Emel KIRIM VAKFI
“TATAR BANDERACILAR” VE “AŞIRILIKÇILAR”: RUS PROPAGANDASI KIRIM TATARLARINI NASIL İTİBARSIZLAŞTIRIYOR*
Lesya BİDOÇKO **
Türkçeye Çeviren: Özgür KARAHAN
Rus propagandası, Kırım Tatarlarını tehditkâr ve marjinal bir grup olarak göstererek bu etnik topluluğa yönelik sürekli taciz, zulüm ve şiddeti haklı çıkarmaya ve yarımadadaki sömürgeci politikalarını meşrulaştırmaya çalışmaktadır.
Propaganda medyası Kırım’ın yerli halkının imajını nasıl çiziyor? Bu insanlara hangi klişeler ve etiketler yapıştırılıyor? Ve itibarsızlaştırma taktikleri Kırım Tatarlarına karşı nasıl işliyor? Şimdi daha yakından bakalım.
İtibarsızlaştırma, bir kişi veya gruba olumsuz özellikler atfetmeyi, negatif bir imaj yaratmayı ve onların itibarına olan güveni sarsmayı amaçlayan bir propaganda taktiğidir. Bunu başarmak için propagandacılar, görüntüleri ve videoları manipüle etme, söylentiler yayma, başarıları değersizleştirme [1], asılsız suçlamalarda bulunma, yarı gerçekler kullanma ve diğer yalan bilgileri yayma gibi çeşitli yöntemler kullanırlar.
Rus medyasında Kırım Tatarlarının tasviri, onlara karşı güvensizlik ve düşmanlığı kışkırtmayı amaçlayan propaganda ile önyargı ve stereotiplerden büyük ölçüde etkilenmektedir. Rus medyası Kırım Tatarlarını sıklıkla “aşırılık yanlıları[2]“, “dinî fanatikler”[3], “Nazi işbirlikçileri” [4] , “Tatar Banderacılar[5]“ ve hatta SSCB’yi yıkanlar[6] gibi etiketler kullanarak ülkenin güvenliği ve istikrarı için bir tehdit olarak tasvir ediyor.
Rusya’nın geleneksel ve çevrimiçi medya kuruluşları Kırım Tatarlarının tarihî ve kültürel önemini genellikle küçümsemekte ve onları Kırım’da küçük ve önemsiz bir azınlık olarak göstermektedir. Bu anlatı, 2014 yılında Rusya’nın Kırım’ı ilhakını meşrulaştırmak için kullanılmış, yaygın olarak “yeşil adamcıklar” olarak bilinen Rus askerî personeli, yarımadadaki etnik Rusları “radikallerden” koruduklarını iddia etmiştir. Bu bağlamda Rus medyası Kırım Tatarlarının Ukrayna hükümetine karşı olduklarını ve yarımadadaki ayrılıkçı hareketleri desteklediklerini iddia etmiştir.
Rusların tutumu, Kırım Tatarlarına yönelik kapsamlı zulüm geçmişlerine dayanır; bu, 1944’te Kırım’dan zorla sürülmelerine ve Sovyet dönemi boyunca kültürel ve dinî geleneklerinin bastırılmasına dayanır. Hatta bugün bile, II. Dünya Savaşı sırasında tüm grubun işbirliği yaptığına dair asılsız suçlamalar devam etmektedir.[7]
Dinî ve siyasî “aşırılıkçılar” olarak Kırım Tatarları
Ukrayna Parlamentosu İnsan Hakları Komiseri Dmyro Lubinets’e göre şu anda Kırım’da Rusya tarafından hukuksuz bir şekilde tutuklu bulunan 180 siyasi mahkûmun 116’sı Kırım Tatarı.
Ukrayna Parlamentosu İnsan Hakları Komiseri Dmıtro Lubinets’e göre[8], Rusya tarafından Kırım’da şu anda yasadışı olarak tutulan 180 siyasî tutukludan 116’sı Kırım Tatarı. Kırım SOS adlı insan hakları grubu, yarımadadaki siyasî amaçlı mahkûmiyetlerin en az üçte birinin[9], tam ölçekli Rus işgalinin başlamasından sonra gerçekleştirildiğini ve bunların çoğunun İslamî siyasî grup Hizb-ut Tahrir ve Noman Çelebicihan Kırım Tatar gönüllü taburuyla bağlantıları olduğu iddia edilen kişileri hedef aldığını bildirdi.
Rus propagandası, Kırım’ın ilhakından iki yıl önce, 2012’de Hizb-ut Tahrir’e yönelik suçlamalarda bulunmuş[10] ve örgütün “Rus Karadeniz Filosu’nun da dahil olduğu uluslararası bir çatışmaya” hazırlandığını iddia etmişti. Suçlamalarda örgütün yarımadadaki Slav nüfusunu yarım milyona indirmeyi ve Karadeniz Filosu’nu Kırım’dan çıkarmayı hedeflediği iddia ediliyordu. Bu tür temelsiz suçlamalar, komplo teorileri ve karalama taktikleri muhalifleri itibarsızlaştırmak için kullanılan standart stratejilerdir.
Kırım’ın ilhakının ardından Rus yetkililer Hizb-ut Tahrir üyelerini agresif bir şekilde hedef almaktadır. Tutuklama, yargılama ve mahkûmiyet haberleri 2014 yılından bu yana Rus medyasında sıkça yer almaktadır. Bu tür yayınlar, suçlanan kişilerin sözde güvenilmez, tehlikeli ve radikal inançlarını vurgulamaktadır. Rus yetkililer, bu mahkûmlara yönelik kötü muameleyi, onları “aşırılık yanlısı” olarak yaftalayarak meşrulaştırmaktadır.[11] Buna ek olarak, Rusya yanlısı anonim Telegram kanallarına göre, Kırım Tatarlarının Ukrayna özel servisleriyle işbirliği yaptığı, yıkıcı faaliyetler yürüttüğü, bölgeleri mayınladığı, Ukrayna Ordusuna hedef bulmada yardımcı olduğu ve sabotaj eylemlerinde bulunduğu iddia ediliyor.[12]
Gerçekte Hizb-ut Tahrir, temel amacı tüm Müslümanları tek bir devlette birleştirmek olan uluslararası, ümmetçi bir siyasî örgüttür ve İsrail’in ortaya çıkışına tepki olarak kurulmuştur. İslamî yaşam tarzının yeniden tesis edildiği ve Şeriat’ın hüküm sürdüğü birleşik bir Müslüman devlet kurmaya çalışmaktadır. Hizb-ut Tahrir eğitim, tartışmalar ve broşürler yoluyla fikirleri yaymak gibi şiddet içermeyen mücadele yöntemlerini teşvik etmektedir. Ancak bazı ülkeler örgütü aşırı görüşleri yaymakla suçlamakta ve bazı üyeleri terörizmle suçlanmaktadır. Hizb-ut Tahrir Rusya, Çin, Arap ve Orta Asya ülkelerinin çoğunda ve zaman zaman anti-semitik söylemler kullandığı için örgütü yasaklayan tek Avrupa devleti olan Almanya’da yasaklanmıştır[13], ancak grubun Alman üyeleri sistematik olarak zulüm görmemektedir. Buna karşılık Hizb-ut Tahrir Birleşik Krallık gibi ülkelerde açıkça faaliyet gösteriyor ve Ruslar Kırım’ın ilhakının ardından Hizb-ut Tahrir davasında 70’ten fazla kişiyi tutuklayana kadar Ukrayna’da yasal olarak faaliyet gösteriyordu. Rus insan hakları merkezi Memorial[14], Hizb-ut Tahrir üyelerine yönelik zulmün siyasî amaçlı olduğuna inanıyor.
Rus ajitpropları[15] sık sık Noman Çelebicihan Kırım Tatar gönüllü taburu üyelerini aşırılıkçı inançlara sahip olmakla[16] ve Kırım’ın gıda ve enerji ablukasına katılmakla[17] suçluyor. Dahası, Rus yetkililere göre, Kırım Tatarları “yurtdışından gelen bilgi ve psikolojik operasyonlar” ile düzenli olarak radikalleştiriliyor[18] ve bu da yarımadada etnik suç gruplarının ortaya çıkmasına neden oluyor.
Kırım İnsan Hakları Grubu[19], 24 Şubat 2022 tarihinden sonra Ukrayna’nın güneyinde Rus ordusu tarafından kaçırılan Ukrayna vatandaşları da dahil olmak üzere en az 15 kişinin Çelebicihan taburuna katıldıkları bahanesiyle Kırım’da hapsedildiğini bildirdi. Tabura katılmakla suçlananlardan bazıları Rus güçleri tarafından Rus vatandaşlığına geçmeye ve Ukrayna’ya karşı savaşmaya zorlanıyor.[20]
Zmina İnsan Hakları Merkezi’ne göre, Rus özel servisleri Kırım Tatarlarının öz-örgütlenme, gönüllü birlikler kurma veya abluka düzenleme kapasitelerini bir tehdit olarak algılıyor. [21]
“Kırım Tatarları Ukrayna’ya karşı çıkıyor”
Rus medya alanında dolaşan çok sayıda rapor[22], Kırım Tatarlarının Ukrayna hükümetine karşı olduğunu ve Putin’in politikalarını ve Ukrayna’ya karşı devam eden çatışmayı yürekten desteklediğini öne sürüyor. Dahası, anonim Rus yanlısı Telegram kanalları, Kırım Tatarlarının “fırsatçı bir zihniyete” sahip olduğu ve bunun sonucunda Kırım’daki işgalci yetkililere karşı “çok fazla protestoda bulunmadığı” mesajını yayıyor. Ayrıca, Ruslar Ukrayna’nın yarımadanın kurtuluşunda Kırım Tatar yeraltı örgütüne güvenmemesi gerektiğini savunuyor.
Bu mesaj, gerçeklerle uyuşmadığı gibi, Kırım Tatarlarının Ukrayna ordusunu desteklemek amacıyla yürüttükleri iddia edilen istihbarat ve yıkıcı faaliyetlere ilişkin Rusya’nın bir diğer propaganda söylemiyle de çelişiyor.
“Kırım Platformu umutsuz bir projedir”
Kırım Platformu’nun henüz kurulduğu 2021 yılında, Rus propagandacılar bu girişimi zaman ve para israfına yol açan ve hiçbir pratik değeri olmayan bir “kara delik” olarak nitelendirdiler[23]. Platformun çabalarının görünmez olduğunu ve sadece Kırım meselesiyle ilgisi olmayan birkaç[24] üst düzey yabancı kişinin platforma katıldığını iddia ettiler.
Ancak 2022’de Kırım Platformu zirvesine 60 ülke ve uluslararası örgüt katılınca, önemsizliğe ilişkin bu tür argümanlar etkisini yitirdi. Bu nedenle Rus propaganda makinesi, Platform’un stratejik önemi nedeniyle yarımadaya göz diken “tüm ABD-NATO sömürgelerini içerdiği”[25] yönünde yeni iddialar ortaya attı. Rus propagandacılar Kırım Platformu’nun kararını Kırım’ın askerî yollarla Ukrayna’ya geri verilmesini meşrulaştırmak olarak değerlendirdi. Dahası, ilhak edilen yarımadada yaşayan “gerçek Kırım Tatarları[26]“ toplantıya davet edilmediği için Platform’un yerli halkın çıkarlarını temsil etmediğini iddia ettiler. Rusya, Kırım Platformu’nun formatını “alaycı bir şekilde Rusya karşıtı” olarak tanımlayarak katılmayı reddetti[27]. Buna karşılık Ukrayna, Kırım Tatarlarını “gerçek” ya da “sahte” olarak ayırmıyor ve Kırım Tatar halkının tek üst yetkili temsilci yürütme organı olarak Meclis’i tanıyor. Dolayısıyla Kırım Platformu toplantılarına katılan Kırım Tatar Millî Meclisi temsilcileri yarımadanın yerli halkının çıkarlarını temsil etmiş ve Rus propagandasının Kırım Tatarlarının “tam olarak temsil edilmediği” yönündeki iddialarının saçmalığını göstermiştir.
2022 yılında Kırım Platformu’nun ilk parlamento zirvesinin katılımcıları “Rusya’nın federal yapısını koruyamayacağını, parçalanacağını ve bileşenlerin kendilerini ortaya koyacağını” ilan ettiler[28]. Bu tür söylemlerin Rusya’yı kızdıracağı açıktır.
“Jamala’nın işi çok politik”
Rus propagandacılar, Kırım Tatar şarkıcı Jamala’nın 1944 şarkısına ve 2016 Eurovision Şarkı Yarışması’ndaki zaferine sert tepki göstererek iftira dolu mesajlar yağdırdı. Jamala’nın performansını işgal altındaki Kırım’ın altını oyma ve yarımadadaki durumu istikrarsızlaştırma girişimi olarak gördüler. Ruslar sanatın siyasallaştırılmasını ağır bir dille eleştirdiler ve Kırım Tatarlarının kendilerini soykırımla suçlamasına öfkelendiler. Propagandacılar şarkının yarışmaya katılmasına izin verilmemesi gerektiğini savundu ve hatta Rusya ve Polonya’nın Eurovision’a 1943’teki Volın trajedisini anlatacak birer sanatçı göndermesini önerdi[29]. Şarkıcının performansının üzerinden neredeyse yedi yıl geçmesine rağmen propaganda hâlâ şarkının içeriğini itibarsızlaştırmaya çalışıyor.
1944 şarkısı, İkinci Dünya Savaşı sırasında tüm Kırım Tatar nüfusunun Stalin’in emriyle Sovyet birlikleri tarafından Kırım’dan toplu sürgün edilmesini konu alıyor. Jamala bu şarkıyı “beş çocuğuyla birlikte sığır taşıyan trenlere bindirilen çeyrek milyon Kırım Tatarı arasında bulunan büyükannesi Nazılhan’a” ithaf etmiştir[30].
“Rusya, ilhak ettiği Kırım’da kültürel fırsatlar ve demokrasi sağlarken, Ukrayna sadece özgürlüksüzlük ve baskı sağlıyor”
Rus propagandası sık sık Ukrayna’nın Kırım Tatarlarına Rusya kadar özgürlük vermediği mesajını yayıyor. Rusya’nın yarımadada üç dilin işlevselliğini sağladığını söylüyorlar: Rusça, Kırım Tatarca ve Ukraince. Nitekim Kırım Tatar Millî Meclisi Başkan Yardımcısı İlmi Ümerov, Kırım’da neredeyse hiç Kırım Tatar okulu kalmadığını, çünkü “derslerin Rusça verildiğini ve Kırım Tatar dilinin bir disiplin olarak öğretildiğini” söylüyor.
Kırım’daki Rus ve Sovyet yönetiminin tarihsel deneyimi sürekli bir etnik temizlik, sürgün, medenî haklardan mahrum bırakma, şiddet ve taciz olmuştur. Bu durum, Kırım sakinlerinin çoğunluğunun neden 1991 yılında Ukrayna’nın Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığı lehinde oy kullandığını kısmen açıklamaktadır. 2013 yılında Kırım’da ankete katılanların büyük çoğunluğu yarımadanın Ukrayna’nın bir parçası olması gerektiği yönünde görüş bildirdi[31]. Daha sonra Kırım Tatarları Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesine şiddetle karşı çıkmış ve “yeşil adamcıkların” Kırım parlamentosunu ele geçirmesini engellemek için ellerinden geleni yapmışlardır. Bu nedenle Rus yetkililer tarafından ciddî şekilde zulme uğradılar ve uğramaya devam ediyorlar.
Ruslar 2014 yılının hemen başında Kırım Tatar toplumuna karşı bir zulüm kampanyası başlatarak Kırım Tatar halkının temsil organı olan Kırım Tatar Millî Meclisi’ni yasadışı ilan etti. Ayrıca işgalciler, Kırım Tatar liderlerinden Lenur İslâm’a ait ATR ve bir çocuk kanalı olan Lâle televizyon kanallarını kapattı. İnsan hakları aktivistleri, Kırım’ın yerli halkına karşı işkence, kaçırma ve şiddet de dahil olmak üzere çok sayıda insan hakları ihlali kaydetti[32]. 2014’teki Rus işgalinden bu yana Tatarların yaklaşık %10’u Rus yasalarına uymak istemedikleri için Ukrayna anakarasına kaçtı. Birçoğu şu anda bir kısmı işgal altında olan ve Rus bombardımanından muzdarip olan Herson bölgesine yerleşti.
Rusya’nın “çok kültürlülük politikasının” bir başka örneği de 18 Mayıs’ta anılan Kırım Tatar Soykırımı Kurbanlarını Anma Günü’nün yasaklanmasıdır.
“ SBU Kırım Tatar liderlerini gözetliyor ”
Rus sosyal medyası, SBU’nun Kırım Tatar Millî Meclisi Başkanı Refat Çubarov’u gözetlemek üzere Kırım Tatar toplumuna ajanlar gönderdiği mesajını yayıyor. Çubarov’un Herson bölgesinde özerklik kurmak istediği ve Kırım Tatarlarının özerklik ve ayrılıkçılık fikirlerini aktif bir şekilde yaydığı iddia ediliyor.
Bu suçlamalar hiçbir kanıt ya da olguyla desteklenmemektedir. Bununla birlikte, Refat Çubarov’un Zagreb’deki Birinci Uluslararası Parlamenter Zirvesi “Kırım Platformu”nda yaptığı konuşmadan sonra ortaya çıkmaya başladıklarını belirtmek gerekir.
Rusya neyin peşinde?
“Kırım’ın Rus olduğu” inancı iki yüzyıl boyunca Rus İmparatorluğu, Sovyetler Birliği ve şimdi de Rusya tarafından özenle hazırlanmış bir tarihsel mit aracılığıyla empoze edilmiştir[33]. Kırım, stratejik Sivastopol limanı ve tatil beldeleriyle gerçekten de Rusya’nın en değerli sömürgelerinden biriydi[34]. Ancak Rus yönetimi altında Kırım Tatarları siyasî, sosyal ve kültürel politikalardan neredeyse dışlanan marjinal bir grup olarak kaldı. Rusya’nın bugünkü nihaî hedefi Kırım Tatarlarının sesini tamamen kısmak ve onları kamusal alanın dışına itmektir.
Rus propagandası, bu etnik gruba yönelik zulmü meşrulaştırmak için Kırım Tatarlarını aşırılık yanlısı olarak göstererek itibarsızlaştırmaya çalışmaktadır. Bu tehlikeli bir taktiktir zira Kırım Tatarları ile Ruslar arasındaki gerilimi tırmandırmakta ve Tatarları doğrudan çatışmaya teşvik etmektedir. Ayrıca bu propaganda, Kırım Tatarlarının geçmişte Rus İmparatorluğu, Sovyetler Birliği ve Rusya Federasyonu yönetimi altında yaşadıkları zorlukların yaralarını yeniden açmaktadır.
* Bu yazı ilk olarak 13 Nisan 2023’te Ukrayna medyasını takip eden Detector Media adlı internet yayın kuruluşunda İngilizce yayınlanmıştır.
Banderacılar: Ukrain milliyetçi lider Stepan Bandera’ya (1909-1959) atfen Sovyet propagandasının “Nazi işbirlikçisi” ve “Yahudi düşmanı” olarak telif ettiği ve günümüzde Rus propagandasının sürdürdüğü şeytanlaştırma etiketi. Bağımsız ve hür bir Ukrayna için Polonya ve Sovyetler Birliği’ne karşı mücadele etmiş olan Bandera II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanya’sı tarafından hapsedildi. 1959 yılında Münih’te KGB operasyonuyla öldürüldü. (EMEL)
** Kyiv-Mohıla Akademisi’nde yardımcı doçent olan Lesya Bidoçko, Dedektör Medya Araştırma Merkezi’nin Başkan Yardımcısıdır.
[1] Тактики Як російська пропаганда використовує тактику знецінення https://disinfo.detector.media/post/yak-rosiiska-propahanda-vykorystovuie-taktyku-znetsinennia
[2] “Псевдо-лидеры”: крымские татары осудили экстремистов из “меджлиса” https://crimea.ria.ru/20230306/psevdo-lidery-krymskie-tatary-osudili-ekstremistov-iz-medzhlisa-1127380285.html
[3] В Мелитополе рассказали о мусульманских экстремистах региона https://ukraina.ru/20220727/1036939541.html
[4] Крымские татары потребовали изъятия из школ учебника по истории https://ria.ru/20190218/1550998727.html
[5] Татаробандеровцы Почему украинские националисты не хотят пускать татар в Крым https://lenta.ru/articles/2016/02/06/kryshapoehala/
[6] «Крымстан»: миф или реальность? https://politcom.ru/10789.html
[7] Соавтор возмутившего крымских татар учебника призвал не замалчивать тему коллаборационизма https://www.interfax.ru/russia/651009
[8] https://t.me/dmytro_lubinetzs/1818
[9] https://krymsos.com/en/krymsos-blyzko-35-vyrokiv-nynishnim-krymskym-politvyaznyam-bulo-vyneseno-pislya-pochatku-povnomasshtabnogo-vtorgnennya/
[10] https://www.youtube.com/watch?v=In23bvpLF68&t=157s&ab_channel=novorossinfo
[11] Крымских экстремистов из «Хизб ут-Тахрир» обвинили в подготовке госпереворота
https://www.kommersant.ru/doc/5157918
[12] Маніпуляція Україна готує теракти в Криму
https://disinfo.detector.media/post/ukraina-hotuie-terakty-v-krymu
[13] Хізб ут-Тахрір: терористи чи цап-відбувайло для ФСБ? https://hromadske.ua/posts/khizb-ut-takhrir-strashni-terorysty-chy-tsap-vidbuvailo-dlia-fsb
[14] https://memohrc.org/ru/tags/hizb-ut-tahrir
[15] Ajitprop ya da Agitprop ajitasyon ve propaganda teriminin kısaltılmış halidir. Terim Bolşevik Rusya tarafından oluşturulmuş merkezî veya bölgesel komiteler olan отдел агитации и пропаганды; Ajitasyon ve Propaganda Bürosunun kısaltılmış haliydi. Daha sonradan İdeoloji Bürosu olarak yeniden isimlendirildi. [Ç.N]
[16] Крымские пограничники задержали вероятного участника украинского нацбатальонаhttps://www.interfax.ru/russia/843706
[17] Предполагаемого участника террористического нацбатальона из Украины задержали в Крыму https://www.interfax.ru/russia/846725
[18] Секретарь Совбеза: часть мусульман Крыма радикализировались под влиянием экстремистов
https://nazaccent.ru/content/35562-sekretar-sovbeza-chast-musulman-kryma-radikalizirovalis/
[19] Щонайменше 15 людей ув’язнено у справі кримськотатарського батальону
Щонайменше 15 людей ув’язнено у справі кримськотатарського батальону
[20] Засудженого кримського татарина змушують брати російське громадянство та вербуватись на війну
Засудженого кримського татарина змушують брати російське громадянство та вербуватись на війну
[21] “Челебіджиханівці”: у Криму розгорнулася нова хвиля кримінального переслідування кримських татар
“Челебіджиханівці”: у Криму розгорнулася нова хвиля кримінального переслідування кримських татар
[22] Крымские татары поддержали проведение спецоперации на Украине https://ria.ru/20220430/krym-1786328521.html
[23] Политолог сравнил саммит «Крымской платформы» с черной дырой
https://iz.ru/1384021/2022-08-23/politolog-sravnil-sammit-krymskoi-platformy-s-chernoi-dyroi
[24] Репостила Зеленского, а потом устала. Чем занималась “Крымская платформа” в первый месяц своей работы
https://strana.today/news/354590-krymskaja-platforma-nicheho-ne-delaet-tselyj-mesjats-analiz-raboty-sammita.html
[25] https://baltnews.com/Russia_West/20220830/1025715952/Narod-Kryma-gotov-srazhatsya-pochemu-dlya-SShA-i-NATO-nedosyagaem-poluostrov-.html
[26] «Если вы говорите о Крыме, почему вы там ни разу не были?»
https://www.gazeta.ru/politics/2021/08/21_a_13901000.shtml?updated
[27] Росія погрожує учасникам «Кримської платформи»
https://www.radiosvoboda.org/a/news-krymska-platforma-rosija-pohrozy/31426308.html
[28] «Росія буде роздроблена»: за підсумками «Кримської платформи 2022»
https://www.radiosvoboda.org/a/rosiya-ukraina-viyna-krymska-platforma/32122363.html
[29] На «Евровидении-2016» победила Украина https://lenta.ru/news/2016/05/15/victory/
[30] Джамала виграла Євробачення 2016
https://www.bbc.com/ukrainian/society/2016/05/160514_eurovision_final_ms
[31] Public Opinion Survey Residents of the Autonomous Republic of Crimea, May 16 – 30, 2013
https://www.iri.org/wp-content/uploads/2013/10/201320October20720Survey20of20Crimean20Public20Opinion2C20May2016-302C202013.pdf
[32] Кримськотатарські старійшини обурені викраденням та тортурами Нарімана Аметова
https://www.ukrinform.ua/rubric-crimea/3375128-krimskotatarski-starijsini-obureni-vikradennam-ta-torturami-narimana-ametova.html
[33] Колонізований півострів: історія Криму в контексті теорії поселенського колоніалізму
https://uamoderna.com/md/kolonizovanij-pivostriv-istoriya-krimu-v-konteksti-teorii-poselenskogo-kolonializmu/
[34] Why Crimea Is the Key to Peace in Ukraine?
https://www.politico.com/news/magazine/2023/01/13/peace-ukraine-crimea-putin-00077746
Bu makalenin Türkçe çevirisi “Neden Kırım Ukrayna’da Barışın Anahtarıdır? – Rory Finnin” Emel’in 282. sayısında yayınlanmıştır. [Ç.N.] Bkz. https://emelvakfi.org/emeldergisi/neden-kirim-ukraynada-barisin-anahtaridir/
