Emel KIRIM VAKFI
Ruşmi Rizayeviç MEMET
1970 senesiniñ yaz çillesinde bizim evde Çırçıkten Veliulla dayım musafirlikke keldi. Bizim ev, Samarkand ilen yaşlı, Cizaq degen kuçük şeerniñ kün batış tarafında, dağlarnıñ eteginde yerleşken edi. Dağ demede yeri olmasada, işte bizim töpeliklerimiz. Quyan Şan dağlariñ etekleri sayıla edi.
Bizden 40-50 km. mesafede olğan Malguzar dağlarına oşamasada, bizim töpeliklerimizni öz güzellikleri bar edi.
Şahsen men pek seve edim sıcaq yaz künleri, Qotur Bulaq dağlarına çıqıp sıcaq yerde yatıp yüzümni cıllı yellerge siypatıp, kökteki beyaz bulutlarnı köz etmege. Anam, tiyzelerim aytqan masalları, cümlesi, art artından kökte bulutlar yardımı ilen canlana ediler…
Aceba ne içün men sevem bo çıplaq ve taz dağlarnı? Ne içün yengilden esip turğan yelçıknin ohşavları melhem olup ohşay ruhumnı? Ne içün?… Qaydan keldi mana bo çıplaq yerlerge sevg? Ne içün men bazda (teprenem) seskenem öz yollarımda? Ne içün menim doğğan yerim Özbekistan? Ne içün mana deyler tatar? Ne içün ben, qomşu balalar dögüşkenimizde tatar-tatar dep qaçalar? Ne içün loqsa anama “satqın” dedi özü semiz buğaday (buğa kibi), qursağı davul kibi, közlerin may basqan Begmatsan? Ne içün indemediler yanızmızda turğanlar?…
Men altı yaş qadar edim, anam Gülnara kadam ilen loqsa edi, biz avtobus bekler tura edik, “Başlar” degen avtobus durağında.
Yolcularğa oturmaq içün yapılğan skemlede bir yer boşadı ve anam şo yerge oturmaqnı ister – Yür balam, azçıq oturayıq, dep meni elimden çekti… Aytıp yetiştire almadı, anavı semiz ayvan : – E, e, “satqın” oturıb bolmasan?, dedi de özün semiz tenin buff ! etip boşağan yerge taşladı…
Men bir şey añlap yetiştire almadım, tek anamnın çiraysız yüzüni ve iri közyaşlarını körüp, anamnın etegine qaviyce yapıştım.
İri köz yaşları dane dane tozdu ovtobus durağına tamçıladılar…
Anam sesin çıqarmay ağlay edi. Kimse bizge baqmadı ve indemedi. Anam birazdan soñ özün tutıb: Aydı, balam, keteyik cayav, dep meni ceteqlep ketti…
Ne içün?… Ne içün babama qırgız deyler? Ne içün anam pek çoq ağlay? Ne içün tiyzelerim, yaş qızlar, anasız babasız biznen yaşay?
Daa çoq böyle ne içün degen suallerin berdim men esli dayıma. Dayım cenkte olğan, yaralanğan, şimdi ise pensioner…
Oyga daldı dayım, soñ ikaye etti boyle…
Yer üzünde bar (bir) Yeşil ada – Qırım, onun adı. O yer cennet kibi. Dünya qurulğandan berli yaşar kelgen anda Adem nesili, anan baban ve olarnıñ anaları babaları, Adem alleyhisselâmnın nesili.
Atilla’nın küçük oğlu Noğay Qırım’da hanlık yapqan, şo devirlerden bize çöl taraflılarğa Noğay ismi sinip qalğan.
Bağçisaray’dan o yağına içki taraf denilgen. Cümlemiz biz – Qırımlımız – öz ara (ise) – noğaylar, tatlar, yalı boylular ve ilâhri(yiz). Diger halqlar bizni – Qırım tatar dep ayırğan. Ebet, er bir yernin, er bir köynün, er bir insannın bile, öz tarihi bar. Mına, ne içün babana Kırğız deyler dep soraysın. Cizaq’ta Riza degen ad pek çoqtur, amma kırgız Riza dep sorasan er bir esli qırım tatar aytıp berer yaşağan yerini, qayda çalışqanın, qaç balası barın ve diger şeylerin. Babanın köydeşlerine de Kırğızlar deyler… Kızğız Amet, kırğız İslam ve digerleri.
Daa bir şey aytayım sana. Qırımdaki Amanşalar, Airçalar, Aciler, Bölek-Aciler, Baraşlar, Çaçallar ve digerleri erbirisin öz tarihleri bar ve oların tarihlerin bizler, insanlar, til tilden aytamız, kimerde kitaplara yazamız, kimerde ulu vakialarnı ya da ulu insanlarnı adlarını tarihiy saklar qalamız. Bilesin mi, 18 asırda Türkiye’ge köçüp barğan qırımlılar anda da öz tarihlerin üzülmesin dep andaki köylerge bile öz köylerin adların qoyğanlar. Demek andaki Mambet-Ali de ya da Bölek-Aci de bizim soy tamırlarımız bar.
Sen asla utanma lağaptan, topalğa – topal derler, sokurğa – sokur. Mına men 1945 senesi Kavğa’dan soñ bardım Qırım’ğa.. Keldim Kezlev’ge, bardım evimizge. Anda oruslar yaşaylar. Andan çıqıp bardım Mambet Ali’ge. Anda evler çoqusı boş.
Mezarlığımızğa bardım, Dua oqudum, soñ ökür, ökür ağladım…
Ay, neler etmediler bo aydutlar, qırımlılarnı öz yurtlarından tamam ile çıqarmağance…
Eñ büyük oraspuları Ekaterina’nın künlerinden başlandı. Ekaterina “Rusiyeni padişası” olup ta bizim hannen bir töşekte yatmak içün, özü ilen Rusiye’den öz yataq tahtın Qırım’ğa süyrep kelgen. Hannen gecelegenden soñ, saarde közün zornen açıp, dülber temiz Qırım köyün körür, kerilip : Oh kakaya çistenkaya (Ah, ne kadar da temiz!) degen…
Qrım hanları pek medeniyetli eken, qullarını, oruslarğa oşap, pek ezmegenler, serbest yaşamağa yol bergenler.
Amma zamanlar denişe, aldap suldap Qırım hanını, Ekaterina Qırım’nı qolğa ala, qırımlılarnın yaşayışın temiz boza.
Serbest yaşamağa sevgen haq çıdap olmay zulımlıqlarga, qafeske tüşken quştay, soqula anda mında, ahir sonu mecbur ola Vetanından uzaq yollarğa çıkmağa.
Doqquz milion ealiden 19. asırnı başında zar zorunen qala 300 binge (?) yaqın qırım tatar. Bo qalğanlar istemey iç bir yaqa ketmege. Öz canların qurban sayğan, taqdirlerin bereler Alla yoluna.
Vakıt keçe, dünya türlene. Sovyetler kele Qırımğa. Qırım’da kene qavğa,, kene qan töküle. Eki ögüzi bar olğanlar bay sayıla ve “Lişon” (müsadereye muhatap) ola – mal mülkinden ayırılıp Sibir’ge aydala.
1919 senesi dayımnın babası Abibulla tükâncı,, öz tükânı olğanı içün – bay esabında “lişon” ola (mal varlığına el konula). Mal mülkinden ayırılıp qorantası ilen Sibirge sürgün ola.
1941 senesi dayım arbiy hızmette ola ve şo yılı başlanğan cenkte, başından sonunace ola. 1944 senesi dayım ağır yaralana. “Oskolka” (bomba parçası) sol qolun omuzından aşağa on santimetrden ziyade yerin süyegin üzüp ala. Qamçi kibi asılıp qala qol. Süyegi olmasada, dayım er vakıt uvkalar,(ovuşturur), masaj yapıp işletmege tırışa edi qolunı. Em de bayağı şeyler yapa edi yaralı qolunen: sernik qutusın tuta edi, engil sepetçikler kötere ve ilâhri…
Lafının sonunda dayım mana böyle dedi – Rüşti kardaşım, bizler – cenk veteranları – areket etemiz, halqımıznı Vetanımızğa qaytarmağa, belkim biz bitirir olmamız bo işni, bizden soñ nevbet sizinki. İç unutmanız kimliginizni.
Elimdem kelgeni qadar, er daim, sevgilli rahmetli dayımın ögütlerini yerine ketirmege tırışam. Veliyulla dayımnın ruhuna el fatiha……
Kırğız Riza
1925 senesi Yanvar 10’da Memet ve Ceverlerin qorantasında dünyaya menim babam Riza kelgen. Memet aqaynın quvançı taştı. Birinci bala, birinci oğul, endi nesil mutlak üzülmez, menim balalarım qısmet etse, biz körgen öksüzlüklerni körmez, şimdi fuqareler bile oqumış olıp çıqa, men de öz evlâdımnı oquturım dep oylandı Memet.
Lâkin 1941 senesi, tınç hayatnı bozdı Cenk. Qoranta endi büyük edi – beş bala, ana baba ve qart ana. Cenk er kesni şaşmalattı (şaşırttı, sersemletti). Sovyetler bütün erkeklerni, yaş qart demey, cıyıp aldı. Front’qa (cepheye) aldı, trudarmiyağa (emek ordusuna) aldı, okop (sığınak) qazmağa dep aldı, köylerde qısqayaqlılar ve yaş cavqa qala. Birden Lemse kele, o da qalğan qutkannı sürüştirip, Germaniya’ğa alıp kete. Babam yaşını yaşça yazdırıp Germaniya’dan qurtarılıb kala. 1944 Lemseler qaça Qırımdan, Sovyetler kene kele ve Mayıs 18 Qırım tatarları içün qara künge keçire. Anam babam aytqanlarına köre, 1944 senesi baar erte kele ve mayıs 18 künü er yer erılğanlardan ve diger güllernin mis qoqusuna tolğan eken, amma şo acayıp Allanın kününde Sovyetler qırım tatarlarını maldayın sürü sürü vetanından aydaylar.
Qartana, ana ve beş bala Cizaq’taki Komintern degen sovhozğa sürgün olalar. Memet qartbabam trudarmiyada bola o zaman.
Açlıqtan horluqtan balalar episi hastalanalar. Evde hasta olğanın duyğanlar – akşam alıp keteler tedaviylemege dep, sabasına ölüsün aldıralar. Şay etıp balaban qorantadan bir menim babam sağ qala, özün ayırğanın (?) duydırmay çalışıp. 1945 sene babam ala haber, babası trudarmiyadan qaytıp kele ekenci aqqında, amma Cizaq’qa kelip çıqmay ne ülüsü, ne tirisi. Şay etip babam qala bir özü.
1946 senesi Mart 5-de babam Riza evlene Bölek-Acılı Asiye İsmayil qızına – menim anama.
1944 seneden – 1956 senegece babam sovhozda, başta demircinin yardımcısı olıp, 1946 senesinden ise özü demirci olup çalışa. 1956 senesi şoförlar kursların bitirir – şo sovhozda şoför olalar çalışır. Direktor Çuprazov bizim korantağa yardım ete ve bizim koranta 1958 senesi Cizaq’qa köçe. Babam Golodnosterstroy tröstin 5 nomeralı ATK-5 degen teşkilâtka şoför olup kire ve 1985 senesi şo teşkilâttan pensiyağa çıkıp şoförligin taşlap kene eski zenatına, demircilikke öte ve tek 1990 senesi işten boşap menim aldımda Qırım’ğa kele.
2003 senesi Sentyabr 10-da vefat etti ve Akmeçet’teki Boğurça mezarlığında defn etildi. Babamnın ruhuna el Fatiha.
Menim ağır hastalığım – Qırım
1987 sene İyün / Haziran 26’da TASS bir yalan daa uydırıp çıqardı. Bo yalanlar bizni nefretlendirdi ve facialı avdet yoluna turğızdı.
Boş laflar eter dep mende şo kunü çıqtım açıqtan açıq avdet yoluna.
Haziran 26-dan Kasım 10-na qadar ükümet hadimleri ilen, Qırım’ğa çıqmak üçün ruhset bergen vesiqalar almaq üstünde, tartıltım ve niayet er bir yasaqlarından ğalıp çıqıp Noyabr ayın başında Qırım’ğa kelip çıqtım. Menim birinci baracaq yerim belli edi, babam aslı Aqmeçet qasabasından ve şo qasabada Qonrat köyünde 1970 seneden berli yaşay edi menim Reşit eniştem ve Kerime tiyzem.
Seyitumerov Reşit halq aqqı üçün küreşkenlernin birinciler saflarında turğan insan edi. Eniştem ve tiyzem meni qarşılap alıp pek quvandılar yapqan areketlerime ve yardım etmege azır ediler. Lâkin rayon sekretarı Ryabika pek ters baqa edi Qırım tatarların vetanına qaytqanına. Şo sebepten men kettim qısmetimni Aqmeçet’te (Çernomorskoye) aramağa. Aqmeçet’te satlıq ev çoq edi, lâkin vesikalarnı doğurlamağa başlağan ilen, ille bir min tapa ediler bürokratlar ve içinni artqa çekmege yol aray ediler. Noyabr sonunda Çernomorsneftegaspromnı başqanında qabulda bulundım. Trest başqanı Pertenko menim vesiqalarımnı körüp, men oların trestine lâyık insan ekenimni bildirdi, ve qoçma mehanizmleştirilgen kolonnağa baş injenerlikke işke qabul etecegini anlattı. KMK’larımızda baş injenerler yoqlığı içün ve işçiler yetişmegeninden işlerimiz bayağı aqsay dedi. Men ise – iş tek kadrlar meselesine tirelse – onı çezmek pek qolay dedim ve ne qadar qurucı kerekligini soradım.
Bizde eñ azı 400 qurucı kerek dedi. İsteseniz binler qurucı alıp kelerim, dedim, eyecanlanıp, tek biliniz, biz epimiz qırım tatarlarmız, dedim.
Mana onın ferkı yoq, dep cevap berdi, Petrenko ve qoştı (ekledi), tek insan olsunlar ve öz işlerini yahşı bilsinler.
Quvançımdan yüregim sıq sıq ura…
– Öyle olsa – dedim, özümü tutıp – siz mana bir kâğıt berip olabilirsiz mi, meni mıtlaq işke qabul etecek aqqında? …..
– Ebet, ebet – dedi de, sekretar qıznı çaqırıp mana kerekli vesiqalarnı azırlap bermesin tayınladı. Vesiqalarım alıp – iş meselesi çezildi, endi tek, ev meselesin de çezsem işim beş dep quvana quvana evge qayttım. Evde keldik bir qararğa – endi bizim arqamız bar, propiska (ikamet belgesi) meselesinde yardım etecek Petrenko. Mana ise Özbekistan’ğa tezce qaytıp tezce ev aletlerini yollap qorantamnı köçürib ketirmek kerek.
Öyle de yaptım, tez tez qayttım Özbekistan’ğa, yolladım konteynerlerni ve 1988 senesi Yanvarnin başında kene keldim Qırım’ğa ve kene areket ete başladım satıp alğan evni resmiyleştirmege.
Yanvar pek qarlı ve suvuq edi, az olsa men ömür arqadaşım ve altı yaşındaki Riyane qızımnı özümnen alıp kelgen edim.
Pasport stolında (masasında) çalışqan bürokratlar eski qavalnı çalalar – işim asla yerinden qozğalmay. Kene bardım yardım isteyerek Petrenko’ya. Petrenko – Raatsızlanma, böyle ufaçıq işlerni men yarım saate çeze bilirim. Ber mana vesiqalarını ve beklep tur.
Bek aqşam üstü mana vesiqalarımnı qaytarıp – bağışla meni, aytqan sözümden çıqıp olmağanım içün, amma özün doğrulap olsan vesiqalarınnı men şo künü seni işke alırım – dedi. Men indemeyıp çıqtım, biz ekimiz de er şeyni sözsiz anlay edik. Menim milletime bo ükümette baş köterip serbest vetanında yaşamaq mümkün degil edi.
Sekretar qadın:
– Siz bilesiz mi, siz içün Petrenko’nı az qaldı partiyadan ve işten boşatmaq (isteyler).
– Bilem, bilem – dedim de, tezce çıqıp ketmek istedim.
Dört ay çapqalap yürip bir şeyge malik olmadım. 1988 senesi Fevral ayında, Pervomay rayonında Qırım tatarlar içün yeni sovhoz açılacaq, degen laf darqatıldı.
Doğrusını bilmek içün Konrat’taki teşebbüsçü Muhtarov Osman ağağa ricada bulundım – şo sovhozga yengil maşınasınen barıp kelmege…
Yolğa çıktık ve yarı yoldan mecbur oldıq qaytmağa, çünki Sarı Baş köyüne ketken yollarnı qar basqan edi.
Reşit eniştemnin evinde toplaşıp bir qararğa keldik – men qorantamnı ozğaraman Özbekistan’ğa, özüm ise nasıl olsa da yerleşem şo yanı sovhoz’ğa, çünki bo Müarek değil – bo Qırım – bo bizim Vetan.
Şo plan üzre, Mart 4 künü men ozğardım qorantamnı ve özüm kelip çıqtım Sarı Baş’qa. Şo künü tanış oldım sovhoz direktorı ilen: quvurçuq saçları kesmentik boyli, qattı yünli (qıllı) elleri, ateşli közleri, areketleri ve aytılğan sözleri yüregimde silinmez iz qaldırdılar.
Direktor, Birra Ahten Muzefferoviç, vesiqalarımnı baqıp, tünevin (öken künü) qurucılık işlerine “master” (usta) qabul ettim, prorab (şantiye şefi) ise yaqın arada Özbekistan’dan kelip çıqacaq – dedi.
Men ise anlattım: Men mıtlak rehberlik işi aramayman, nasıl iş olsa da, ona razım, dedim.
Böyle cevap bergenimnı alğışlap: A, bo alda böyle eteyik, Özbekistan’dan prorab kelgence, prorab vazifesin sen alıp bar, son bir de bir şey oylarıq – dedi.
Şo man men prorab vazifesine kirişip eki yıl yanma yan çalıştım, vetanımızğa qaytıp birinci sovhoz açıp, birinci direktorı olarak çalışqan, vetanın ve milletin büyük sevginen sevgen insan ilen. Endi o da, Reşit eniştem de rahmetliler. Allam oların rahmet eylesin, biz de olarğa duva oquyıq, cümle ölülerimizin ruhlarına el Fatiha.
