Emel KIRIM VAKFI
Nial HAYREDDİNOVA.
Bizim çoq çıdamlı ve iradeli qırımtatar milletimizniñ taqdiri iç bir milletiniñ taqdirine oşamay. Bizim halq çoq yıllar devamında çeşit aşşalavlarğa, izlemeklerge ve aqaretlevlerge çıdap, sabır etip kelgen birlik halqtırmız. Nice-nice işkencelerden sağ çıqıp biz vatanımız Qırımnı 45-50 yıldan soñ qaytıp kelip ğayrıdan qurup başladıq.
Qurup başladıq der ekenim, men kene qaytarıp aytam, bu bizim büyük irademiz, sabırımız, birligimiz ve çıdamlığımız sayesinde olmaqta. Eger de biz bu hususiyetlerni coymasaq inşalla devletçiligimizge de irişirmiz.
Men ana-babamnıñ devamcısı olaraq olarnıñ ana-babalarından başlap sülâlelerimizni ifadelemek isteyim. Şahsen menim qartdedelerim, qartbitalarım, qartbabalarım ve bitalarım körümli, belli ve ürmet saibi olğan insanlar ekenler.
Ana tevabası: babası Hayredin Çelebi. Anamnıñ babası Bağçasaray rayonındaki Yancu köyüniñ sakini olğan. Bitamnıñ adı Sayme eken. Olarnıñ 6 evlâdı ola. Olarnıñ ekisi oğlan, dördi ise qızlar. Oğlanlar İsmail Çelebi, Osman Çelebi. Qızlar: Muksüm, Zibide, Merziye ve Rayme şerfe. Soñından onı Dudu dep adlandırğanlar, amma ne içün bilmeyim.
Hayredin qartbabam Yancu köyünde doğup ösken, anda evlenip, horanta östürüp olarnı evli barqlı etken. Qartbabam pek çalışqır, işkir adam olğan, ve evlâtlarını da öyle terbiyelegen ve oqutqan. İsmail dayım ise Zıncırlı medresede tasil alğan.
Qartbabam köyümizniñ ürmetli adamlarından sayılğan, çunki o orta allılardan olup, çoq insanlarğa er taraflama yardım bergen. Yancu köyü çayır, bayır, dere, töpelerge bay bir köydir. Olarnıñ episiniñ öz adları bar. Qartbabamnıñ da çok toprağı, tütün zanları, tütün aranları, qoyları atı, ögüzi, arabaları olğan.
Bizim evimizniñ ögünden aşağı, özenge ketken sol tarafnıñ ta Yanısala köyüne barğancek qartbabamnıñ yeri olğan, adı ise “Namaz Yar” eken. Qartbabam başta özü horantası ile öz hocalıgını özleri baqqanlar. Soñra mal-mülk artqan soñ tap Ukrainadan qızlarnı ketirtip çalıştırğanlar.
O qızlar dülber, çalışqır qızlar olğanlar, ve bizim tilimizni tez ögrene, menimsey ekenler. Köyümizniñ kimer yaşları, oğlanları olarğa sevda olup, baba-ana, dayı-emce razılığı ile, olarnı musulman dinine döndürüp, soñra olarğa evlenip, bala-çağa östürüp 65-70 yıl yaşap bu dünyanı terk ettiler.
Bu ömür içinde bu insanlar başlarından tek ne keçirmediler? Bu zorluklar tap 1917-1918 senelerinde başlandı. O daa erte başlanğan edi, onı tarih bile. Men ise bizge yaqın tarihnı alam. Bu sovetler yapqan isyan milletimizniñ tınç ayatını bozdı ve büyük zorluqlarğa, ğayıplarğa oğrattı.
Olarnı, yani qartbabamnı ve onıñnen teñ, ya da artqaç olğanlarnı, çoq keçmey mal-mülkünı çekip alalar. Hayredin qartbabam ve Sayme bitam çoqqa barmay, bu körüp keçirgen şeylerge dayanalmayıp vefat eteler. O vaqıt emde evlâtlar ösüp, büyüp, evli, barqlı olğan ekenler.
Eki dayımnı İsmail ve Osmannı kulak [köyde varlıklı kesim][1] etip Uralğa yollaycaq olalar. Olar meseleni añlaylar ve er şeylerini özleri kolhozğa teslim etip bala-çağasını alıp kim qayda kete. Bizge ise tek ev ve onıñ ögünde bir qaç sotkalıq [Yüz (metre kare)] yer qala. Biz anamnen, yani qartbabamnıñ qızı Merziyenen o evde 1938 senesine qadar yaşadıq.
Soñra onı da bizge çoqsındılar. Evimiz pek körümli qaviy, dülber olğanı içün, onı kolhozğa feldşer-akuşer punktı [Kırsal bölgelerde sağlık ocağı] yaptılar. Anama ise “al balañı da qayda ketseñ ket” dediler. Bizge bu mesele pek qolay olmadı. Bu ev bizge rahmetli babaçığımnı da añdıra edi.
Babam rahmetli halqımız arasında özüne sevgi ve urmet qazanğan, bu Yancu, Kokluz köyleriniñ balalarını oqutqan, bu evde kibi bilsin nelernidir yazğan. O halqımıznıñ istidatlı şairlerinden olğan. Bu Memet Nüzet Çelebiyev edi. Babamnı 46 yaşında bu evden ebediylikke ozdırğanlar, men o vaqıtta 5 aylıq bala olğanım. Çoq yazıq ebette. İşte onıñ içün bu ev bizge em miras, em muqqades edi. Bu 1934 senesi olğan edi.
Evimizni tutıp alğanda ise men endi 5 yaşında edim, bu 1938 senesi olğan edi. Ondan soñ biz öz evimizniñ saibi olup yaşamadıq. Dayımnıñ horantasına qoşulıp yaşadıq.
Baba tevabası:
Baba tevabası, bu Memet Nüzetniñ sülâlesi. Menim qartdedem babam tarafından – acı Seythalil ve qartbitam acı Urqiye Sadır köyünden olğanlar. Olarnıñ üç oğlı, bir qızı olğan. Oğlanlar Şeyhislâm, Ablây, Abduraman acı, Zeynep. Olar ösüp büyügenler.
Menim qartbabama, Şeyhislâm Çelebige babası acı Seythalil Gülümbey köyünden (Bahçasaray rayonı) topraq satın alıp bere ve onı andaki imeniede [mülkte] evlendire. O, o yerli qaysı bir mırzanıñ qızı Safiye şerfeni ala. Olarnıñ eki balası: Memet Nüzet (menim babam) ve Meryem (alam) doğalar. Safiye bitam üçünci balasına kelgende loqsalıqtan vefat ete.
Bundan soñ Şeyhislâm qartbabam Yevpatoriya (Kezlev) uyezdine kelip Aydarğazı köyüni özüniñ imayesine ala. O köy qartbabam barğanda pek bir taşlama köy eken. O anda özüne yahşı bir ev qura. Büyük bağça oturta.
Aydarğazı köyü Sasıq gölniñ yaqınında olğan, o Sasıq gölniñ yanında yerden (urup) qaynap çıqqan su olğan ve o suvnen o bağ-bağçalarnı suvarıp asrağanlar. Ebet qartbabam Şeyhislâm Çelebi Aydarğazığa eki yaş balasınen köçüp kele. Özüne yer-yurt azırlağan soñ, Ava şerfe degen bir tul qadınğa evlene. Demek menim eki bitam olğan baba tarafından.
O, Ava şerfe qartbabama 10 bala doğura. Olardan tek 5 bala qartlıqqa qadar yaşaylar. Olarnıñ eñ kiçigi Şefika alam şimdi Anqarada yaşay. O endi 90 yaşında. Çoq yazıq ki, qalğanları endi keçmişteler.
Qartbabam bu yanı akimiyetniñ yapqan zorluqlarına baqmadan episini oqutqan. Olar episi yahşı insanlar olup yaşadılar. Qartbabam 1907 senesi Kezlevniñ özünde balaban bir ev qura. O evniñ aldındaqı divarına aynı şu 1907 s. Dep yazılğan. Nuriye ve Şefiqa alalarım şu Kezlevdeki evde doğğanlar. Babamnıñ, yani Memet Nüzetniñ bu evde özüniñ iş kabinetı bar eken, onı “Oda”dep aytar ekenler. Bu odada babamnıñ çoq eserleri yazılğandır.
Qartbabamnıñ Afize adlı qızı Bayım degen köyge qocağa çıqa ve eki oğlı: Aziz, Akim, bir de qızı Sayde ola. 1922 senesi Afize alamnıñ qocası Abibulla eñiştemni kulaklıqtan baş tartqanı içün atıp oldüreler, alamnı ise üç yaş bala ile Uralğa sürgün eteler. Eñ kiçkine balası o vaqıtta Akim 2 yaşında olğan. Vsılkadan [sürgünden] qaytqan soñ alam çoq yaşamay, 1936 s. vefat ete. Balalarnı ise başqa alalarım alıp östüreler.
Anife alam ise belli erbabımız Amet Özenbaşlığa qocağa çıqa. Anife alam da qolunda yaş balası Dilâverçiknen, çoq yıllar devamında vısılkalarda yüre (cöre). Bu meşaqatlı yıllar onı atta Kibrayğa alıp bara (Taşkent vilâyeti).
Azerbaycannıñ Gence şeeri Uraldan Qırımğa avuşmaq içün tranzit yeri ola. O şeerde babamnıñ çoq tuvğanları ve tanışları o yerde yerleşip qaldılar ve qalğan butün ömürlerini anda yaşap keçirdiler.
20-ci yıllarnıñ soñunda babamnı, yani Memet Nüzetni bir qaç kere apske alalar. Onıñ bir qabatı bar edi, o da bay balası olğanı içün. Başqa qabat tapmayıp, boşata ekenler.
Atta bir kere Şeyhislâm Çelebi qartbabamnı da apske alalar. O vaqıtta qartbabamnıñ balaları çeşit yaqqa sepilgen ediler. Qartbabam apste olğanda çoq qıynavlardan ve sorğulardan keçe. Oña ultimatum bereler: ya o mal-mülkünü sovet akimiyetine teslim etecek, ya da lişön prava [Medenî-siyasî haklardan mahrum edilmiş kimse] olup Uralğa sürgün olacaq. Qartbabam ise, şu Yevpatoriya uyezdiniñ eñ bay insanlarından eken.
Akimiyetniñ birinci köstergiçine qartbabamnıñ razı olmadan başqa çaresi qalmay. O şay da mal-mülkünden vazgeçip (bu ise köy Aydarğazı, Yevpatoriyadaki ev (osobnâk), koy sürüleri, at, araba ve başka ayvanlar edi). O şeyler endi o apske alınğanda, ondan tartılıp alınğan ediler.
Qartbabam ise endi azır olğan kâğıtlarğa qolun qoya, ve onı azatlıqqa çıqaralar. O ömüriniñ soñki yıllarını Aqmescitte qızı Meryemniñ, yani Abduraman Qadrizadeniñ evinde aq-uquqtan mahrum alda 1933 s. vefat ete (Ava şerfe bitamız ise cümle halqımıznen beraber 1944 senesi mayıs 18-de mecburiy ve zorbalıqnen quvılıp Özbekistannıñ Bekabad rayonında yerleşken Stretinka holhozına Nuriye qızınıñ horantası ile tüşe ve anda da 1957 senesine qadar yaşap vefat ete).
Yaqub emcem 1904 senesiniñ balası. Qartbabam rahmetlinı zengin aileniñ babası dep qabaatlağan soñ balalarına da ne raat ve serbest oqumaq, ya bir yerge kirip çalışıp özlerini yaşatmağa çare tapalmağanlar. Yaqub emcem bu aşalavlarğa çıdap olamayıp öz-özünü asıp öldüre.
Babamı – Memet Nüzetni de tınç qoymaylar. O özü mecbur ola çet köylerge ketip özüne iş tapmağa. O eki balası ile (olar 1922, 1924 senesiñ balaları olalar) Baydarava köyüne barıp ocalıq ete. Lâkin NKVD onı anda da raat qoymay. O mecbur ola Bahçasaray rayonıñ köylerine avuşıp çalışmağa. O vaqıtta onıñ omür arqadaşı vefat etken, babam ise ağamlarnı Yusuf ve Faruqnı özü terbiyeley eken. Soñ Kokluz köyünde ocalıq etkende, o çalışqan mektepte Amit oca adlı insan çalışqan, o ise menim dayım İsmail (efendinen) Çelebiyevnen yaqın dost olğanından sebep, onıñ qardaşı, yani menim anam Merziye hanımnen tanış ete.
Babamnıñ eki balası olğanına baqmadan, anam babamnı pek begene. Neticede men 1933 s. dekabr 1-de dünyağa kelem. Babam ise 1934 s. mayıs 2-de apansızdan vefat ete.
Anamnıñ hatırlavlarından:
Babamnıñ düşmanları çoq olğan, ve butün işlerine ayaq çalğanlar. Yüzüne külüp baqsalar da, özleriniñ qara işlerin yapqanlar. Babamnı bir oturuşuvda zeerlegenler. O vaziyetten babam sağ qurtulup olamay, bir sutkağa barmay vefat ete. Onı o vaqıtnıñ şaraitine köre, sovyet ocası diye, komsomol ve pionerler iştiraginde qızıllar şiarlarını köterip, defin merasiminde iştiraq eteler. Bu malümatlarnı maña o vaqıtteki komsomol yaçeykasınıñ [hücresinin] kâtibi Useyin ağa Salâdinov ikâye etken edi.
Men babamnıñ çin sımasını bilmeyim. Lâkin babamnı bilgen esli insanlar aytalar ki, men babama pek oşay ekenim. Ebet men babamnen gururlanam. Babamdan ise mağa onıñ bir qolyazma defterçigi qaldı. O menim qoluma Meryem alamnıñ qızı Perae Qadrizadeden keldi. Babamnıñ vefatından bir qaç ay keçken soñ Meryem alam ve daa qaysı biri bilmem, anama taziyege kelip, em qolyazmanı, em ağamlarnı alıp ketkenler.
Yusuf ağamnıñ taqdiri maña belli degil. Bir çoq emiş-demişlerge köre, Faruq ağamnıñ ayatı pek facialı olğan. O 1944 senesi erkeznen beraber sürgünlikke oğrap eşelonda [sıra, kademe] ketkende, yolda bir özenge yaqın yerde poyezdnı [treni] toqtatalar, qapular açılğanınen insanlar episi özenge doğurı kimi içmege, kimisi ise yayqanmağa cuvuralar. İşte ağam da olar arasında ola. İnsanlar öz işlerini bitirir-bitirmez parovoz [buharlı tren] gudok [düdük] bere, insanlar episi vagonlarğa çapalar ve poezd yerinden köçkende vagonnıñ penceresinden körüp kalalar onıñnen bir vagonda olğan insanlar ağamnın suvğa çökkenini. Bu esli-başlı Aydarğazılı bir insannıñ bergen malümatı.
Qolyazma ise keçken 2003 senesi çoq insanlarnıñ ğayreti ile bir dülber ve salmaqlı kitapçıq olup çıqtı. Bu işte iştirak etken insanlarğa men öz minnetdarlığımnı bildirip çoq sağ olunız deyim. O kitapnıñ adı ende erkeske belli – “Qırımnıñ çöl ayatından” dep adlana. O çoq güzel ve oqunaqlı kitapçıq.
Bizim milletimizniñ ağır taqdiri ve vaziyetine 1941 senesi başlağan cenkte bizim başımızğa çoq meşaqatlar ve facialar ketirdi. O cenk bizni Qarasuda tuttı. Nemseler Qırımğa bastırıp kirgenge qadar şeer etraflarında qolunda kürek sapı tutmağa yarağan qadın-erkek tanklarğa qarşı çuqurlar qazdılar. Biz balalar ise çayniklerge su qoyup, olarnın yanında bulunıp, olarnıñ suvsav araretini söndirdik.
Faşistler Qarasuvğa kirecekte çoq ealini köylerge köçürdiler. Biz 1943 senesi özümizniñ Yancu köyümizge qaytıp keldik ve 1944 senesine qadar Muksüm tizemniñ qorantasına qoşulduk ve olarnen beraber 1944 senesi butün halqımız ile tuvğan yurtımız Qırımdan quvıldıq. O künler uzaq keçmişte qalsınlar da, iç bir vaqıt tekrarlanmasınlar. Amin!!
Men şimdi o 18 mayısnıñ sabasını tasvirlemek isteyim. Evel vaqıtta Qırımımızniñ avası şimdeki kibi degil edi, onıñ acayıplığını tasvirlemege söz tapalmaysın. Onıñ baari – baar, yazı – yaz, küzü – küz ve qışı – qışlığını yapqan. Çünki o vaqıtta onıñ öz saibi olğan, tamır qırımtatar halqı olğan. Onıñ, yani Qırımımıznıñ er bir bağın, bahçasın, köylerni, deñizni “Bu menim, bu bizniñ diyarımız” diye köz bebeki kibi saqlağanlar ve asrağanlar. Qırımımıznıñ ekologiyası da pek temiz olğan.
Bu mesele Memet Nüzetniñ “Qırımğa” degen şiirinde pek aydın tasvirlene. Amma bizler Qırımdan quvılğan soñ, er yerni, şeer ve köynı yav bastı. Olar ise, bağnı kestiler, köylerni yıqtılar, mezarlıqlarımız taptalıp ğayıp oldılar. Köylerniñ adları bütünney denişti. Bu bizim faciamız degilmi? Bunı kim yerine ketirecek? Ve kim buña cevap berecek?
O 1944 senesi 18 mayıs aqqında çoq şeyler yazıldı ve aytıldı. Bunı endi er kez bile, men tekrarlap oturmayım.
Bizlerni o künü aqşam üstünde içleri bit ve çirkin püşürlikler olğan vagonlarğa yüklediler. Biz bir ay devamında yol yürüp açlıqqa ve aqsızlıqlarğa çıdamağa tırışqan insanlar sağ qalğanlarnı Kostroma vilâyetiniñ Manturovo demir yol stantsiyasına ketirip töktüler.
Soñra halqnı qoy sürüsi kibi dağ yollarından cayav calpı, bir vaqıtta zekler oturğan, yaşağan baraqlarğa alıp barıp tıqtılar.
Bir ay bir yerde, soñ da qayergedir köçürüp cürdiler. Qış kelip tutqanğa qadar bizler Kologriv rayonınıñ (Kostroma vilâyeti) Fofunovka degen erge keldik. Bu yerni kelip tapqanğa qadar bizler (Unca ozeni edi ğaliba), onıñ aqıtısına qarşı barja çekip, burlakta oldıq.
Milletimiz 1944-ten 1945-ke keçer yılı tifo hastalığına oğradılar ve pek çoq insanlar qurban kettiler. O qurbanlarnı qışta kömmek te pek qıyın ola edi, çunki er qatları pek teren buzlay edi ve onı ateş yaqıp iritmek kerek ola edi.
Menim ömrümde böyle künler ve yıllar bir deşet olaraq saklanıp qaldılar, olarnı hatırlamaq pek ağır bir şey. Bizni eki yıl içinde 4 yerge avuştırdılar. Bir baraq içinde 6-8 qoranta olup, narlar üstünde yaşadıq. Çalışqanlar 600 gram qara ötmek ve balaban bir çomuç quruğan ya da buzlağan qartop ile quruğan mantardan şorba bere ediler. İjdivenlerge [Bakmakla yükümlü kişi] ise bir şey yoq.
Yanımızğa yetiştirip alğan yurğan-yastıqlarnı ulpağını tintip, çorap, qolçaq örüp 25-30 km avlağında yerleşken köylerge barıp qartopqa deñişip kele edik, onı arqalarımızda cayav alıp kele edik. O iş te bitti.
1946-1947 yıllarnıñ qışı pek ağır ve suvuq oldı. Amma odın çoq edi, ve odalar sıcaq ola edi. Bir vakianı daa hatırlayım. 2-3 kün ağızıma malina ve smorodina [ahududu ve frenk üzümü] çubuğı qaynağan suvdan başqa bir şey almadıq anam da men de. Ne yapmağa bilmegenimden sebep, men ustüme tapqan çulumnı kiyip, oranıp çıqıp kettim ve doğurı aşhane yanına bardım. O yerden men 2 dane iri topuz kemik tapıp, tezde evge kelip olarnı baltanen böldim de, plita [ocak] üstüne taşladım. Özüm ise açlıqtan üzülüp, boldırıp nar ustüne serildim ve közümnı yumdım. O kemikler plita ustünde qızıp, miy yağlarını tamızğan da ortalıqqa öyle bir is darqaldı ki, sanki çiberek ya da tatar aş pişken kibi oldı. Biz anamnen ekimiz o isni teren içimizge çekip “aşap toyğan” qadar oldıq. Açlıq ise devam etmekte edi.
Soñ bir kün, kimdir bilmem, anamnıñ tikiş zenaatı olğanını aytqanlar komendantqa. O ise bizge kelip iş sumarış etip ötmek talonı berdi. Bizniñ işimiz gece ve kündüz işçilerge pamuklı fufayka ve ştanlar tikmek edi. Biz 2 ay çalışıp ekimizge 600 gramm ötmek bere ediler.
Keldi 1947-niñ baari ve yazı. O biz tikken şeyler kerekmey qaldılar. Biz ise işsiz ve aç qaldıq. Bundan soñ anam çoqqa barmay, açlıqtan vefat etti. Allahnıñ rahmetinde olsın. Amin!
Maña ise öz-özümnı qorçalamaq kerek oldı. Men spetskomendantımız [Özel sürgün bölgelerinin komutanı] Panovğa barıp: “Meni açlıqtan qurtarıñ, men yaşamaq isteyim”, – desem, o menim qoluma kiçkene bir balta tuttırdı da: “Bar dağ keskenlerge, yardımcı ol, soñ saña 600 gram ötmek talonı bererim”, – dep meni “quvandırdı”.
Men işke başlap qatnağanda men endi 14 yaşına kirgen edim, amma açlıqnıñ neticesinde köçten zayıf edim ve çoq çalışıp olamadım. Öksüz qalğan balalarnı balalar evine cıyğanlarını eşitip, men özümnı 2 yaş eksik kösterdim de men de o balalarğa qoşuldım.
Kostroma oblastnıñ Kologriv rayonında Şirokie Luga degen yerde yerleşken balalar evinde episi olup 63 bala, olarnıñ 53 tanesi biz qırımtatar balaları, 7 – nemse, 3 bala ise rus ediler.
Birinci 1947-1948 senesi biz pek çoq qıynaldıq, aşqa toymadıq, pek ağır muitte yaşadıq. Direktorımız Nikolay Pavloviç Zubov pek sert ve qaba insan edi. O bizge öz ana tilimizde qonuşmağa butünley yasaq ete edi. “Qırımtatar milleti bu dünyada endi yoq, sizlerni rus ruhında terbiyelep östürecekmiz”– der edi. Biz ise dağğa ketip, anda gizliden öz tilimizde qonuşa, atta bir yerde dua olsa, anda da barıp kele edik.
Tekâran açlıqtan ayınğan soñ bizler epimiz o zulumlarnıñ qolundan qurtulmaqnıñ çaresini qıdırıp başladıq.
Meni oquv alâcısı dep qaldıracaq oldılar balalar evinde. “Sen mından ketsen cail qalırsıñ”, – dediler. Men razı olmadım. Cail qalsam qalayım da öz milletimnen, tuvğanlarımnen olayım dep, birinciler sırasında 1950 senesi o balalar evini terk etip, Özbekistanğa yol aldım.
Başta Kibray Taşkent oblastında İsmail dayımnıñ qorantasını taptım, olarda bir yıl qadar yaşadım ve 4-ci sınıfnı rus tilinde bitirdim. Soñ 1951 senesi Bayaut-3 sovhozına (Bayaut rayonı) Osman dayımnıñ qorantasına qoşuldım. Olar ise menim oquvımnıñ devam etmesine ayaq çaldılar ve men şu 4 sınıf bilgi ile qaldım.
Ağır işlerde de çalıştım, pamuq ta cıydım. 1953 senesi yanculı Memet Seytasanovnen ömrümizni nikâhnen bağladıq ve eki oğlan – Seytali ve Nüzetimizni, soñ Safiye qızımıznı dünyağa ketirdik ve östürüp büyüttik. Qocam başta çeşit hocalıq işlerinde çalıştı, soñ ise şofer kursında oqup, aydavcı oldı.
Men ise 1953 senesi sovhoz hastahanesine medregistrator [Hasta kabul memuru] olup çalışmağa kirdim.
Men uç qaynananıñ qoluna tüştim,
Ediler olar apte-qardaşlı.
Olar ne deseler, men onı yaptım.
Ayatnıñ acısın men ebet tattım.
Bu satırlar özüm yazğan “Menim taliyim”adlı şiirniñ bir dörtligi.
O “qaynanalar” pek dindar ediler. Beş vaqıt namaz, qur’an oqumaq, oraza tutmaq olar içün birinci yerde tura edi. Men ise işten boş vaqıtımda olarğa abdestlerinı aldırıp, ellerine yüzbez taşlay edim.
Bizim qoranta birinciler sırasında 1968 senesi o Bayaut-3 “Puşkin” adına sovhoznı terk etip Qırım qıdırıp yolğa çıqtıq. Yuqarıda aytıp keçkenim kibi, bu Qırımğa qaytuvımız 1968 s. 15 avgusta başlandı. O vaqıt biz ana vatanımızda yerleşip olamadıq. Daa doğursı bizge Qırımda yerleşmek yasaq edi.
Çoq çekişüv ve ıntıluvlarnen niyetimizge yetalmay bizlerni Herson vilâyetiniñ Geniçesk rayonında yerleşken “Çervonıy Sivaş” kolhozına ketirip taşladılar. İşke kirgenge qadar bizni çoq çekiştirdiler. Propiskanı [Oturum belgesi] 3-4 ay keçken soñ yaptılar. O kolhozda iş ağır, yaşav şaraitı ağır edi. Qartlarımıznıñ al-ehvalı zayıflaştı. Bizim er kişiler, yaniy 8-9 qırımtatar qorantalarınıñ aqayları çoqyıllıq emek stajına malik olsalar da, olarğa baştaları aydavcılıqnı işanmadılar. Olar qurucılıqta çalıştılar.
Künlerniñ birinde olar şu “Çervonıy Sivaş” kolhozınıñ artında yerleşken töpelikke sılav (ştukaturka) yapmağa topraq almağa baralar. Traktor kovşnen 2 kere maşinağa alıp topraqnı töke ve 3-ci kere kovşnı yerge urğanda bir boşluqqa ura ve andan insan kemikleri çaqa. Bizim aqaylar bundan abdıray ve seskeneler. O yerden tez evge qaytıp keldiler ve körgenlerini evde ayttılar. Ondan soñ menim qaynanalarım, apte-qardaş Emşire ve Selime qartiyler bizge qılınıp başladılar. “Biz Qırım qıdırıp yolğa çıqtıq, sizge Ukraina kerekmey, bizni cemaatımızğa alıp ketip koş ta, anda musulman toprağında qalayıq. Bu domuzlarnıñ ayağı astında bizim kemiklerimizni qaldırmañ”, – dediler.
Soñ biz çare tapmağan soñ Taşkentke qaytmağa mecbur oldıq. Bu kolhozda 2 yıl yaşadıq amma, Qırımnı iç boşamadıq. Ukrainanıñ yuqarı sovetine, sovetler birliginiñ yukarı sovetine özümüzniñ arzu umütlerimizni bildirip, Qırımda propiskağa ruhset sorap, çoq arizalar yazdıq. Lâkin çoq yazıq ki o arizalar red cevabı ile yekünlendiler. Vesiqalar ise ep mende saqlı (eto otpiski na zayavleniya).
Taşkentke kelip Taşkent traktor zavodına [fabrikasına] qarı-qoca işke kirdik. Balalar oqudılar, orta ve aliy malümatlı oldılar. Oğlanlar armiya [ordu, (Burada askerlik görevine işaret ediyor)] borcın odediler. Men bu zavodta demir yol tsehinde [atölyesinde] yüklerni qabul ve teslim etici (priyomosdatçik gruzov) olup çalıştım. Episi olup 40 yıl stajnen 1990 senesi pensiyağa çıqtım [emekli oldum]. Ömür arqadaşım ise bu zavodta başta traktor ve tirkem (pritsep) vagonlar yuklenci olup çalıştı. Soñ bir travmadan soñ (o yıkılıp vagondan arqasını caraatlağan edi) onı avtopogruzçikte [otomatik yükleyicide] aydavcı etip qoydılar. O 46 yıllık staj ile endi Qırımda 1992 senesi pensiyağa çıqtı.
Demek biz vetanımızdan quvılğanda 11-14 yaşında balalar edik. Qaytıp ana-yurtımızda yerleşkenge qadar 7 torunğa qartbaba ve bita oldık.
Başta ekinci defa avdetni Qırımğa Safiye qızımız başladı. Bu 1988 senesi edi. Olar Kirov rayonınıñ Kriniçki degen köyünden bir kümeske oşağan evçik aldılar. Soñ çoqqa barmay Nüzet oğlumız kelip kene şu köyden gizli-naslı olsa da, o da bir yıqtırma aldı. Olarnı bayağı vaqıt propiska etmediler, işke almadılar. Lâkin endi artqa qaytmaq yasaq edi. Biz bir köçken soñ bir daa artımızğa qayttıq, amma bu bizim istegimiz ile olmadı, biz qartlarnıñ istegini yerine ketirdik. Bu eki buçuq-üç yıl devamında balalarnen ayırda yaşağan vaqıtta, biz olarnı posılka [nevale] ve aqça perevodı [çevirme, değiştirme] ile bulunğanına köre yardım etip turdıq. 1991 senesi men pensiyağa çıqqan soñ, ana-baba kelip balalarğa qoşuldıq ve dubki samozahvatları degen topraqlardan çoq insanlar kibi biz de toprak aldıq. Üç yıl devamında bu uçastokta [arazide] ev qurdıq ve Nüzet oğlumıznıñ qorantası ile köçüp yerleştik. Bu 1994 senesi olğan quvançlı bir şey edi. 1988, 1989, 1991 seneleri qorantamız parça-parça köçüp yerleşken olsaq, 1992 senesi büyük oğlumız Seytali üç balası ile, 5 can qoranta ile kelip bizge qoşuldı.
Biz 11 can olup 35 kvadratlı [metrekare] bir kümesçikte 1994 senesine qadar yaşadıq. Soñra epimiz yañı evge köçüp keldik. 1995 senesi Seytali oğlumız Tröhprudnoe köyünde özüniñ uçastkasına vagonçıq qoyup 5 yıl yaşadı. Soñ ise yavaş-yavaş qurulıp başlağan ve evini öz esabına yasap içine kirdi, amma daa evge kirdim, yaşayım demege mümkün degil. İşi pek çoq.
Safiye qızımıznıñ (yuqarıda aytıp keçkenim kibi) alğan evçigi perevaloçnaya baza [aktarma noktası] kibi oldı. Qocasınıñ uç ağası da olarnıñ alğan evçigine kelip yaşadılar, soñra özleri anda-mında ev qurıp avuştılar.
Safiye qızımız da Tatlitni [Kırım Tatar Dili ve Edebiyatı anlamında kısaltma] bitirgenine baqmadan iş tapıp normal çalışıp olamadı. Çoq qıynaluvlardan soñ Kriniçkide olğan “kümesçigini” – evçiginı qartlarğa taşlap çıqtı da, bizge yaqın küçti, 2 balaçığı bar, mektepte oquylar. Özü ise Qırım cumhuriyet diplomdan soñ pedagogika tasilini aluv institutında qırımtatar tilinde oqutuvnı inkişaf etüv oquv-metodik laboratoriyasında usulcı olup çalışa.
Ne kadar qıyın olmasın, bizim sülâlemiz endi 10-15 yıldan berli Qırımda – vatanımızda yaşaymız. Ana yurtımızda yaşağanımız bizim ğururımız ve baylığımızdır.
Bir tasavur etiñ! Bizler kelip başlamazdan evel bizniñ yurtımıznıñ alı nasıl edi ve şimdi nasıl? Bizim paytahtımız, yani merkez şeerimiz Aqmescit nasıl alda edi de, nasıl oldı! O dülberleşti, keñleşti, çunki mında “bu şeer, bu yurt menimki” degen tamır halq kelip yerleşip başladı. Baqıñ siz! Ne qadar alicenap iş saibi adamlarımız bar. Olarnı men qırımtatarlarnıñ ğururı sayam, em öyle. Milliy teatrimiz çalışa, basmahaneden kitaplarımız çıqa, gazetlerimiz, mecmualarımız çıqa. Bu episi bizim yorulmaq, usanmaq bilmegen vatanperverlerimizniñ küreşleriniñ neticesidir. Alla olarğa qaviy sağlıq, tükenmez iradeler bersin. Men olarğa büyük muvafaqietler tileyim. Bu muvafaqiyetler ise bizim milletçiligimizniñ tiklenmesidir.
Çoq yazıq ki, episi anda qalğan insanlar bunın ferqına baqmaylar, barmaylar. Bizler epimiz 2-3 yılda mında Qırımımızda toplanğan olsaq, şimdige qadar bu meseleler çoqtan çezilip al olur ediler. Amma yazıq ki, öyle olmadı. Bu yıl bizim deportatsiya olğanımızğa 60 yıl tolacaq, bu deşit degilmi. Bizni yurtımızdan çıqarğanda 24 saat artıp qaldı.
Amma qaytuv yolları pek meşaqatlı, enişli-yokuşlı, 60 yıldan berli devam etken yollar oldılar. Men eminim ki, bu çekilgen azaplar yaqın kelecekte keçmişke dönip (çevirilip) qara tarih arhivine tüşerler. “Çekilgen dert unutulur” deyler, amma bu bizim çekkenimiz, körüp keçirgenimizni bizler ebediylikke ketkenge qadar unutmamız. Yalvaram yaşlıq ta unutmasın ve öz ana tiline, milletine yaqın olsunlar.
Bizler endi Qırımdamız, bunı iç unutmayuq. Allağa çin qalipnen yalvarsaq, o mıtlaq bizge yardımda bulunır! İnşalla.
Bütün dünya musulmanları, birleşeylik, birlikte olsın bizim küçümiz!!
Hayat işte devam ete!!
Nial Memet Nüzet qızı Hayredinova.
2004 s., 6 fevral.
Men bu yerde, bu kâğıtlar üstünde, körüp keçirgenlerimniñ 100-den bir fayızını ifade ettim. Aytıp keçkenim kibi, men tap 1950 s. 4 sınıfnı bitirgen edim. Başqa tasil almaq maña qısmet olmadı. Allağa çoq şukürler olsın ki, 1957 s. bizim ana tilimizde basılğan “Lenin bayrağı” adlı gazetimiz, o soñra “Yañı Dünya” oldı, “Yıldız” mecmuası, “Dostluq” “Qırım”ga çevirildi ve bular episi menim tasilim oldılar. Bu şeylerni maña yetkizgen insanlar ve milletim biñ yaşasın, dayima büyük muvafaqiyetlerge irişeyik.
[1] Bazı kelimelerin Türkçe açıklamaları tarafımızdan köşeli parantez içerisinde verilmiştir. EMEL.
Emel 235. Sf.38-48.
