Osman Aqçoqraqlınıñ Maarif Saasındaki Faaliyeti

Seyran SÜLEYMAN.

XIX asırnıñ soñunda, İsmail Gaspıralınıñ “Terciman” gazetası etrafında birleşken progressiv ziyalılar, bundan evelki ardı-sıra icretler ve çeşit-türlü zorbalıqlardan talğan-tonalğan halqnı cealet yuqusından uyandırıp, qırımtatar medeniyeti ve edebiyatı tarihında yañı bir devirniñ – ilimde bu devirge, aqlı olaraq, “uyanuv devri” deyler – asıl olmasına sebepçi olğanlar. İsmail Gaspıralı büyük mütefekkir ve maarifçi olaraq, halqnıñ qurtulışını onıñ birliginde ve sholastik tasil sistemini yañartuvda köre edi. O, aydın ğayelerini ömürge keçirmek içün “Tilde, fikirde, işte – birlik!” şiarı altında “Terciman” gazetasını çıqarmaqtan ve yañı usulnen çalışqan mekteplerni açmaqtan ğayrı, ileride onıñ işlerini devam ettirecek istidatlı talebelerni de yetiştirgen. Olardan biri, büyük alim ve maarifçimiz Osman Aqçoqraqlıdır. Başqalarnı uyantmaq içün başta özüñ uyanmaq kereksiñ, degen printsipke riayet eterek, Osman Aqçoqraqlı balalıqtan temelli tasil köre. Adiy köylü bağçevannıñ balası başta öz doğmuş Aqçoqraq köyünde başlanğıç, soñra Bağçasarayda ruşdiye mektebini bitire. Öz devriniñ eñ bilgili münevverlerinden biri İlyas Borağanskiyden hattatlıq (kalligrafiya) sanatınıñ sırlarını ögrene. Bundañ soñ, Aqmescitteki tatar ocalar mektebinde oquy. Qayd etmeli ki, 1872 senesi açılğan ve grajdan cenki yıllarında qapatılğan işbu mektepte belli cemaat erbabı Abdureşid Mediyev, klassik şairlerimiz Üseyin Tohtarğazı ve Asan Çergeyev, etnograf Üseyin Badaninskiy, edebiyatçı ve terciman Osman Zaatov, filolog alim İsmail Lömanov ve bir çoq başqa aydınlarımız da oquğanlar. Mırzalar İsmail Gaspıralı, İsmail Müfti-zade, Memet Mırza Qaraşayskiy, Said bey Bulğakov mektepniñ vasiyleri ediler. Aqmescit tatar ocalar mektebini bitirgen soñ, Aqçoqraqlı İstanbulda, Kairde oquy. Bir qaç sene Peterburg universitetinde ocalıq yapa. Aynı vaqıtta o, tercimanlıqnen oğraşıp başlay ve Qırımnıñ halq mektepleri içün İ. Krılovnıñ qıssalarını, 1899 senesi A.S. Puşkinniñ doğğanına 100 yıl toluvı munasebetinen onıñ “Bağçasaray çeşmesi” poemasını, bazı şiirlerini ve “Yevgeniy Önegin” poemasından parçalarnı (olar 1906 senesi “Terciman” gazetasında basılğanlar), Gogolniñ “Evlenüv” poemasını qırımtatar tiline tercime ete. Umumen aytqanda, o devirde bizim edebiyatımızda tercimanlıq saası keniş inkişaf etken edi. İsmail Gaspıralı, Osman Aqçoqraqlı, Osman Zaatov, İsmal Lömanov, Midat Refatov, Ali Badaninskiy, Memedlâ Üseyinov ve digerleri cian edebiyatınıñ klassik eserlerini qırımtatar tiline tercime etip, bizim tuvğan edebiyatımızda tercime sanatınıñ temel taşını qoyğanlar. Osman Aqçoqraqlı başta 1906 senesi, soñra 1910-1916 seneleri “Terciman” gazetasında çalışıp, Gaspıralı’nın eñ yaqın şegirt ve safdaşlarından biri ola. Aynı vaqıtta o, 1906 senesi Qarasuvbazarda çıqıp başlağan “Vatan hadimi” gazetasını çıqaruvda iştirak ete. Bu gazeta halqnı caillikten qurtarmaq oğrunda faydalı işler yapıp yetiştirgenine baqmadan, onıñ ömrü, çoq yazıq ki, o vaqıttaki siyasiy vaziyetten ötrü çoqqa sürmey. Aqçoqraqlınıñ talebelerinden biri, filologiya ilimleri namzeti Basır Ğafarov özüniñ “Osman Asan oğlu Aqçoqraqlı” adlı maqalesinde Aqçoqraqlınıñ “Nenkecan hanım dürbesi” ve Gaspıralı’nın “Molla Abbas” adlı roman-epopeyasını qıyas eterek, olarnıñ arasında ikâye etüv tarzında bazı bir beñzerlikler olğanını qayd ete. Bundan da ğayrı, B. Ğafarov öz ocası ne qadar oqumış insan olğanı aqqında da ayta ve “Osman oca öz zenaatı boyunca dünya coğrafiyasını temelinden bilgen ve bir çoq devletlerni öz közlerinen körgen adam edi. O yaşlığında Odessa, Ufa, Örenburg, Taşkent, Samarqand, Aşhabad, Buhara, Baku şeerlerinde qaç defalar bulunğanı kibi, Yunanistannı, İtaliyanı, Siriyanı, Mısırnı, Türkiyeni, Bulğaristannı, Almaniyanı ziyaret etti, Peterburg, İstanbul, Beyrut, Kair universitetlerinde tasil kördi, rus, arap, fars, alman, fransız tillerini mükemmel ögrendi, ilmiy işlerinde bu tillerden faydalanmağa bildi. Osman Aqçoqraqlı İsmail Gaspıralı, İsmail Lömanov, Yaya Bayburtlı kibi aqiqiy halq muallimi oldı”, – dep hatırlay. Endi ise, Osman Aqçoqraqlı 1925 senesi “Oquv işleri” mecmuasınıñ 2-nci sanında “5 Mayıs matbuat künü munasebeti ile” adlı maqalesinde öz ocası İsmail Gaspıralı aqqında neler yazğanına diqqat eteyik. “Keçken XIX asırın soñlarında, – dep yaza Aqçoqraqlı – umumrusiye musulmanları arasında maarif ve medeniyet yolunda bir devir açıp yaşatqan İsmail Gaspıralınıñ hayatına bir baqacaq olsaq, onıñ musulman halqları arasındaki durğunlığın, içtimaiy hastalıqların sebeplerini araştırdığını köremiz. Bu araştıruvlar neticesinde Gaspıralı şu fikirge kele: “Bütün felâket, bütün hastalıqlarımız oquvsızlıqtan, bilgisizliktendir. Cahil bir halqın ögüne bütün dünya seadetlerini köterip qoysañ da, ondan faydalana bilmez, onı başta oqutmaq kerek. Oqutqan soñ halq kendine kerek yolu ve seadeti kendisi tapar”. Bugün biz, öz ana-toprağına qaytıp kelgen ve daa qaytıp kelmegen qırımtatarlar, şunı unutmamaq kerekmiz ki, oquv ve bilgimiz qaviy olmasa, bizge kendimizge kerek yol ve seadetni tapmaq, bundan da ğayrı, öz devletçiligimizni ğayrıdan tiklemek qıyın olur. 1937 senesiniñ qanlı terrorı ve 1944 senesiniñ facialı sürgünligi neticesinde halqımıznıñ medeniy inkişafına daa çoq yıllar devamında sezilecek qattı darbe uruldı ve yaqın kelecekte biz ya ayaqqa turarmız, ya da az-buçuq saqlanıp qalğan milliy variyetimizni büs-bütün ğayıp etecekmiz. Qırımtatar tasil hadimleriniñ cumuhriyet “Maarifçi” birleşmesi İsmail Gaspıralınıñ teraqqiy ğayelerini bugünde-bugün yaşatıp, halqımıznıñ kelecegini onıñ milliy tasil sisteminiñ tolusınen tiklenilmesinde köre ve bu ğayeler oğrunda çeşitli yönelişlerde faal işler alıp bara. Aynı vaqıtta, halqımız öz ana tiline ve ana tilinde oqutuvğa kerekli derecede emiyet bermegeni – qırımtatar tasil hadimleriniñ areketlerini boşuna çıqarabile. Osman Aqçoqraqlı mezkür maqalesinde meraqlı bir vaqia aqqında tarif ete. “Daima çırpınğan, rahat durmayan qalp hep bir şeyler yapmaq istey. Gaspıralı Bağçasarayda, gençliginde oqumayıp cahil qalğan büyükleri oqutmaq içün gece dersleri aça. Bedava olğan bu derslerge bir hayli adam devam ete. Lâkin qış kelip, soğuq bastıqça Gaspıralı talebelerinden, yaqarlıq içün dep, 20 kapik toplayacağı vaqıt bazıları bıraqıp kitmeye başladılar. Hatta aradan birisi tahtaya şu beyitni yazıp qoya: “Upravalar yapıldı, çeşmesi qaldı, Bedava oqutam dep, 20 kapik aldı”, – diye hatırlay Aqçoqraqlı. Külünçli ve, aynı vaqıtta, bizge bugünki künümizni hatırlap, halqımıznıñ qusurını bir daa faş etken bir vaqia. Gaspıralı devrinde özü oquğan sınıfını qışta ısıtmaq içün 20 kapik bermey, ahır-soñu, mektepten ketken o “cahil qalğan büyükler”, sizge bugün öz balasını qırımtatar mektep ve sınıflarına bermekten saqınğan, qırımtatar tilinde bir gazeta, mecmua, kitapçıqnı almaqtan qol tartqan şimdiki ana-babalarnı hatırlamaymı?! 300 nushada çıqıp başlağan “Terciman” gazetasınıñ tirajı 5000 nushağa yetken edi. Bugünki künümizde ise, başından soñunace ana tilimizde çıqqan “Yañı dünya” gazetasınıñ tirajı 2000, “Yıldız” mecmuasınıñ tirajı, aşağı-yuqarı, 1000 nushadan ziyade degil. Bu, biz alâ daa ğaflet yuqusında olğanımıznıñ küçük bir misalidir. Gaspıralı Qırımda yañı usulnen çalışıp başlağan 5 biñden ziyade mektep ve sınıf açqan edi. Bugünde-bugün ise on yıl içinde zornen 15-ke yaqın milliy mektepke nail olğan halqımız içün, bu şaşılacaq bir qazançtır. Böyle muvafaqiyetlerni köz ögüne alaraq, biz kim edik de, nege çevirildik, degen hulâsa çıqarmaq mümkün. Osman Aqçoqraqlı Qırımda olıp keçken siyasiy vaqialarnı çetten közetmey, 1917 senesi olıp keçken qırımtatar halqınıñ birinci Qurultayında faal iştirak ete. Çoq yazıq ki, o vaqıt halqımıznıñ milliy mustaqillikke beslegen ümütleri ömürge keçmedi. Aqçoqraqlı Zıncırlı medresede özüniñ ocalıq faaliyetini devam etmeknen birge, ilmiy işlernen de oğraşa. Basır Ğafarov o yıllarnı böyle hatırlay: “Osman Aqçoqraqlı 1918 ve 1919 seneleri Bağçasaraydaki Zıncırlı medresede, Darulmuallimatta, Sanayi-nefise tehnikumında ders berdi. Biz onı 1920 senelerinden 1924 senelerine qadar Simferopoldeki Darulmuallimatta, 1923-ten 1928 senesine qadar Qırım universitetinde, soñra 1928-den 1936 senesine qadar pedinstitutta qırımtatar tili ve edebiyatı fakultetinde işlegenini bilemiz. Bu devirde Osman Asan oğlu “Oquv işleri” mecmuasınıñ redkollegiyasında, Qırım Maarif halq komissarlığı ilmiy sovyetinde, Kiyev şeerinde neşir etilgen “şarq dünyası” mecmuasınıñ keñeşinde aza, Ukraina Fenler Akademiyasınıñ akademigi edi”. Cenkten evel çıqqan qırımtatar edebiyatınen bağlı yedi monografiyadan birincisini 1919 senesi Osman Aqçoqraqlı yazğan edi. “Qırım türk-tatar edebiyatınıñ qısqaca tarihçesi” dep adlandırılğan işbu monografiya 1920 senesi “Millet”gazetasında basılğan edi. Kene de Basır Ğafarovnıñ qayd etkenine köre, 1924 senesi yalıñız “Yañı dünya” gazetasında Aqçoqraqlınıñ 28 maqalesi basıla. Umumen ise, bugün bizge onıñ 80-den ziyade ilmiy ve edebiy eseri bellidir. Olarnı bir yerge toplap, cıyıntıq olaraq ğayrıdan neşir etsek, alâ daa faaliyetine degerli qıymet kesilmegen alimimiz ögünde öz insaniy borcumıznı eda etken olur edik. Ve bu yönelişte ilki salmaqlı işler artıq yapıldı. 2006 senesiniñ soñunda “Tavriya” neşriyatında “Osman Aqçoqraqlı. Eserler toplamı” adlı kitap çıqtı. Professor İsmal Kerim tarafından toplanğan, transliteratsiya ve bibliografiya yapılğan şu kitapqa Osman Aqçoqraqlınıñ bediiy eserleri, bediiy tercimeleri, maqale ve ilmiy işleri kirsetildi. Cümleden, onıñ bir sıra maqaleleri ustazı İsmail Gaspıralınıñ ömüri ve faaliyetinen bağlıdır. 1926 senesi çıqqan “Qırımda etnografiya ve arheologiya” adlı maqalesinde Aqçoqraqlı qırımtatar halqınıñ keçmişini terenden talil ete. “Qırımda halq edebiyatınıñ yaşatıcısı” maqalesinde ise qırımtatar halqınıñ zengin folklorı aqqında qıymetli malümatlar bere. Bundan da ğayrı, Aqçoqraqlı Aqmescitte keçken imlâ konferentsiyasında, Baku ve Harkovda keçken halqara konferentsiyalarda da iştirak ete. Bugün de qırımtatar edebiyatı ve tarihı aqqında yazğan alimler Aqçoqraqlınıñ neşirlerine de mıtlaqa esaslanalar. Aqçoqraqlı tatarşınaslıq iliminiñ esasçılarından biri sayıla. Dünyaca belli akademik Agatangel Krımskiyniñ “Qırımtatarlarnıñ edebiyatı” (1930 s.) adlı tarihiy-edebiy öçerkini yekünlegen “Qırımtatar şairleriniñ antologiyası” qısmı tolusınen Aqçoqraqlı tarafından tertip etilgeni bellidir. Osman Aqçoqraqlı etnograf olaraq ekspeditsiyalarda iştirak etip, Qapıshor köyünde XVII asır şairimiz Canmuhammedniñ “Toğaybey” poemasını, soñra Qırım boyunca eski tatar uruvlarınıñ 400-ge yaqın tamğasını araştırıp tapa. Teessüf ki, onıñ öz eserleriniñ bazıları ise şimdigece daa tapılmadılar. Professor İsmail Kerim özüniñ monografiyasında, cümleden, şöyle yaza: “Bugüngece daa belli olmağan 33 bablı “Qırımnı küçük bir dolaşuv” (1924 s.) eserinde Aqçoqraqlı tek özüne has ayrıca bir tarif usulı ile tabiat obrazlarını da ğayet ince şekilde yarata. Tarihiy mevzularğa kelince, bütün ömürini Qırım tarihı ile bağlı tedqiqatlarğa bağışlağanından ğayrı, bir sıra tarihiy eserler de yaratqandır. Şulardan “Bağçasaray közyaş çeşmesi” (1927 s.) ve diger pyesaları defalarca sahnalarda oynaldı”. Büyük alim, milliy maarifimizniñ perveri, istidatlı yazıcı, jurnalist, terciman, edebiyatçı, tarihçı, etnograf ve entsiklopediyacı Osman Aqçoqraqlı 1938 senesi aprel 17-de, qırımtatar halqınıñ bir çoq başqa ziyalıları sırasında Aqmescitniñ NKVD türmesinde qurşunğa tizile. 1924 senesi Aqçoqraqlı “Yeñi dünya” gazetasında (sentyâbr 24, №151 (498) Gasprinskiy aqqında yazğan maqalesinde 1881 senesi “Russkoye musulmanstvo” risalesinde öz ocasınıñ tatar gençligine hitap ile yazğan işbu sözlerini añıp keçe: “Qardaşlar! Halqnı oqutmaq, yarıqlandırmaq işine ciddiyetle yapışıñız. Alicenaplıq ve halqqa qarşı doğrulıq ancaq bundadır. Bugün olmasa, ileride bir kün kelir, halq siziñ adıñıznı yahşılıq ile añar”. Bugün biz, halqımıznı yüz yıllıq ğaflet yuqusından uyandırğan aq çoqraqlarımıznı añar ekenmiz, olarnıñ milliy maarif oğrundaki işlerini unutmay, özümiz de yañı irişüvlerge ıntılmalımız.   Qullanılğan edebiyat: -İsmail Gasprinskiy//Kerim İ. Medeniy esnas: 1920-1938 (Qırımtatar tili, edebiyatı ve medeniyetiniñ malümat destegi). – Simferopol: Tavriya, 1997. – S.35, 38. -Osman Aqçoqraqlı. 5 Mayıs matbuat künü münasebeti ile//Günsel, №5, 2000. S.6-8 (Maqale il kerek 1925 senesi “Oquv işleri” (№2), bundan soñ 1930 senesi “Emel mecmuası”nda (№18) basılğan edi). -R. Fazıl, S. Nagayev. Qırımtatar edebiyatınıñ tarihı. – Aqmescit, 2001. – S.227-231. -İsmail Asan oğlu Kerim. XIX asırnıñ soñu ve XX asırnıñ başında qırımtatar bediy sözüniñ evrimi. Monografiya. – Simferopol, 1998. – S.9, 152. -Osman Akçokraklı – posledniy krımskiy entsiklopedist//Ursu D.P. Öçerki istorii külturı krımskotatarskogo naroda (1921-1941). Simferopol: Krımuçpedgiz, 1999. – S.48-55. -B. Ğafarov. Osman Asan oğlu Aqçoqraqlı// “Yıldız” mecmuası, 1980. №1. – S.155-160. -A. Krımskiy. Qırımtatarlarnıñ edebiyatı. Simferopol: Dolâ, 2003. – S.74, 100-101.

TAVSİYELER

MÜSTECİB ÜLKÜSAL’I KABRİ BAŞINDA ANDIK

Emel dergimizin kurucusu, başyazarı, Kırım Milli Kurtuluş Merkezi Başkanı, Emel Kırım Vakfımızın kurucusu ve 10 …