POLONYALI TÜRKOLOG HOCAM PROF. DR. HENRYK JANKOWSKİ VE KIRIM ÜZERİNE ARAŞTIRMALARI

Niyar QURTBİLAL.

Avrupalı Doğubilimcilerinin, Kırım yarımadasının tarihini, dilini, kültürünü konu edinen çalışmaları arasında Polonyalı Türkologların araştırmaları önemli yer tutmaktadır. Bu tesadüf değildir. Çünkü Polonya eskiden beri İslâm–Türk Dünyası ile yakın ilişkilerde bulunan bir ülkedir. Yüzyıllar boyunca Polonya ile Osmanlı Devleti ve Kırım Hanlığı arasında savaşların varlığı bilinse de bu ülkeler arasındaki ilişkiler yalnız siyasi alanla sınırlanmamıştır. XV. yüzyılda başlayan ticarî ve medenî ilişkiler XVII. ve XVIII. yüzyıllarda en üst noktaya ulaşmıştır. Bu ilişkiler sonucunda ülkeler arasında kültür alışverişi başlamıştır. XIV. yüzyıldan itibaren Polonya topraklarında İslâm dinini koruyan ve Polonya Devleti’ni kendi ülkeleri olarak kabul eden Polonya Tatarlarının yaşadığı bilinmektedir. Diğer taraftan aynı dönemde eski Lehistan sınırları içine Karay Türkleri yerleştirilmiştir. Bu durum Polonya’da İslâm–Türk Dünyası ve Kültürü ile yakından tanışmaya fırsat sağlamıştır. Polonya ve Türkiye arasındaki siyasî, askerî, ticarî ilişkiler Türk kültürü ile yakından ilgilenmesine ve araştırmaların farklı alanlarda yapılmasına neden olmuştur. En sık araştırılan konular özellikle, askerî sanat, İslâm kültürü, Osmanlı saray hayatı, gelenekler ve millî kıyafetler ile ilgili konulardır. XVI. – XVII. yüzyıllarda Polonya, Avrupa ülkeleri arasında Türk konusunu en iyi bilen ülkeydi. XVIII. yüzyılın sonunda Rusya, Prusya ve Avusturya arasında taksim edilmiş Lehistan’ın bağımsızlığının sona erdirilmesini, O’nun ülke olarak haritadan silinmesini kabul etmeyen tek devlet Osmanlı İmparatorluğu olmuştur. Bu durumu unutmayan Polonyalılar günümüzde de İslâm-Türk Dünyası’na sempati ve sevgi beslemektedir. Yüzyıllardır İslâm-Türk Dünyası’na ilgi gösteren Polonya halkı birçok önemli Türkolog yetiştirmiştir. Ülkenin ünlü Türkologlarından Tadeusz Kowalski, Ananiasz Zajączkowski, Włodzimierz Zajączkowski, Zygmunt Abrahamowicz gibi bilginler bilimsel çalışmalarıyla Kırım Türkolojisine büyük katkıda bulunmuşlardır. Bu eski geleneğe sadık kalarak günümüz Dünya Türkolojisine önemli eserler kazandırmaya devam eden ünlü Türkolog Prof. Dr. Henryk Jankowski tanınması gereken bir bilim adamıdır. Hocam Henryk Jankowski 1951 yılında Polonya’nın Łomża şehrinde dünyaya gelmiştir. Macaristan’a giderek 1980 yılında Budapeşte Üniversitesi’nin Hümaniter (Sosyal) Bilimler Fakültesi’ni bitirmiştir. Uzmanlık alanını Türk ve Macar Dilleri üzerine yapmış olan bilgin, bir süre sonra ülkesine dönmüş, önce Polonya’nın eski başkentinde bulunan Krakow Jagiellon Üniversitesi’nde, daha sonra Poznan Adam Mickiewicz Üniversitesi’nde görevini sürdürmüştür. 1986 yılında «Ural-Altay Dillerinde sıfat-fiil» adlı çalışmasıyla doktor unvanını alan Henryk Jankowski’nin çalışma alanları özellikle Türk dilinin Kıpçak grubunu oluşturan lehçeleri kapsamaktadır. 80’li yılların ikinci yarısında Özbekistan’da yaşayan Kırımlılar ile temasa geçebilen bilgin Kırım Tatarcası ve Kırım yer adları ile ilgili önemli araştırmalar yapmıştır: 1992 senesinde yayınlanan «Kırım Tatar Dilinin Dilbilgisi» adlı 455 sayfalık kitabı Kırım Tatarcasını konu edinen araştırmacılar ve bu dili öğrenmek isteyenler için çok önemli bir eserdir. 1944 Sürgünü sonrasında Kırım haritasından silinmiş Kırım yer adları, Kırım’daki Türk asıllı halkının paha biçilmez mirasıdır. Bu isimlerin ortadan kaldırılması ile Kırım’daki Türk varlığına son verilmeye çalışılmıştır. Dolayısıyla, Kırım yer adları konusu günümüzde Kırım ile ilgili çalışmalarda son derece önemli konulardan biridir.  Kırım yer adları ile ilgili ciddi araştırmalar Avrupa’da özellikle bazı Polonyalı Türkologlar tarafından yapılmıştır. Günümüzde Kırım toponimleri ile ilgili bilgilerimizi yeni verilerle zenginleştiren ve böylece Polonya’da Kırım yer adları araştırmaları geleneğini sürdüren Türkolog Prof. Henryk Jankowski 1992 senesinde “Kırım Yer Adları Üzerine”[1] adlı makalesinden sonra, 1994 yılında “Kırım Yer Adlarında Moğolca Alıntılar”[2] eserini yayınlamıştır. Bu makalede bilgin Kırım yer adlarında geçen Moğolca alıntılar hakkında bilgi vermektedir. 1995 yılında sunulan “Kırım Yerleşim Merkezi Adlarında Sala”^[3] adlı eserinde Profesör H. Jankowski Kırım yarımadasında kaydedilen Fot-Sala, Biyasala, Yeñi Sala (Yañı Sala), Maçi Sala (Mati Sala), Qoca Sala, Sultan Sala, Suvuq Sala, Ulu Sala, Biyasala gibi yer adlarında ‘köy’ anlamında geçen salakelimesini araştırırken bu kelimenin bir Moğol alıntısı olduğunu ileri sürmüştür (1995:17). 1997 yılında yayınlanan “Kırım Yer Adlarında Tama ve Tamaq”[4] başlıklı makalesinde bilgin Tama ve Tamaq ile birlikte kullanılan örnekler verirken bu kelimelerin anlamları üzerinde durmuştur. Kırım yer adları araştırmalarında başından itibaren etimolojik sorunlara büyük ağırlık veren Prof. H. Jankowski 2006 yılında Kırım yer adlarının sözlüğü ihtiyacını gidermek amacıyla muazzam çalışma sonucunda temel bir eser sunmuştur: “Rus Öncesi Kırım Yerleşim Merkezi Adlarının Tarihi Etimolojik Sözlüğü”.[5] İngiliz dilinde çıkan bu kitap Türkoloji araştırmaları tarihinde yer adlarının kökenini gösteren ilk temel eser olmuştur. Yaklaşık 1500 madde başından oluşan bu sözlükte kaydedilen şehir ve köy adları Kırım yarımadasında 1783 Rus işgaline kadar yer alan isimlerdir. Büyük bir kısmı Türkçe kökenli olan bu adlar Rus öncesi döneminde yazılan vesikalardan, Rus döneminde ve daha sonraki dönemlerde yazılan belgelerden alınmıştır. Bilgin bu çalışması ile Kırım’daki Türk varlığı araştırmalarına önemli katkı sağlamıştır. 2010 yılında Varşova’da yayınlanan «Kırım Tatar Dili»[6] kitabı Prof. Dr. H. Jankowski’nin Kırım üzerine yapılan son çalışmalarındandır. Yerli ve yabancı bilimsel dergilerde Türkoloji alanında çeşitli konular üzerine bir çok makale yayınlayan bilgin ayrıca Kırımlı Türkolog Bekir Çoban-Zade ile ilgili eserler vermiştir[7]. Ben Prof. Dr. Jankowski ile ilk kez 1998 yılında Polonya’nın Poznań şehrinde tanışmıştım. O zaman beni hayretler içine düşüren O’nun güzel Kırım Tatarcası olmuştur. O yılı ben Polonya Hükümetinin desteğiyle Hocam’ın doktora öğrencisi olarak Poznań Adam Mickiewicz Üniversitesinde görevime başlamıştım. Bir çok yabancı dili mükemmel derecede bilen, mesleğinden büyük bir zevk alan Hocam çalışmaları ile bizlere hep örnek olmuştur. 2002 yılında Prof. Jankowski’nin rehberliğinde “Güneydoğu Kırım’ın Mikrotoponimisi” başlıklı doktora tezimi savunmuştum. Bu çalışma tarihe Avrupa’da Türkçe yazılan ilk doktora tezi olarak geçmiştir. Poznan Adam Mickiewicz Üniversitesinde Prof. Dr. Jankowski’nin başkanlığında çalıştığım yıllarda değerli danışmanım fikir ve tavsiyeleriyle bana yol göstererek yalnız Türkoloji’nin değil genel bilim dünyasının inceliklerini öğretmeye gayret etmiştir. Bu fırsat bana verildiği için ne kadar mutlu olduğumu ifade etsem azdır. Polonya’dan ayrılmadan önce, 2005 yılında ülkenin kuzeydoğusunda yerleşen Tatar köylerinden biri olan Bochoniki köyünü öğrencilerimizle birlikte ziyaret ettiğimizde yerli Tatarlar tarafından Hocamız’a yöneltilen ‘Siz Tatar mısınız?’ sorusuna ‘Tatar olmayanların içinde en gerçek Tatarım’ cevabı ile Prof. H. Jankowski işine ne kadar bağlı olduğunu bir kez daha vurgulamıştır. Günümüzde Poznan Adam Mickiewicz Üniversitesi Türk, Moğol ve Kore Bölümü Başkanı görevini yürüten Hocam birçok ülkede seminerler ve konferanslar vermiştir. Prof. Dr. Henryk Jankowski Polonya Bilimler Akademisi üyesidir. [1] Henryk Jankowski, “On Crimean Tatar Toponymy”, Altaic Religious Beliefs and Practices, Research Group for Altaic Studies, Hungarian Academy of Sciences, Departament of  İnner Asiatic Studies, (Ed:Géza Bethlenfalvy, Agnes Birtalan vb.), Altaic Eötvös Loránd University, Budapest 1992. [2] Henryk Jankowski, “Mongolian Loanwords in the Crimean Toponymy”, Bamberger Zentralasienstudien. Konferenzakten ESCAS IV Bamberg, 8-12 Oktober 1991 [=Islamkundliche Untersuchungen 185]. In: Ingeborg Baldauf, Michael Friedrich (eds.). Klaus Schwarz, Berlin (1994), s.61-73. Bu konu ile ilgili 2005 yılında H. Jankowski’nin daha bir makalesi yayınlanmıştır, bk. “Mongolian Words in the Crimean Toponymy. Part II”, Altayskiye yazıki i vostoçnaya filologiya. Pamyati E. R. Tenişeva”, (Ed:K. N. Biçeldey, G. F. Blagova, A. V. Dıbo vb.), Vostoçnaya Literatura RAN,Moskva 2005, s.504-512. [3] Henryk Jankowski, “Sala in Crimean Habitation Places”, Studia Turcologica Cracoviensia, S:1 (1995), s.15-21. [4] Henryk Jankowski, “Tama and Tamaq in Crimean Place Names”: Folia Orientalia, S:33 (1997), s.59-64. [5] Henryk Jankowski, A Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea, Brill, Leiden-Boston 2006. [6] Jankowski, Henryk. 2010. Język krymskotatarski, “Dialog”, Warszawa 2010. [7] Jankowski, Henryk. 1994 “Notes on Bekir Çobanzade’s Life and Activity in Hungary (with the publication of a new document)”, Acta Orientalia Hungarica 47, 1-2 (1994), 129-141.