Ukrayna Til ve Medeniyeti Muhitinde Qırımtatar Tili

Kündelik yaşayışta Qırımtatarları, türlü şive ve lehçelerni (qıpçaq ve oğuz tilleriniñ türlü varyantların) qullanğanlarına baqmadan, olar biri-birlerini yahşı añlap olalar, çünki hem aktiv, hem passiv söz yeteneklerine esaslanalar. Amma laf etmek içün söz yetenegini ve grammatikanı yahşı bilmeleri ve aktiv qullanmaları kerek. Bu qabiliyetler rus tili muhitinde, rus tilinde mektep ve aliy tahsil aluv şaraitlerinde, qarışıq qorantalarda inkişaf olunmay edi. Yazma nutuqnı añlamaq, oqumaq ve yazmaq qabiliyetlerine kelgende ise, bu qabiliyetler sürgünlikte doğıp ösken Qırımtatar nesilinin zamanında asla da ögretilmey edi. Tilni bilüv hususiyetlerine köre qırımtatarlarnı aşağıdaki dört gruppağa ayırmaq mümkündir: 1) tam bilgenler, hem Qırımtatar, hem Rus tillerini bütün içtimaiy sahalarda serbest qullana bilgenler; 2) tam olarak bilmegenlerden, tuvğan tillerini tek turmuşta qullanğanlar, diger sahalarda rus tilini qullanğanlar; 3) tam olarak bilmegenlerden, Qırımtatar tiliniñ yerli şivelerini turmuşta qullanğanlar, Rus tilini ise Rus tilinde laf etkenler ile ya da qırımtatar tilini bilmegen qırımtatar balaları ile qullanğanlar; 4) tektilliler, yani tek Rus tilini ve ya tek Qırımtatar tilini qullanğanlar. Birinci ve üçünci gruppalarnıñ sayısı pek azdır. Birinci gruppanı filolog hocalar, yazıcılar, jurnalistler; üçünci gruppanı ise tahsili alçaq derecede olğan ihtiyar kişiler teşkil eteler. Ekinci gruppa sayıca eñ çoqtır, onı rus mekteplerinde ve aliy oquv yurtlarında tahsil alğan orta yaşlı ve yaş adamlar teşkil eteler. Dörtüncü gruppa, tektillilerni de eki astgruppağa ayıra bilemiz a)  çoq sayılı – balalar, yaşlar ve orta yaşlı insanlar, şu sırada qarışıq qorantalarda doğıp öskenler (tek rus tilinde laf eteler); b)  az sayılı – pek qart insanlar, Rus mekteplerinde tasil almağanlar (tek tuvğan tilinde laf eteler). Birinci ve ekinci gruppalarnıñ vekilleri qonuşma esasında, hatta aynı bir mevzu boyunca sohbetleşkende, bir tilden diger tilge serbest keçeler. Laf etkenlerniñ nutqunda Rus tiliniñ sözleri, kelime kelime tercümeler çoq sayıda rastkele. Bu yerde qarşılıqları olmağan telefon, taksi, dissertatsiya kibi sözler degil de, Qırımtatar tilinde qarşılıqları olğan sözler közde tutula: revolütsiya – inqilâp, rümka – qade, krujka – meşrebe ve saire. Qırımtatar nutquna Rus tiliniñ yardımcı sözleri ve modal sözleri kirsetile: a, no, nu (fakat, ama, yoksa), daje (dahi, bile), razve (aceba), koroçe (kısacası), po-moyemu (mence), voobşçe (genelde), potomu çto (çünkü, çtobı (…içün) ve başqaları. Qırımtatar tilini mektepte oquğan balalarnıñ sayısı pek azdır. Deyik, 2008-2009 oquv yılında Qırımnıñ bütün mekteplerinde 34610 Qırımtatar balası oquy edi, olardan 2935 kişi Qırımtatar tilinde oqutılğan 15 mektepte, 2725 kişi – oqutuv eki, üç tilde olğan ve Rus tilinde olğan mekteplerdeki qırımtatar sınıflarında, 22907 kişi ana tilini fen kibi ya da haftada 1-2 saat olanak ögreneler. 6043 talebe ana tilini asla da ögrenmey. 4. Qırımtatar tiliniñ añlatuv quveti. İçtimaiy tilbilgisinde  tilniñ añlatuv quveti degende, belli bir til qaysı içtimaiy sahalarda qullanılğanı diqqatqa alına. Başqa sözlernen deycek olsaq, belli bir tilniñ becergen içtimaiy işlevleriniñ vazifeleriniñ sayısına baqıla. Qırımtatar tili daha çoq “aile tili” kibi eski şive ve lehçeler şeklinde qullanıla. Tilniñ edebiy varyantı, yani normalaştırılğan şekli, kütleviy haberleşme vastalarında, bediiy edebiyatta ve, belli bir sıñırlanmalar ile, ilimde qullanıla. Maalesef, qayd etilgen içtimaiy sahalar öz-özünden / kendiliklerinden sıñırlıdırlar. Meselâ, yuqarıda qayd etkenimiz kibi, Qırımda olğanı 15 Qırımtatar mektebi çalışmaqta, pek az tirajlarnen 3 cumhuriyet gazetası ve 4 jurnal yayınlana. Böyle tar içtimaiy alanda tilniñ inkişaf etmesi ve zenginleşmesi içün şaraitler yoq demek mümkündür. 5. Edebiy til ve onıñ sınıflandırılma derecesi. Edebiy til çoq işlevli /çoq-vazifeli olmasınen, uslübiy baqımdan çeşitliliginen, işlenilgenliginen ve normalaştırılğanınen ayırılıp tura. Edebiy til kuralları degende, tilde laf etkenlerniñ hepisi içün kütülmesi şart olğan qaidelerniñ cemisi añlaşılır. Bu qaideler til kategorilerinin /temel kavramların (birlemlerini) doğru qullana bilmesini, doğru türlenmesini, doğru birleşebilmesini, doğru yazılmasını ve doğru aytılmasını talap ete. Bu kuralların sınıflandırmak, yani bir sistemağa ketirilip, monografiyalarda, dersliklerde ve luğatlarda tasvir etilmesi kerektir. Edebiy tilniñ kuralları qonuşma esnasını qolaylaştırmaq ve qonuşmacılarnıñ biri-birini añlamasını qolaylaştırmaq içün hızmet etmeliler. Tek bir edebiy til olmasa, tahsil, ilim, medeniyet, içtimaiy-siyasiy qurumlar inkişaf etip olamaz. Qırımtatar edebiy tiliniñ ve kurallarının bugünki halı nedir? Belli bir derecede uyğun orfografik qaideleri ve söz şekilleriniñ cedveli U. Kurkçi, A.M. Memetov, A.N. Garkavets kibi âlimler tarafından işlengen. Buña baqmadan, orta mekteplerniñ hocaları, aliy oquv yurtlarınıñ hocaları, yazıcılar, gazatacılar çoq zorluqlarğa rastkeleler. Gazetalarda, dergilerde, dersliklerde aynı sözün türlü-türlü yazılması bunı köstermektedir. Sözlerni qullanabilmek normaları, grammatik, orfoepik / imlâ normaları ise daha az işlenilgenler. Şunıñ içün de transkriptsiya sisteması güzel keliştirilgen mahsus (ortologik luğatlar) telâffuz luğatları zarurdır. Alâ bugün qırımtatar tiliniñ izaatlı luğatı tertip etilmegen, sözlerniñ doğru qullanuvını, yazıluvını, biriküvini ve aytıluvını bildirgen luğatta büyük ihtiyac bar. 6. Qırımtatar Yazısı. Soñ 80 yıl içinde Qırımtatar yazısı bir qaç kere islâh etilgen edi: 1929 senesine qadar arab yazısı, 1929–1938 seneleri – latin grafikası, soñra ise kirill yazısı ve bu künge qadar da kirill yazısı qullanılmaqta. Bilgenimiz kibi, bu islâhatlar siyasiy sebeplerden keçirilgen edi ve Rusiyeniñ rus olmağan halqlarını sovyetleştirmek ve assimilâtsiya yapmaq  süreçleriniñ tezleştirilmesine yönetilgen ediler. Şimdi ise qırımtatar yazısını tek deñişken geopolitik şaraitlerden degil de, qırımtatar tilini inkişaf ettirmek ve şu tilde tahsil sistemasını ileriletmek içün reforma yapmağa çareler bar. 1992 senesi aprel ayında Simferopolde latin grafikasına keçüv meselelerine bağışlanğan halqara konferentsiya keçirilgen edi. Kene şu seneniñ eylül ayında işlenilgen yañı elifbe qabul olunğan edi, 1997 senesi Qırım Yuqarı Şurası şu elifbeni qanuniy olaraq qabul etti. Bugün kirill elifbesi alâ daha qullanıla, amma kütleviy haber vastaları yañı grafikanı da aktiv işleteler. Bunıñnen birge latin grafikasında yazılğan metinlerde (orfografik ve punktuatsion) / imlâ ve noqtalama hataları çoq rastkele. Qırımtatar yazısınıñ latin grafikasına keçüvi ğayet qıyın ve davalı bir meseledir, onıñ hem müsbet, hem menfiy tarafları bardır. Buña baqmadan, bu esnasnı endi keri çevirmek olmaz: üç cumhuriyet Qırımtatar gazetası, televideniye Kiril yazısınen bir sırada Latin elifbesini de qullanalar. Bugün ögümizde latin grafikasına keçüv esnasını olduqça zararsız (keçirmege) keçirmek vazifesi tura. 7. Qırımtatar ve Rus tilleriniñ biri-birine tesiri ve qarışqanı meseleleri. Etkilenme-karışma (interferentsiya) – eki tilin olğan bir muhitte til sistemalarınıñ özara alâqalarğa kirmesidir; bu adise tillerarası münasebetler olğanda yüz bere ve ekinci tilniñ kuralları ve sisteması tuvğan tilniñ tesiri altında deñişmesinden ibarettir. Qırımtatar-Rus dillerinin etkilenme-karışması adisesi klassik şekilden farqlıdır. Klassik şekilde tek ekinci (alınğan) tilde, til sistemasında deñişmeler köz etile. Qırımtatar-Rus interferentsiyası ise (sıfatına köre) özellikleri itibarı ile bam-başqa bir fenomendir: tillerniñ özara mü(u)nasebetleri devamında etkilenme-karışmanın yönelişi ve dinamizmi daima deñişip tura edi. Qırımtatar ve Rus tiliniñ sıqı munasebetleri Qırım’nıñ 1783 senesi Rusiye tarafından zabt etilmesinden soñ başlağandır. İlk zamanları bu tesir daimiy degil edi ve klassik sürette közetile edi – Rus tili tuvğan tili tesirinden deñişe edi, Qırımtatarlarnıñ hepisi o devirde tuvğan tillerini bile ediler. Oktyâbr inqilâbından soñ Qırımtatarları Rus tilini daha tez menimsemege başlağan ediler. Amma bütün halq sürgün olunmazdan evel bu tesirniñ yönelişi aynı qala edi: Qırımtatarları Rusça laf etkende, tuvğan tilleri rus tiline tesir ete edi, bu tesir eñ evelâ fonetik ve sintaktik seviyelerde közetile edi. 1944 senesinden başlap (sürgünden soñ) etkilenme-karışmanın yönelişi tamam ters tarafına çevirildi: sürgün yerlerde Qırımtatar mektepleri olmağanı ve qarışıq qorantalarnıñ sayısı artqanından Rus tili Qırımtatar tiliniñ bütün seviyelerine tesir etmege başladı, neticede Qırımtatar tili soñ derecede bozuldu. Bugünki Qırımtatar-Rus bilingvizmi tam olmağan çeşitine ait olıp, Rus tili üstün çıqa. Qırımtatarlarına eki türlü bilingvizm has olğanını qayd etmek mümkündir: a) qoşma bilingvizm (Qırımtatar kişi tuvğan tilini coymayıp rus tilini qullana) ve b) qoşmanıñ yerini tutqan bilingvizm (Rus tilini ögrengeninen Qırımtatar kişi ket kete tuvğan tilini coya). Buña doğğanından berli tek Rus tilini bilgen çoqtan-çoq monolingvlerni de qoşmaq mümkündür. Zemaneviy şaraitlerde etkilenme-karışma Rus tilinden Qırımtatar tiline yönetilgendir: Rus tili bala, yaş ve orta yaşlı Qırımtatarlarnıñ çoqusı içün birinci til ola. qırımtatar tiliniñ bütün sistemasına aktiv tesir ete.  Kelime bilgisi seviyesinde bu tesir çoq sayıda alınma sözlerniñ ve türlü – söz yasama, semantik, frazeologik kalkalarnıñ qullanılmasında, Cümle bilgisinde – türkiy tillerge has olğan pekitilgen söz sırasınıñ bozulmasında; Konuşmada – fonemalarnıñ ve allofonlarnıñ telâffuzınıñ bozulmasında körüne. Yuqarıda aytılğanıñdan netice çıqararaq, bugün Qırımtatar tilini canlandırmak ve inkişaf ettirmek meselesi keskin turğanını qayd etmelimiz. Tilni canlandırmaq – yani tilimizni her bir sahada qullanıla bilecek derecege ketirmek maqsadınen onı inkişaf ettirmek, eyileştirmek demektir. Bu problemanıñ  –a) içtimaiy-siyasiy ve b) tilbilimlik cietleri bardır. İçtimaiy-siyasiy ciet tilniñ kelişikli içtimaiy statusı tayin etilmesini, tuvğan tilde tahsil ve terbiye sistemasınıñ şekillenmesini, qırımtatar tiliniñ  işlevlik alanının keñişletilmesini közde tuta. Qırımtatar tilini canlandırmaqnıñ tilbilimlik cieti aşağıdaki sahalarda iş yapılmasını talap ete: 1.Künümizge qadar saqlanıp qalğan bütün şive ve lehçelerni toplamaq ve zemaneviy malümat saqlayıcı vastalarğa yazıp almaq; 2. Edebiy tilniñ kurallarını  sistemleştirmek ve eyileştirmek .