DOĞĞAN YERİM VE QORANTAMIZNIÑ QISQA TARİHİ

       Kökkinakin arqadaş,   ve ilahre.   Endi biri keldi, ekincisi ketti, hükümdarlığıdeviri başlandı. Bu qısqa yıl içinde Sudaq rayon cemaatı babamı Sudaq camisine molla olaraq sayladılar. Babam ister istemez razı oldı. Sovyet devrinde tutup alınğan evni bizge oturmaq içün berdiler, lâkin qanun boyunca ev devlet imayesine erteden keçkeni içün dedem oğluna yapıp qaldırğan evine her ay para töler edik. Kadelerim dört yıllıq sınıflarda oquy başladı. Şeherde ocalar içün kurs açılğanda babam Kefeden tanış ocası 57 yaşında Mariya İvanovna Morozovanı – fransuz ve nemse tili ocasını ketirdi. Bir hanemizde Mariya İvanovna ocamnen ekimiz otura edik. Bu açılğan kursta nemse tili ve Seydametov Seyithalil ocamız ana tili ve edebiyattan ders bergen edi. Seyithalil ocamız da Sibir lagerlerinde vefat etken. Alla rahmet eylesin. Mariya İvanovna bizlerni hürmet etkeni kibi bizler de, onu hürmet eter edik. Altı aylıq oquvnı bitirgenimiz içün bizlerge bilgimize köre vesiqanı berdiler – rayon maarif bölügi tarafından. Bu qalabalıq yıllarında bala doğumunı beklegen ocapçe yerine, vaqtınca meni aldılar. İlk ocalıq yılını 1942 de Sudağımda ekinci sınıf ocası olaraq tayinlendim. 1943 te kene Taraqtaş doğğan evime qaytıp keldim ve Taraqtaşta da ocalığımı devam ettim. Halqımıza hiç kim tarafından yardım yoq, öz-özüni baqa edi. Kene işsizlik fuqarelik, bir ağası dağda partizan, biri cenkte. Endi yetişken yaşlar, almanlar tarafından asker alındı – ablava (baskın kontroller) vaqıtında biz kademi anamnen krovat tübüne saqlay edik, özü yaş olsa da, mazallı bala edi. Cenk vaqtında gülyağı çıqarğan zavodda master çalışqandı. Bedın dayımız da, bizim evimizde sekiz balanen oturdı. Güller vadisinde qalmaq onıñ içün haflı (havflı, tehlikeli) edi, çünki zavodnı patlatmaq vazifesini becermegen. O zavod şimdi de, işletile, lâkin Moskvağa biñlernen kg. gülyağı yollanğan zavod hadimleri de yoq, gül vadisini güllendirgen Qırım evlâtları da yoq ;Sudaqta halqımızğa bugünki künde de, iş tapılmadı. Güller vadisi, Sudaqta – Aluşta yolına ketkende mayısta gül deñizi kibi körülgengüller vadisi harabe halına ketirilgen. Endi zavodnıñ da keregi yoq. Baba-dedelerimizniñ yaşayışları ve nasıl işlerle meşğul olmaları. Bizim köyümizde esas vazife bağ-bağçalıq. Bu sebeple at-araba tutmaq, bağbağçanı suvarmaq, qazmaq içün qazma kürek, lisker (külünk) aletleri gullanılğan. Bağlarnı yağmur yağğan vaqıtları geceleri fener yaqıp yağmur suvlarını yüzüm bağlarına doğrultur ediler. Bağçalarnı baharde suvarmaq kerek vaqtında deñizge aqan Suvuqsuv özeniniñ suvunu bağçalarnı suvaruvda kolhozcılar özen içine tüşer qorqulıq usulınen suvnıñ ögüni keser ediler. Özenin içine (suvunıñ toplamını yükseltip) qazıqlar qaqıla, qazıqlar özenniñ derenligine, yüksekligine köre ola. Özenniñ bir kenarından bir kenarına qadar, keñ duvar keninde paralel qazıqlar qaqıla, ince çubuqlarle örülgen qazıqlar ortasındaotlu topraq çalı çırpular toldurula ve vaqtınca yapılğan bu qorquluq denilgen duvar suvnı deñizge yibermey. Bu suv toplamı gektarlarnen bağçalarnı suvara. İşte köy halqınıñ işkir ellerinin Qırım meyvaları ta tış memleketlergece alıp barılğan. Şimdi o alma cınsları hiç bir yerde yoq. Küz kelgen soñ bağçalar içinde oba-oba tobanlı kübre tökülir, suvuqlar çıqqan küni kolhozcılar olarnı tutandırıp, tütep turğan bağçalar suvuqtan saqlanğan olur edi. Halqımız dağ meyvalarından da çoq faydalanır, öz vaqıtında devletke yığıp tapıştırır edi. Taraqtaş qadınları tütüncilikte de, birincilikte ediler. Qadınlar, yaş qızlarımız da gece ay aydınlığında tütün yapraqlarını qırar, sonra tütün sarayında (aranında) qurutulğan soñ qış boyı demet yapıp devletke yiberir ediler. Köyümizde 1944 seneye qadar K. Taraqtaşta üç çoban bar edi. Kolhoz malını baqqan küçük Aziz ağa, halq qoylarına baqqan Karçin Settar ağa, degeri büyük Çoban Aziz ağa. Er bir çobanda 350-400 baş eçki, qoy olur edi. Çobanlar penir yapsalar qoy saiblerine tegiş haqqını ketirip verir ediler. Menim dedemniñ qızları tezgada keten ipinden özleri toquğan bezleri de, o bezlerden kiyimleri de olğan. Kilim toquğan, qoy terisinden kürk tikken qadınlar olğan. Qutlaq köyünde kiyiz bastırğanlar olğan. Menim anam bizlere yün çoraplar orotugunden (ördügünden ?)başqa, yüpek qurtı da tutardı. Özen boylarından ekimiz dut yapraqlarnı ketirirdik. Qozaqlarnı (kokon) qaynatır, ip yapar, çorap, başörtüsi örer, epimizge sviterler örerdi. Meyvalar, badem, cevizler qurutulıp qışta qoşaf içilir, yüzüm şırasından yapılğan bekmezden, nardek yapar, yantıq çibereknen içilir edi. 18 mayıs 1944 s. faciası Cenk devam etken vaqıt, köy halqı bir ğamlı sukunet içinde. Köyümiz içinde qalğan qartlardan “Telman” kolhozın yañıdan teşkil etmek içün birqaç adam evelâ köyümizde yaşağan halqnıñ cedvelini-esabını yazdıra başladı. Men de, maña kösterilgen soqaq ehalisini cedvelini esapqa alıp yaza başladım. Dağlardan sağ qalğan partizanlarımız ene başladı. Bular içinde babam balalıqta oqutqan talebeleri de bar edi. Ana babalar, qadınlar, qızlar balalarınıñ, oğullarınıñ nişanlılarını cenkten qaytıp kelmesini ümütlerle bekler, kimi ise ablava vaqtında alıp (nemse askeri tarafından) ketilgen evlâtları içün aglar-sızlar ediler. Bademler çiçek açıp, rüzgârdan çiçekler havada yepelek çiçegi savurulğan kibi savurulmaqta. Kolhoz işlerinde menim kibi qızlar, yaş qadınlar çalışmaqta. Men de, beş on qadın-qızlarnen erik tereklerinde olğan zararlı aşeretler tırtırlarnı tereklerden tüşirip ğayıp etmek edi. Kolhoznı yañıdan tiklemek, oña başlıq olacaq rehberler-agronomlar, episi cenkte sağ-selâmet qaytıp kelecegi bellisiz. Analar közyaşları ile evlâtlarını dua etip beklemekte. Bu qısqa vaqıt içinde peyda olğan eki cenkkaver yigit on onbeş /kün qadar ana babasınen körüşip kene öz askerlik diviziyasına qaytacaq ekenler. Hava tınç küneşli edi, babam evde. Olar er ekisi de, bir vaqıtta babamnıñ talebesi olıp babamnıñ hatırını sorap kelgenler. Biri Aliyev Enver, digeri Acığafarov Bilâl – olarnıñ harbiy forma kiyimi meni de celb etti. Tez turıp hürmetle masanıñ üstüne qave ketirip qoydım. Çoq oturmadan qayttılar. Bu vaqıt içinde hiç bir insan milletin öz ana toprağından sökilip uzaqlara quvulacağını bilmese, sezmese kerek. Köy çetine tizilgen yük maşınaları halqımıznıñ her bir ailesini huccetke alınıp NKVD askeriniñ köyde olması halqımıznıñ taqdırınıñ deñişmesi içün olacağını kimse oylamay, cenk tezden toqtap, rahat kün kelir diye bekler ediler. Aqşam ustü (on yedi mayısta) anam Memet ağa ayaqqabıcıdan ayaqqaplarını almağa kirgende bir qadınnıñ bütünQırımtatarların köyden çıqaracagını usulnen añlata, hiç kimge aytma dey. Anam eşite, Memet ağa, anama bir şeyden haberi yoq dese de, anamnıñ yüregine qorqu tüşe. Babam ise dünyada bir milleti öz yurtından çıqarılması daha olmadı, bu mümkün degil dese de, anam qapıdan kirgen babamnıñ ablasına tez kit, azırlan dedi. Bu vaqıtta kerosin lampalar yana başlağan edi. Biz anamnen ekimiz bayağı şeyni azırladıq, qaldırmada peçkada qartop, ötmek pişirdik, bir qopqa içine türlü savutlarnı qoydıq, yapılğan fiesmet torbasını urbalarımıznı, yahşı eşyalardan cemodanğa yerleştirdik. Men doğuv kaytımnı, şaadetnamemni, birkaç fotoresimlerni öz çantama qoyıp azırladım. Bir qaç kün evel her kün elinde papkası bizi “amel cedveline” yazıp kelgen leytenant özüni mülâyim insan kösterip, donatılğan içer evimizde hiç bir şey qıbırdatılmay yerinde tursın, bu hane de yüksek mertebeli hadimniñ dep añlatqan edi. Şu sebeple kiyecek urbalarımıznı anamnen ekinci hanege boş dolap içine toldurdıq. Men üstüme urbalarımnı kiyip, ayaqaplarımnı da kiydim. İçeri hanege kirip, krovat üstünde töşeli olğan puh töşek üstüne yastıq qoymadan yantaydım, ve belki evimizde yuqlağan sonki gecemdir diye ayaqaplarımnı çıqarıp yattım. Pek sevgen güzel ihtiyac eşyalar, güzel çelik şişelerinden yapılğan deñiz tüs şamdanlar, dülber vaza içinde turğan lampa, güzgi, saatler, divarda asılı qalğan resimler de menimle savluqlaşmaqta edi. Bu nesneler alâ bugün canlı manzara olıp közüme körülmekte. Saat dörtni keçer vaqıt olsa kerek, anam qapı mandalını qoyıp lampa fitilini yahşı küçertken edi. Anam yuqlamay oturğan, digerleri yuquda. Bir vaqıtta ayaq sesleri eşitile, lampanı söndirip art bağçamız pencereden baqqan – quyu yanıda qorağa yaqın olğan mektep meydanından yuqarı soqaqqa bir qaç askerniñ ketkenini körip bizlere endi geliyler, turuñız diye uyandırıp lampanı söndüre. Bir vaqıtta qapımız tepmelenip “vstavayte” (kalkınız) sesi eşitilmekte. Anam qapımı açqanda elinde avtomatı bizlerge qarşı doğrultılğan “mulâyim” sesleri qulağıma kire “raz dva, tri, çetire gde pyataya” – (bir, iki, üç, dört, beşincisi nerede ?) dep qapığa tepme yağdırılğanda, kiyip ayaqaplarımnı, eki saçımnı acele örüp qoyğan edim. Men içeri evden çıqqanım kibi, SSSRniñ bizlerni bir sutka içinde çıqaruv qararnı oqudı. Ve yigirmi daqqa içinde azır olıp mektep meydanında olmanıza hüküm etti. Qaldırmamızda bir qırğız askerini qaldırıp, çapıp qonşulara kitti. Babam arandan sığır ve bir eçkimizi çekip yollağan olsa kerek, tışta serbest ediler, köpek yerinde bağlı. Qırğız asker tış odadan bir şeyler almamızğa da razı oldı. Leytenant tez qaytıp kelip, bizim çıqmağa hazır olğanımıznı körip savut qopqasına bir tepme yandırdı, çemodannı açtırıp her şeyni fırlandırıp ata başlasa da, biz her şeyni kene toplap çemodanğa qoya başladıq, turlı sözlernen bağraqlağan leylenantqa anam “vı sami ostavili nam v takom polojenii” – (siz kendiniz düşürdünüz bizi bu hale) dep evge atılğan maqatnı babamnen ekisi büklep azırlay edi. Tıştaki qırğıznı ise “svoih zaşişaeş” (yakınlarını kolluyorsun) diye quvup yap yaş qırmızlı saçlı İvannı qaravul qoyıp kene qonşularğa çapıp ketti. Eñ küçük qardaşım Dilâra on üç yaşında edi, epimiz yük köterecek kibi edik, ama çare tapalmadıq. Hazır olğan soñ İvan evimiz artındaki mektep meydanına çıqardı. Bu yer de endi ağlay sızlay evlerinden çıqarılayatqanlarnı da, eşite eken. İvan babamdan bir sıgar yaqıp, kademe, mandalinasını, babamın doğralğan tütün ve yağmurlığını, kürkini leytenant kelgence tez alıp çıqmasına izin verdi. Bu yerde toplanğanlarnı, yayan, qundaqta olğan sabiylerniñ sesi ile ağlay ağlay, qartlar, babasızlarnı Büyük Taraqtaşqa, mezarlıq aşağısındaki meydanğa topladılar. Bazılarına yahşı insan rast kelgen olsa kerek, çoq yük te alğanlar bar edi. Bir şeyni daa unuttum, evden çıqqanda leytenantbabamnı çağırıp aldı – biz babamı atmağa alıp kete dep ağlaşsaq da, mağazada şarapnı başta babama içire, soñra özü de içe ve “papaşa, gde spryatal zoloto?” (baba, altınları nereye sakladın) dep soray, babamnı qaytarıp ketirgen çoq şükür Tañrıma degen edik. Bu yerde bizlerni yük maşinalarına yüklediler. Kimlernin de eşyaları meydanlıqta qaldı. Bizlerni miyavlap şaşmalap yürgen, kidiler-mişiqlar, maşınalar artından çapıp, dili ağızından salınıp, vayıldap qalğan köpekler, dereler, töpeler ozğardı. Kefe vokzalında vagonlarğa (atvagonları) yüklengen Qırımtatarlar susup qalğan, tüşkün çöllerni keçip Ornıñ otaymağan Orqanusını keçip hep şarqqa yol aldı. Bizler yigirmi altıncı vagonda edik, yigirmi yedinci vagonda ise, Stalingratnı, Krasnodar ükesini faşistlerden azat etken eki harbiy kiyimli, silâsizlandırılğan sovyet askerleri Qırımtatarı olğanı içün sürgünlikke yollanıla edi. Eki askerniñ birisi cenkçi Aliyev Enver edi. Ama o vaqıtta bu cenkkaver insannıñ vaqıtı kelip menim balalarımnıñ babası olacağı hiç de, aqlıma kelmegen edi… Küfür sözlerle söginip bağraqlağan leytenant köz aldımda edi. Babam yanıma harita alğan eken er toqtağan stansiyalarda poyezdnıñ ne tarafqa yol alğanını söyler edi. Debals stansiyasında can başına birer dane tuzlı balıq bergen ediler. Vagon içi sıqlıq sekiz aylıq oğul bala, onı yolda kömmek içün bir kimselerge berildi. Emcemniñ altı aylıq bir oğul, bir qızı hastalandı. Böyle qıyınlıqlarle Taşkentni de keçip Assaka stansiyasına vagonlar ağır yüklerini boşattılar. Halqımız hamamda yuvdırğan soñ kolhozlarğa dağıta başladılar. Menimle kelip eki kolhoz, sovhoz teatriniñ qızları tanış oldı. Rus tilinde zorluqle laqırdı etken Gilashanmenimle dost olmaqnı istegenini bildirerek maña bir top qırmızı güldeste bağışladı. Babası rayon sekretarı eken. Ailemizni şeherde qaldırmaq istegini bildirse de, bizler qardaşlardan ayrılmay Marhamat rayon, Qaraqurğan sovyeti, Özbekistan kolhozına yerleşmege pamuq taşığan arabalarnen ketirildik. Bizge köy ortasında bir güzel evniñ tavuq aranını yaşamaq içün buyurdılar. Alabota otlarnı temizlep içerisini anam körgende elinden ketmenni (çapa) fırlandırdı ve yollarğa başqa yuva aramağa çıqtı. Pek çoq yürmeden kolhoz idaresine yaqın yerde yüksekçe yapılıp, damı örtülgen bina içine kirdik. Köynin-qışlıqnıñ medeniy evi – klubı olğan ev parasızlıqtan toqtatılğan. İyün ayında dut budaqları üstünde yipek qurt qozaqları temizlenip alınmaq kerekligini qonşu yaşağan Sanabarhan apa ve qızı Tillehan söylediler. Bu işni yahşı bilgen anam, men qozaqlarnı temizlep Tillehanlarnıñ evine taşıy başladıq – olar sevindiler. Biz klubnıñ içini sipirip suvarıp başlağanda ipek rubaşka kiygen gelifeli ve ayaqlarında çızma kiygen at üstünde eki Özbek adamı attan tuşıp bizim yanımızğa keldiler, iş ketkenini, her yerniñ temizlengenini ne içün bu yerge kelgenizmizni soradılar. Biri kolhoz reisi Karabayev, biri partorg eken. Bizler bu yerden quvsalarda hiç bir yana ketmeycegimizni rusça anlattıq. Anam ise olarğa “ya etu rabotu luçşe vas znayu” (ben bu işi sizden daha iyi bilirim) degende “neme diydi ?” dediler. Atlarına minip kettiler. Babam bizlere tez vaqıtta Özbek tilini ögrenmek kerekligini añlattı. Tillehannen men ortaq oldım,tez vaqıtta til yaqınlığı bizlerni yaqınlaştırdı. Bir kün maña “Bağçasaray çeşmesiniñ” özbekçe tercimesini oqumağa berdi. Latin harifleri ile yazılğan erte yılda çıqqan kitap. Men onı tezlikle oqudım, tilni ögrenmek qolay olacağını da anladım. Men tap altıncı sınıfta olğanda Puşkinniñ Eşref Şemizade tarafından tercime etilgen şiirini ezberden bile edim. Biz yaşlarnı brigadir Egamberdı aka çukundur yolaqlarını çapalamaq içün alıp ketti. Balalar içinde menim yaşımda qızlar ve bizden küçük oğul balalar edi. Güneşniñ yaqar sıcağından yıqıldıq, menim burnumdan qan keldi, terek tübinde çekilip yattıq. Bir eki kün içinde soludıq, başqa iş vermelerini talab ettik. Bizden fayda olmayacağını anlağan brigadir bizni pilehanege – ipek qozaqlarını yahşı yamanını ayırdı etmek içün alıp bardı. Meni brigadir sayladılar. İşni begendik. Doquz qatlı uzundan uzun qozaq obaları piteler taqta sıralar üstünde salqın yerde. Babam pilehanede yaşçikler yapa başladı, kadelerim çalışa, anam magazin abramağa-temizlik işçisi olaraq alındı. Men öz halqımız yaşağan yerlerden daa da işçi balalarnı çağırıp aldım. Temizlengen pileler (kokon) tez vaqıtta gren zavodqa barıp tüşe, rayon merkezi – Bayşolk. Kokonsuşilka müdiri Kurbanov Ahmadcan aka işimizni begendi; lâkin vaqtınca rayon müdiri gine avuştırıldı. Onıñ yerine Andijandan Haşimov aka keldi. İnsanlarnıñ yahşısı-yamanı bizlerde olğanı kibi başqa milletlerde de ola eken. Haşımov balalarnıñ başına çoq qıyanet işler ketirdi. Hızmet içün bizlere günde 300 gramdan boğday verile, lâkin iş haqqı pek az edi. Vaqtınca iş bitken soñ meni Rusyağa qaytqan esapçi Seveniñ yerine rayşolk idaresine kassir-sçetovod aldılar. Men eki km. yol qatnap işke kelir edim. Babam hastalandı malariya-bezgek hastalığı. Men babamnı ekimlerge köstermege hastahanege barğanda harbiy kiyimdeki asker babamnen selâmlaştı ve maña da hoşkeldi söyledi. Bizni – babamı ekime köstermege yardımda bulundı. Menim qayda işlegenimi sorap, oturğan evlerine barmamıznı davet etti. Kün ortasında sıcaq yayan qaytmaq kerek edi. Evge qaytmaqnı aqşam salqınına qaldırdıq. Varğan evimiz halqımız içün boşatılğan çayhana. Selâm berip kirdik, evniñ bir köşesinde bir aile, diger köşede bir aile, üçünci köşede bir aile, biz epimiz bir köydenmiz. Tanışmaq kimler ne yerlerde ekenligini soraştırdıq. Askerniñ analığı qave pişirdi askerniñ babası ve bizler epimiz qaveni içip bir az rahhatlandıq. Sigarını bir uyandırğan asker çayhane yanındaki magazinni köstermek içün çağırdı, men turdım, yavaşça yürip magazine-tukâna kirdik. Tükândaki bazı mallar, taqımlar, yımırta ve etke verile eken. Vitrinada olğan yufaq tüfek şeylerni seyir ete ekende Enver ağa maña tanış olmamıznı teklif etti. Lâkin biz çoqtan tanış olğanımıznı hatırlattım. Sözni qısqa qaldırıp magazindan çıqtım. Qaytıp çayhane evine keldik, qadınlar arasında bir gizli pısırdılar olğanını sezdim. Enver ağa bizni bayağı yol ozğardı, biz aqşam salqınında öz qışlağımıza qaytıp keldik. Bir ay keçti. İyül ayınıñ soñlarında Babamnıñ razılığı ile Enver ağanen bir qaç kere körüşip, qudalar qaytarılmadı. Beş ay nişanlı olıp Marhamatqa gelin olıp ketirildim. Bazı qorantalarda açlıq erte başlandı. Emcem oturğan evniñ üç duvarı olıp bir divarı yoq. Bir köşede eki egiz balaçıqlar beşikte. Baba hasta, bir küçük oğlı ve qadını, büyük qızı Özbeklerniñ hizmetini yapmaq içün bir kasa süt alıp balalarğa içirmek içün ana da hızmetkâr ola. Ev aldındaki dut tereginiñ tübünde pişken dutlarnı aşamaq içün bekleyen emce. Ev-evden yürgen komissiya bu ailege de, ne içün calışmağanlarını, kolhozğa çıqmağanını soray. Hasta olğan emce aç olğanını, terekten dut pişse aşaycağını söyley, inansañız qarnımı yar da, baqıñız duttan başqa hiç bir şey yoq diy. Komissiya acınıp üç kg. boğday yibere. Lâkin eki bala tez vaqıtta açlıqtan hastalıqtan öle. Soñra ana baba olıp yalıñız bir qız bir oğul sağ qalalar. Ava ğayet soğuq, dekâbr 7 açlıq başladı, halqımız var şeylerini satıp bitirdi, ceplerde sermiya qalmadı. Babam nikâh kâğıtını bir qaç adamğa imzalatıp, anamnen ekisi ağlap qaldılar. Eki atlı kolhoz arabasında men, halam, qartanam ve eki qardaşım kalıp marhamat obşejitiye evinde berilgen küçük hanege kirdik. Bizni qarşılap alğan Ayşe abla, köşedeki pamuq ağaçlarınen teneke peçkanı tutandıra başladı. Hanede bir totlı krovat, bir stolçıq ve bir kürsü. Musafirlerni kelip öz oturğan evine alıp ketken qaynanam bir tarelka yantıqnı stol üstüne qoyıp ketti. Böylece bir kün aç bir kün toq her bir ailede başladı. Atala pişirip aşağan künlerimizge şükür ettik. İşte ömür arqadaşımnen aile qurmağa açlıq yılında başladıq. Künine 500 gramdan ötmek alamız, ekimiz de çalışamız, 1945 yıl yanvar ayından 5000 ruble kredit, boğday, yün, sabun kibi “spespereselens” payogi (tayını) vere başladılar. Enver bu vaqıtta Marhamatta rayon osodvıakimde inspektor çalışa edi. Komandiravkalardan kelgende halqımıznıñ hastalığı ölgenlerniñ sayısı artqanını, cenazelerge bulunğanını söyledi: öksüz qalğan balalarnı rayon bala evlerine detdomlarğa yerleştirmege başladıq. Çoq balalı Karaçin Ayşe ablamın: “Alime, balam balalarımı detdoma yıq men de ölecegim”, – diye bağırıp ağlaması alâ daa qulağımda. Böyle hallar defalarca ola edi. Hali olmağan, köylerden merkezge kelip olamağan bayğuş halqımız ailede hiç kim qalmağan olıp qalğanı oldı. Kredit aqça alğanlar açlıq faciasından qurtulmaq içün tez künde aşab bitire kene açlıq çeke ediler. Men çalışqan idarege gosbank pek yaqın edi. Saç-saqal ösken, paçavralarle kiyingen ayaqlarında yufqa ayaqqaplar suvuq avada qaltırap turğan insanlar, vesiqalarnı yazıp olamay. Qaldırma köşeçiginde Seyitosman ağa üç rublege blank toldura, ne yapsın evde onıñ da altı balası var. Menim çalışqan yerime keleler mende, blankalarnı yazam, lâkin para almayım. Gosbank hadimi – müdir Sakayev tışqa çıqa, kim açlıqtan şişken, onı çağıra, bazılarına sen daa şişmegensiñ, başqa küni kelirsin dey. Şişken içeri çağırılğan Qırımtatarları 5000 yerine 4000 almağa da razı ola. Magazinden berilgen boğdayğa da, qum qoşıp satqanlar da ola. Böylece qarlar irip başladı, ava sıcaqlaştı. Yerli halq milletimizniñ ölmey qalğanını dilimiz yaqınlığı sayesinde añlay başladı. Ellerinden kelgen yardımnı yapmağa başladılar, ağa-qardaş kibi olğanlar oldı. 1945 sene mayısta cenk toqtadı haberi keldi). Sağ qalğanlar qocasını, oğlını, kimi ağasını ümütlerle beklediler. Marhamatta soqaqlarında yük taşığan maşnalarda ekseri qadınlar ellerinde samogom (adi cins rakı) raqı şişeleri, şeñ-şeramet cenk toqtatıldı diye sevinçle yırlaylar: