Men, Asan Abibulla oğlı. Qırımnıñ Seytler rayonınıñ* Noğayci-Ahmat köyünde bir fuqare qorantada 1936 senesi dünyağa keldim. Anam ve babamnıñ keçmişlerin, taqdirlerin Qırımda yaşap keçirgen devirni yazmaq içün elime qalem alıp, yazmağa niyet ettim. Bu vaqialar Oktâbr* İnqilâbından evel olıp keçe.
Bu vaqialarnı ana-babalarımızdan eşitip bu küngece zenimde saqlanıp qalğanı qadar olıp keçken künlerimizni yazaman.
Birinciden, anamnıñ ötmiş taqdirinden neler olıp, neler keçken künlerni, olıp keçken vaqialarnı yazıp bildireyim.
Anam Rebiya İlyas qızı, Qırımnıñ Seytler rayonınıñ Noğaycı-Ahmat köyünde fuqare qorantasında 1901 senesi dünyağa kelgen. Anam 8 yaşında olğanda Mesluv qartanam vefat ete. Anasınıñ ölüminden soñ anamnıñ yaşayışı pek ağır keçe. Qartbabam, 3 oğul ve menim anam kiçkene evçiklerinde ömür keçireler. Evdeki yufaq-tufaq işleri, savut-saba işleri anama qala. Qartbabam bir yuvaş kişi eken. Aq-qaranı tanımağan cail kişi eken. (Aytqan sözüm ağır kelmesin). Anam bir türlü mektepde oqumağan. Qız balağa oquv-yazuv ne kerek, degenler. Anam evdeki işlerni yapa: çamaşır yuva, azbar süpüre.
Anamnıñ büyük ağası Söyün dayım oqumuşlı kişi eken. Anama ocalıq etip, Quran oqumağa ögrete. Anam Qur’an-ı Kerim’ni pek sevip oquy ve oqumışlı qız olıp yete eken. Anam 14 yaşında ekende qartbabam vefat ete. Babasınıñ ölüminden soñ anamnıñ yaşayışı pek ağırlaşa. Evdeki bütün işler anama qala. Ağır yoqsızlıq künlerini başından keçirip ağası qardaşları ilen babalarından qalğan evlerinde ömür keçirip yaşaylar. Anamnıñ büyük ağası Söyün dayım qardaşlarını açlıqtan qutarmaq içün baylarnıñ evine işlemege kete, yañi ırğatlıq ete. Anamda 15 yaşında çamaşır yuva, suv taşıy, öyle ağır işlerde işley. Yalñız qarın toqlığına kün keçirip qardaşlarına andan-bundan artıp qalğan omaş şorbasını ketirip bere eken. Menim anam bu işlerni köylerindeki Qulamet degen baynıñ qapısında bir parça ötmek içün etken eken.
Anam bu ötmişni, öziniñ acı taqdirini bizlerge aytıp bitiralmay edi. Söylegende her vaqıt közlerinden yaş aqa edi ve elindeki yavluğı ile köz yaşlarını sürter edi: “Ketsiñ-ketsiñ o künler biz körip keçirgen künlerni sizler körmeñiz”, – der edi. Anamnıñ taqdiri pek acınıqlı keçe, çoq qorluqlarnı köre. Bu vaqıalar oktâbr inkilâbından evel olup keçe. Oktâbr inqilâbından soñ Qırımda yaşayış pek yahşı olmağan.
Halqnıñ bütün topraqları zenginlerniñ elinde olğan. Kene de yaşayış devam ete. Söyün dayım Ukraina şeherlerine barıp odır-bodır satıp qardaşlarına urbalar satıp alıp, olarnı kiyindire eken. Dayım pek merhametli kişi eken. 1919 senesiniñ küz aylarında anam, Söyün dayım, Smail qardaşı ile Qırımnıñ içinde Şoban degen köyge baralar, belkim qısmetimizni taparmız dep ekindi, aqşam arasında bir qazaqnıñ evine barıp, yatmağa yer soraylar. Olarğa bir evden yer bereler. Anam, dayılarım şu evde geceleyler. Saba turıp baqsalar, Smail dayım yatqan yerinde yoq eken. Anam, Söyün dayımnen hepsi baqalar, bir yerden tapalmaylar. Ev sahibinden soraylar. Ana baba künü ola. Anam, dayım başlarına kökni kiygenday ağlaylar. 2-3 kün qıdıralar, ne ölüsü, ne tirisi tapılmay. 14 yaşlı Smailni coyıp ağlay-ağlay köylerine qaytalar.
Bu körgülik anamnıñ savlığına büyük tesir ete. 18 yaşında anamnıñ saçları ağara. 1921-1922 senelerinde açlıq yılları ola. Ağa-qardaşlar bu açlıq yıllarından sağ-selâmet qalıp, yaşayışnı devam eteler. 1925 senesi anam menim babamnen aile quralar. Babam Menas oğlu Abibulla, Qırımnıñ içki rayon Besut koyunde fuqare qorantasında 1890 senesi dünyağa kele. Babamnıñda taqdiri anamnınki kibi yoqsızlıqda keçe. 4 ağa-qardaşlar yaşlıqdan ana-babadan öksüz qalalar. Babam cail kişi olğan. Zenginlerde çalışıp kün keçirgen. Vaqıtlar keçip anam-babam evlâdlar köreler. Kolhozlar tirile, babam birinciler sırasında kolhozğa yazılıp, kolhozcı olıp işley. Tütünçiliq ve başqa kolhoz işlerinde çalışa. Tez vaqıtta talapçilar sırasına qoşılıp, bir qaç yıllardan soñ babama başqa iş bereler. Kolhozda atbaqar olıp çalışa. Babam bu işlerde pek aruv çalışa. Bir künü kolhoz reisi Osman ağa babama: “Evine barıp, yahşı urbalarnı kiyip kel, seni üç başqa kolhozçılarnı süretke tüşürecekler”, – dep ayta. Soñ babam köstüm ve şapke kiyip kele. Soñ köydeki talapçi bolıp işlegen “udarnıklerni”* 10-12 adamnı resimge tüşüreler. Bu resimde de kolhoz reisi Osman ağa’da bar. Bu resim 1937 senesi Noğayci-Ahmat köyünde çıqarılğan. Fotosuret alâ bugün hatire olaraq menim evimde saqlı tura. Kolhoz işlerinde anamda çetde qalmağan. Kolhoznıñ tütün tarlalarında ve başqa işlerde işley. Adamlarnın da yaşayışı yavaş-yavaş yahşılanmağa başlay. Kolhozçilar kündelik aq alıp turalar. Öyle etip kolhozımızda işler qızğın ketip turğanda, 1941 senesi hayırsız Ana-Vatan cenki başlandı.
Nemse*-faşistleri yerden, kökten, suvdan qavğağa başladılar. Yaşı tolğanlarnı qavğağa alıp keteler. Köylerde tek yaş balalar, qartlar qalalar. Cenkke ketkenler arasında bizim köyümizniñ yaşları da bar ekenler, olarnıñ çoqları Vatan içün küreşip cebelerde elâq olalar.
1942 senesi alman askerleri Qırımğa bastırıp kireler. Şeherlerni, köylerni elge keçirip, özüniñ qanunlarını keçirmege başlay ve köyde qalğan 15-16 yaşındaki yaşlarnı, qızlarnı toplap, Almaniyağa qulluqqa alıp keteler. Bu yaşlar arasında menim doğmuş ağam Nariman Menazov da bar edi. Ağam 1937 senesinde Seytler rayonınıñ Noğaycı-Ahmat köyunde doğgan. Anam oğlunıñ qaydı bir şeherde tüşkenini bilalmadı, yanıqladı, ağladı. Oğlundan bir türlü mektüp almağan anam ağama bağışlap şiirler, yani türküler yazdı. 1943 senesi ağamnıñ sağlığını bilgenden soñ, şo yırnı özü uydırıp yazıp oğlunıñ hasretligini çekip yaşay.
Qara deñiz – Adağa
Qarab-qarab cılayman Qara deñiz Adağa,
Balan kele deseler, sarı altından sadaqa.
Şu Qırımdan çıqqanda ne olduğun bilmedi.
Ösüp-yetip şu Qırımnıñ zevqin iç te körmedi
Al cönedi paravoz* – Anayımnı çaqırdım,
Gece tatlı yuqumda anayım dep baqırdım,
Oğlumdan kelgen mektübni aqpoşığa oradım,
Oğlumdan mektup barmı dep poçtalyondan* soradım.
Alma-terek, narmeken, nomerası barmeken
Keleyatqan vagonlarda menim balam barmeken?
Baqıñız sayğılı oquycılar, ana yüregi çoq şeylerge dayana eken. Men bu satırlarnı yazğanda hiçte özümni toqtatalmadım, heyecanlı vaziyette qaldım. Kene anamnıñ taqdiri haqqında bir qaç olup keçken vaqialarnı yazmağa doğrı keldi.
Oğlundan ayrılğan anam ğam-qasvetlerde yaşay. Anama taliy kene kulüp baqmadı. 1942 senesi fevralda* qardaşı Ablâz vefat ete. Cenazege anamnıñ yaqın soylarından biri olğan halq kedayı Smail Salet iştiraq ete. Anama çoq yardımlar yapa. İsmail Saletke bizler qartbaba der edik. Bu kişi pek merhametli edi. Köyümizde onı sayar ediler. Çın ve manelerni yüzüne baqıp turıp aytqan keday olğan. Keday Tibkenegez köyünde yaşay eken. 1942 senesi 67 yaşında vefat ete. Anam, babam ve soylarımız onıñ cenazesinde olalar. Allanıñ rahmetinde olsun, İsmail Saletniñ öz qorantası ilen tüşken fotoresimi menim evimde saqlı tura. Bu resim 1937 senede çıqarılğan.
Çıban üstüne qotır degenleri kibi 1939 senesi doğulğan qız qardaşım Yaşire, 1944 senesi aprel* ayında hastalanıp közçiklerin ebediy yumdı. Aradan biraz vaqıt keçken soñ, 1944 senesiniñ 18 mayıs sabası halqımız içün matem kününe çevrildi. Qırımtatar halqını sevimli Vatanımızdan sürgün ettiler. Men o vaqıtlarda 8 yaşında bala edim. O künlerni yahşı bileyim.
1944 senesi 18 mayıs saba saat 6 da harbiy urba kiygen kişiler evimizge bastırıp kirdiler. Harbiyler: 10-15 daqiqada hazir oluñız, sizlerni başqa yerge köçürecekler dep, köydeki bütün Qırımtatarlarnı köyümiz çetinde tuvar yatağı olğan bir yerde topladılar. Bu yerde maşınalar tura edi. Evimizden bir şey aldırmay butün yaş-qartnı şu maşınalarğa mindirmege başladılar ve İçki rayon demiryol stansiyasına* ketirdiler. Demir yolda bir birine tirkelgen vagonlar tura edi. Şu 1944 senesi 18 mayıs öyleden soñ, bizlerni ayvan taşığan vagonlarda güzel Qırım vatanımızdan marum ettiler.
Men bu künlerni hiç bir vaqıt aqlımdan çıqarmadım. Çoq azablar çekip şu vagonlarda halqımız hastalanmağa başladılar. Olarnı yolda hastahanelerde qaldırıp ketken künlerde olğan edi. Ölgen qartlar da öldi şu yollarda, çoq uzaq yollardan kesib kelgen vagonlarda halqımız bitlemege başladılar, türlü-türlü hastalıqlarğa oğradılar. Aldan-taqdan kesilgen köydeşlerimiz uzaq yollardan keçib 1944 senesi iyün ayında Özbekistan ülkesine keldiler. Bizni Namanganğa ketirdiler. Harbiyler bizni demiryol stansiyasında qarşılap aldılar ve hepimizni bir yerge toplap, yüksek kopçekler arabalarğa mindirip, qaydadır alıp kettiler. Bizim qorantamızda şu arabalarda olıp çoq yollarnı özbek qışlaqlarını keçib, buyük suvğa ras keldik. Bu suv Sirdarya degen derya eken. O yerde parom* tura eken. Şu paromda bizlerni arabalarımıznen o tarafqa keçirdiler.
Kene de şu arabalarda bizlerni qaydadır ketirip, arabadan tüşirdiler. Bu yer Camaşoy degen selsovet eken. Bizlerni hammamğa alıp bardılar, yuvunıp bitlerden temizlendik. Şu selsovette arabalardaki tatarlarnı başqa-başqa köylerde böldiler. Biz olğan arabalar kene yolğa tüşdi. Bizni qamuş ösken batqaqlı köyge alıp kelip tüşirdiler. Biz tüşken yerimiz Namangannıñ Gül-Tepa köyü eken. Bizni bir balaban camige oşağan evniñ aldına topladılar. 3-4 kün şu yerde yaşadıq. Aş-suv yoq edi. Arıqdan aqqan suvlarnı yerge yatıp içe edik. Havası pek sıcaqlığından, çirkiyler çok edi. Açlığımızdan qaltırap, bezgek tuta başladı. Bir özbek kişisi kelip bizlerni evine alıp ketti, bir közli ev berdi. Evniñ qapu-penceresi yoq edi. Ne olsa da, yaz ayında şu evde yaşay başladıq. Evniñ içinde bir şey yoq edi. Ev sahibi Camaliddin degen kişi apayınen evniñ yerine qamuştan yapılğan cabu-buyra ketirip berdiler, biz töşedik. Bu merhametli kişiler bizge aş-suv ketirip berdiler, ne olsa da aş-suvlar aşadıq.
Anam sofrağa duva oquğan edi, ev sahibi sizler müsülmansızmı dep soradı. Babam olarnen dostlaşdı. Bizge çoq yardımler berdiler. Camalliddin ağanıñ 4 balası bar edi. Bizge elinden kelgen qadar yardım etti. Biz yaşağan köy “Serharakat” degen kolhoz eken. Babamnı işke çağırdılar. Babam qoluna oraq alıp kolhozda arpa-boğday orib başlay. Babam hırman işlerinden soñ arıq-havuzlarnı temizlemege alıp keteler. Babama isitma-bezgek hastalığı yıqıp hastalandı. Onı hastahanege yatqızdıq, anam her kün babama baqa edi. Bir künü hepimizni alıp bardı anam, hastahanege. Onda babam menim başımnı sıypap, men yahşıyım dedi. Hemşireler sürtgen ilâç babama yardım bermedi, anam ağlap evimizge keldi, bizlerni bağrına basıp babandan ayrıldıñız dep ağladı. Babam 1944 senesi 18 avgust* künü defn etildi. Alla rahmet eylesin. Babamnın ölümünden soñ azablı künlerni başımızdan keçirip yaşadık. Eki balanen dul qalğan anam iş qıdıra, iş tapalmay, qışlaqlarda eline torbasın alıp bizlerni açlıqtan qutarmaq içün tilenmege mecbur ola. Bu yaşayışnı öz közümnen körip keçirgen edim. Men bu deşetli 1944-1945 senelerinde açlıq yıllarını esler ekenmen, köz yaşlarımnı toqtatalmayman. Anam meni balalar evine bermege mecbur oldı. 1946-1947 senelerde men balalar evinde oldım. 1947 senesi 11 yaşımda özbek mektebine 1 sınıfqa bardım. Anam, tizem hastahanege işke kirdiler, pamuq tarlalarında işlep özlerini kösterdiler.
1947-48 senelerinde turdarmiyadan boşağan qırımtatar yaşları keldiler. Bu yaşlar arasında Apqadir degen yaş ile menim aptem aile quralar. 1948 senesi avgustda bizim qorantamız komendanttan* soramay Tura-Qurğanğa köçip keteler. Komendantlar bizlerni sovet qanunlarını buzdıñız dep qorqutalar, carima tölep zorğa qutuldıq.
Komendant Boçkarev degen pek hinzir adam eken. O vaqıtlarda halqımız ayda bir sefer imza ete ediler. Bu azabli künler yazmaqnen bitmez. Eniştem cilenger olıp işlep yaşayış tüzele başladı, baraqlardan ev berdiler. 1949 senesi Namangan oblastınıñ Tura-Qurğan rayonı 3 mektebine oqumağa kirdim. 1954 senesinde mektepni alâ işaretlernen bitirdim, tatarlar içün oquv yurtları yapıq edi, şuniñ içün men oqumadım. Tatar halqımız içün bizge boten laflar ayta ediler. Özbekistan elinde sürgündemiz.
Adımız yaman aytılğan biz tildemiz Osmanova Fatime – Fotimahoz aytıla komendatda bu qadın Fatime yazıla. 1957 senesi Zadaryağa barıp tokar olıp işke kirdim. MTS direktorı Tsoy Nikolay Pavloviç yahşı işlegenim içün eki közli ev berdi. Anamnıñ bir arzusı bar edi, oda meni evlendirmek meselesi edi. Deliqanlı bir çağımda bir qız ilen tanış oldım. 1958 senesi dekâbr* ayında Zemine hanımnen aile qurıp, yaşay başladıq. Zemine hanım anam istegen kelin edi. Quvanıp yaşap turğanımızda, anam ağır hastalandı. Anamnı tedaviylemek içün barmağan yerimiz qalmadı. Almaniyağa ketken oğlunı köralmay, sevimli Vatanı Qırımğa qaytalmay sürgünlikte 1959 senesi martda vefat etti. Alla rahmet eylesin. Anamnıñ ölümi menim taqdirimde silinmez izler qaldırdı. Bu dünya öyle eken. Arqadaşımnen 5 yıl ömür keçirdim. Evlâdımız olmadı. 1963 senesi qavğa-davasız ayrıldık. 1964 senesi Şerfege evlendim. Mabet yaşadık. Qızımız oldı.
Şu yılları halqımız ana-vatanğa qayta başladı. Men de evimni satıp Qırımğa köçip keldim. Çoq vaqıtlar arzum edi, şu Kerçni körmege. Çöllerinde qoy otlatıp yürmege, Kerç şeheri yaman degil, özü yahşı şeherçik. Men de kelip şu Kerçden alğan edim bir evçik. Qırımğa köçip kelgencek çoq zorluqlar yaptılar, öz evime, vaqtınca propiska* ettiler. Men işke kirdim. Propiska olmağanım içün hafa bolıp Lenino şeherine barıp sudqa* muracat ettim ve öz evime 1994 senesi propiska oldım. 1999 senesi ömür arqadaşım 30 noyabr* künü vefat etti. Morfavka köyünde bir özüm yañlız yaşay başladım. Qızım Özbekistanda qaldı. Men ağır künlerni keçirdım. Qırım vatanğa qaytış umüdünen yaşaylar. Satmağa evleri yoq. Alla bersin balam dep men bunda olarğa dua oquyman.
Sönmegen sevgi
Kişi taqdirinde çoq allar olıp keçe eken, yalñızlıqqa bir özüm qartlıq çağımda 4 köz evniñ içinde yaşadım. Özime ömür arqadaşı qıdırıp Qırımda yaşağan dostlarıma mektupler yazdım. Bir qaç aylar keçken soñ, bir qadın kişiden menim adıma yazılğan mektup keldi. Mektupni oqusam, birinci köz açıp körgen arqadaşım Zemine hanımdan eken. 37 yıldan sonki körüşüvimiz heyecanlı vaziyette keçti. Men Zeminege: “Sende men içün sönmegen sevgi barmı” dedim, olmağan olsa sana mektup yollamaz edim dedi. Zemine hanımnen 2000 senesi 37 yıllıq ayrılıqtan soñ, barışdık. Şimdiki mabet-tatuv Armiyansk (Ermenipazarı) şeherinde yaşaymız.
Sayğılı vatandaşlar! Men anamnıñ ve babamnıñ keçmiş tarihiy taqdirlerini ve özümniñ taqdirim haqqında yazğanlarım sonuna yetti. Men ister edim böyle taqdirler kimseniñ başına tüşmesin. Cümle halqımızğa yañı yılda sağlıq-selâmetlik tileb qalaman. Her bir künleri quvançlı qaberlernen tolıp taşsın. Selam ile Menasov Asan.
Safiye Nezetli konkursınıñ iştirakçilerine büyükten-büyük muvafaqıyetler tileymen.
Adresim:
Qırım, Armiyansk şeheri
Gaydar soqağı N 6, obş N 10
Ev N. 315
Menas Asan Abibulla oğlu
Tel: (267) 8-3-29-62
Lügatçe
Konkurs : müsabaka, yarışma
Rayon : bölge
Oktabr : Ekim ayı
Kolhoz : kollektif çiftlik
Udarnık : öncü işçi
Nemse : Alman
Paravoz : (parovoz) lokomotif
Poçtalyon : postacı
Fevral : şubat
Aprel : nisan
demiryol stansiyası : demiryolu istasyonu
parom : feribot
avgust : ağustos
komendant : kumandan
dekabr : aralık ayı
propiska : deftere yazılmak, kaydedilmek
sud : mahkeme
sudqa : mahkemeye
noyabr : kasım
turudarmiya: emek ordusu