bu muhtıra bu Türklerin geçmişini ve şimdiki hâlini aydınlatıyor ve bağımsız bir Türkistan’ın kurulmasını ve Kırım ve Kazan hanlıklarının tekrar tesisini talep ediyordu.¹⁴⁶

Komite üyeleri 12 Aralık 1915’de Budapeşte’ye vardılar,¹⁴⁷ bir aydan fazla Avrupa’da kaldılar ve 22 Ocak/3 Şubat 1916’da İstanbul’a dönüp¹⁴⁸ böylece ilk Avrupa gezilerini tamamlamış oldular.¹⁴⁹

1916 yılı başlangıcında aynı muhtıra Alman basınında da yayınlandı. Aynı yıl içinde Akçura oğlu Yusuf’un 1915 yılı Aralık ayında Budapeşte’de Macar Millî Akademisi salonlarında verdiği “Rusyalı Müslüman Türk -Tatarların bugünkü durumu ve gayeleri” konulu konferans İsviçre’de Almanca ve Fransızca olarak yayınlandı.¹⁵⁰

Komite, propaganda faaliyetini sadece mihver devletlerine mahsus kılmadı, Avrupa’daki tarafsız devletlere, itilâf devletlerine ve Amerika Birleşik Devletleri’ne de başvurdu.¹⁵¹ Amerika Birleşik Devletleri’ne Rus Çarlığı’nda baskı gören bütün diğer milletlerin temsilcileriyle birlikte başvuruldu.¹⁵² Bu meyanda Müslüman halkların temsilcileri bütün Rusyalı Müslümanların adına ortaya çıktılar. Temsilciler “Rusya’dakiYabancı Halkların Birliği’nde toplanmışlardı. 9 Mayıs 1916’da Stokholm’dan Başkan Wilson’a telgrafla bir muhtıra gönderdiler ve Rusya’daki ezilen halkların durumunu ve dileklerini dile getirdiler.¹⁵³ Telgrafı imzalayan Müslüman grubuyla Cafer Seydahmet’in yanısıra iki Kırım Türkü daha, Nebi Kuku ve Habibullah Timurcan Özenbaş, temas halindeydiler.¹⁵⁴ Habibullah Timurcan Özenbaş, Kırım temsilcisi olarak bu Müslüman grubunun faaliyetine doğrudan katılmıştı ve bu sebepten İstanbul’dan Stokholm’a gitmişti.¹⁵⁵ Son olarak Rusyalı Türklerin temsilcilerinin “Union des Nationalites —

115 Salkat (88), sayfa 2; Seydahmet (108), sayfa 86-87.

116 Y.a.g.e., sayfa 59-60.

117 Y.a.g.e., sayfa 86-87.

118 Salkat (88), sayfa l, 7.

119 Alimcan El İdrisî: İsmail Bey hakkında küçük bir hatıra, TY, cilt VII, sayfa 2439; Seydamhet (108), sayfa 59; Cafer Seydahmet Kırımer; Mektup, İstanbul, 4 Mart 1949, sayfa l, paragraf 1.

120 El İdrisî (119), sayfa 2439-2440.