Emel KIRIM VAKFI
Prof Dr. İsmail Hasanoğlu KERİM[1]
Añlatma. Qırımtatarca yayınlar arasında 1930-ncı seneleri ğayet meraqlı ve salmaqlı dergilerden “Emel mecmuası” sayılmaqta. İşbu dergi 1930-ncı senelerden başlap 1940 senesine qadar neşir etildi ve hepsi olıp 154 nomeri çıqarıldı. Neşir mevqi Pazarçıq şeherçigi o zamanda Romaniyanıñ terkibinde bulunmaqta edi. 1930 senelerinñ soñunacek arab urufatında çıqarılıp, soñki on beş nomeri latin harfleri ile basılğandır. Derginiñ mündericatı ve yönelişi haqqında logotipinde böyle izaat berilmekte: “İlmiy, edebiy, içtimaiy ve iqtisadiy 15 künlük mecmua. Mesül müdiri – avukat Müstecip Acı Fazıl”. Dergi başqa devlette, SSSR-ge qarşı olğan devlette, çıqqanı sebebinden, Stalin rejimini serbest tenqit etmege imkânı olğanından, Qırımda keçirilgen bütün egrilikler, haqsızlıqlar, zulumlar, yani “raskulaçivaniye”, ziyalılarımızğa ve diger kadrolarımızğa qarşı müthiş repressiyalar, öldürüvler açıq kösterile ve stalinistlerge qarşı lânetler yağdırıla edi. İşte, maqalede bular ile beraber Qırımtatar tiliniñ inkişaf meseleleri, edebiy tilimiz haqqında diskussiyalar, edebiy parçalar ve edebiyatşınaslığımıznıñ bazı yönelme yolları, folklorımız, tarihimiz ve tarihçilerimiz haqqında söz yürütilmekte.
Anahtar sözler. Qırımtatar kündelik matbuatı, arabyazılı “Emel” dergisi, 1930 senelerinde icat etken Qırımtatar yazıcıları, Qırımtatar folklorı, edebiy tilniñ şekillenmesi ve ösmesi.
1920-nci seneleri milliy hükümetimiz sayesinde yañıdan gürlep başlağan milliy medeniyetimizde çoq qıymetli qazançlar elde etildi. Qırımnıñ özünde, Rusiye ve çetel oquv yurtlarında tasil alğan bir sıra acayip ziyalılarımıznıñ çoq sıfatlı, kvalifikatsiyalı, samimiy hızmet ve hareketleri neticesinde qısqa devir içinde medeniy küçümiz, intellektual variyetimiz birqaç basamaq daha yükseldi. Bir çoq ilim adamlarımız, yazıcılarımız, ocalarımız, medeniy hadimlerimizniñ qalp ve küçlü istidat nuru, samimiy çalışmaları, hızmetleri ile halqımıznıñ ğayıp etilgen yahut mecburen qaranlıqlarda qaldırılğan intellektual variyetini yarıqlatıp, canlandırıp hareketke ketirmege başladılar.
Yazıqlar olsun, bu acayip yükseliş çoqqa sürmedi. 1928 senesi mayıs 8 gecesinde Qırım hükümetiniñ reisi Veli İbraimov ile beraber Mustafa Abdullayev stalinciler tarafından qurşun cezasına oğratıldılar. Bulardan başqa Qırım hükümetiniñ çeşit yüksek maqamlarında bulunğan daha 15 adam çeşit yıllıq şiddetli haps cezasına hüküm etildikten soñ, bölşevizmniñ eñ müthiş ve qoyu totalitar yuvalarında büyük hız ve hararet alğan vulgar sotsiologizminiñ küfür ğayeleri Qırımğa da avuşıp at oynatmağa başladılar. Halqımıznıñ asırlarca toplağan medeniy variyeti yoqqa çıqarılıp, onı saqlamağa, östürmege ıntılğan intelligentsiyamızğa ise, “burjua milletçisi”, “dünya imperializmasınıñ agenti”, “halqnıñ hain duşmanı” kibi ibliscesine yarlıqlar taqılıp, bütünçikleri stalincilerniñ amansız, acımasız repressiya degirmenine oğradılar.
Esas qısım. Tabiy, şu seneleri keçilmez demir çubuqlarınen, tırnaq-saçınacek silâhlı millionlarca askerlernen horalanğan bolşevikler devletinde vulgar sotsiologizmi marazı biylegen matbuatımızğa qarşı yahut alternativ fikir bildirgen gazet ve jurnallar kesin olaraq çıqarılmadı ve çıqarılamadı.
Lâkin tamam şu aralarda, yani 1930 senesi yanvar 1-den başlap, Romaniyada, Pazarçıqta, başqa siyasiy ve sotsial durumda yaşağan semetdeşlerimiz Qırımtatar tilinde “Emel mecmuası” adlı jurnalnı çıqarmağa başladılar. Derginiñ esasçısı belli Qırımtatar advokatı Müstecip Ülküsal edi. Bazı haberlerge köre, yañı jurnalnıñ adını andaki şairimiz Memet Niyaziy (1878–1931) qoyğan. Cenkten evvelki aman-aman bütün devrinde “Emel mecmuası” arab harflerile neşir etilip, hepsi olaraq 154 nomeri çıqqandır. Yalıñız 1939 senesi 7-nci (140) nomerinden başlap metinler latin urufatında derc etildi. Mecmuanıñ logotipinde münderice ve yönelişi haqqında böyle haber berilmekte: “İlmiy, edebiy, içtimaiy ve iqtisadiy 15 künlük mecmua. Mesül müdiri – avukat Müstecip Acı Fazıl”. Derginiñ 1-ci nomerindeki “İlk söz”yünde yazarlarımızdan Ümer Halid böyle dey: “Romaniyanıñ, bilhassa Dobruca parçasında yaşayan ve sayısı 180 biñge çıqqan Türklerin, fikir, ilim ve iqtisat yolunda birlikte yaşadıqları vatandaşlarından çoq geri qaldıqlarını düşünerek, bir mecmua çıqarmağa niyet ve teşebbüs ittik. Bugün çıqmaqta olan Türkçe gazetler hacim itibarıle küçük ve mündericat itibarıle daha ziyade havadisten (haberlerden) mürekkep olduqları kördigimizden edebiy, tarihiy ve iqtisadiy yazı ve munaqaşalara musaad ve zemin ola bilecek bu “Mecmua”nıñ bir an evvel çıqması lüzümine qail oldıq. Dobruca Türkleriniñ quçağında doğıp, çoq küçük yaşlarında olan bazı mecmuaların intişar meydanından az vaqıt içinde çekile virmeleri ümütsizlige ve yase (yasqa) düşürmiyur. Çünki bunlar halqımızın reqabetsizliginden (konkurentsiyası olmadığından) ziyade ümüt ve arzusından tış sebepler ve ameller yüzünden devam idememişlerdir. Yoqsa milletimiz oqumaq, bilmek ve yükselmek duyğu ve istidatı yaratılışında mevcut olduğı kibi, künden-küne ve, bilhassa büyük muharebeden soñra, inkişaf hızını almaqtadır” [1, s. 1].
Başlanğıçta 8 sahifelik olıp çıqqan “Emel mecmuası” biraz vaqıttan 40 sahifelik oldı. 1-nci nomerinden başlap 47-nci nomerinecek sahife sıraları üzülmeden devam etmekte edi. Lâkin 1932 senesiniñ 1-nci (48) nomerinden sahifeleri her nomerde yañıdan kösterilgendir. Eminliknen söylemek mümkün ki, o devirde milliy medeniyetimizniñ tarihini, milliy içtimaiyetimizni, azatlıq oğrunda milliy hareketimizni obyektiv ve doğru sürette köstergen Qırımtatarlarınıñ yekâne jurnalı “Emel mecmuası” edi.
Zamanına köre kendi devletçiligi olsa da, Sovetler rejiminiñ idaresi altında öz vatanında, Qırımda, şiddetli taqip ve zulum keçirgen vatanperver ziyalılarımıznıñ sovetlerniñ şovinist ruhuna uymağan eserleri ardı-sıra “Emel mecmuası”nda basılıp turdılar. Meselâ, B.Çoban-zade ve A.Geraybaynıñ nazm parçalarından başlap, M.Nuzet, K.Camanaqlı, A.Odabaş, Ş.Bektöre, N.Çelebicihan, A.Lâtif-zade, U.İpçi, A.Qadri-zade kibi zengin istidatqa sahip şair ve yazıcılarımıznıñ eserleri jurnalnıñ özünde basılğanından ğayrı, 1935 senesi kene “Emel mecmuası” tarafından Köstencede “Qırım şiirleri” serlevhasınen toplam olaraq neşir etildi. Ğayet edibane sürette yazılğan işbu eserlerniñ çoqusı vatan-Qırımğa beslengen sevgi ve sıcaq duyğularnıñ, samimiy merhametniñ aksi ediler. Eserlerniñ adlarına diqqat etiñiz: M.Nuzetniñ “Qırımğa”, K.Camanaqlınıñ “Qırım dağları”, “Qırım çölleri”, O.Ruhiyniñ “Güzel Qırım”, M.Niyaziyniñ “Dobrucadan saña selâm ketirdim”, “Yeşil ada”, Temurcannıñ (A.Odabaşnıñ) “Yurdum” ve digerleri.
1920 seneleriniñ ekinci yarısından başlap kommunistler Qırımda ulu İ.Gasprinskiyniñ adını da ortalıqtan qaldırdılar. Lâkin büyük mütefekkirimizniñ halq yüreginde alğan yerini oña nisbeten qalplerdeki sıcaqnı suvutıp olamadılar. Nazmiyet ile ğayet az oğraşqan edipler bile İ.Gasprinskiyge bağışlap şiirler yazdılar. Meselâ, A.Odabaşnıñ “Ulu babay” eserinde büyük edibimizniñ alicenap hızmetlerine yüksek qıymet kesile ve ğarip tatarnıñ milliy degradatsiyası sebeplerinden başlıcaları kösterile:
Her kes kele oynap küle yaşay edi
Yaş Qırımnıñ bol bahıtlı şeñ bağrında,
Yalan dünya cennetleri yasay edi
Qart tatarnıñ satıp çıqqan yurtlarında…
Aslında “Emel mecmuası”nıñ edebiyatşınas ve tekstologlarımız içün de çoq ehemiyeti bar. Meselâ, Ş.Bektöreniñ “Haqqım içün”, N.Çelebicihannıñ “Bastırıq” kibi şiirleriniñ metinleri evvel basılğan variantlarınen qıyas etilse, bazı söz şekilleri, atta üslüp qalıbında bile ferq sezilir ve şu parçalarnıñ özgün, asıl nushalarını tiklemek işi, diger ilmiy-edebiy tedqiqatlar yengilleşir edi. “Emel mecmuası”nıñ 1940 senesinecek çıqqan 154 nomerini tarap edebiy eserlerni ayrıca çıqarsaq, zanımızca, bir qaç tom edebiy eserlerimizniñ toplamını da körmek mümkün olacaqtır. Nazm, nesir ve dramaturgiya sahasında qalem işletkenlerden B.Çoban-zade, Cafer Seydamet, M.Niyaziy, A.Arslan, Memet Alim Vani, A.Qadri-zade, Aqqiy Yunus, K.Camanaqlı, Çorabatır, Qoñuratlı, Üseyin Zeki, Şayip Veli, Mahfuz, A.Lâtif-zade, Qobaddin Menşa Mecit, Tekin, Noman Baybörü, Ayran Toq, Cavqaytar, Mustafa Amet, Nuraldin, Eyup Müsi, Necip Acı Fazıl, Adviye Aşım Ümer, Raif Geray, Künsüyer, Arif İkmet, Riza Halil, Qırımlı Yanıq, Osman Amdi, Server Turupçı, Refat Midat, Çolpan, Ablâkim Cavuldar, Bekir Aqcar ve çeşit abbreviaturalar altında digerleri bediy eser bastırğanlarını köremiz. İşte, “Emel mecmuası”nıñ bütün 154 nomerini taray-taray edebiy eserler ile bağlı yuqarıdaki müelliflerni ayırdıq.
Çoq seneler keçken soñ, yani 2010 senesi, ankaralı Ünsal Aqtaşnıñ işbu soyadlar, tahallüsler ve bazı abbreviaturalarnı açıqlağan parçası neşir etildi. Parçanı neşirge azırlağan ünlü leksikografımız, Qırımda (Qarasuvbazarda) belli iş adamı Resul Velilâyev tarafından teşkil etilgen B.Çoban-zade Fondu halqara mukâfatınıñ laureatı merhum Saim Osman Karahan edi (Bahҁesaray. –2010. – № 63–64. – S. 20). Ünsal Aqtaş böyle açıqlama yapa: “Qırımlı Yılmaz” – Cafer Seydamet Qırımer; “Qırımlı Yigit” – doktor M. Edige Qırımal; “Orlu” – Selim Ortay; “Gültekin” – İbrahim Otar; “A.Q.” – Amet Qaraqaya; “Qırımsar” – Ali Kemal Gökgiray; “Temirçili” – Kerim Toqtar; “Totmanlı” – Bekir Aqcar (Bekir Mühittin); “Tekin” – Müstecip Ülküsal; “Dobrucalı” – Müstecip Ülküsal; “M.U.” – Müstecip Ülküsal; “M.Ya.” – Murat Yaqupoğlu; “A.Z.” – doktor Abdulla Zihni Soysal; “M.Alaç” – Sabri Arıqan; “O.ӧ.” – Sabri Arıqan (yalıñız 25-nci nomerde); “Toñğuç” – İsmail Otar; “Çorabatır” – Raşit Aşqi; “Özqırım” – İsmail Otar [2, s. 20].
Tahallüsler sırasını köstergen soñ, Ünsal Aqtaş böyle bir meraqlı izaat da qoşmaqta: “Emel” bünyesinde (qurulışında) daha bir qısım müstear (taqma ad) isimle çıqan yazıların sahiplerini özel sebeplerle şu safhada yazmaq durumında degiliz. İleriki yıllarda uyğun vesilelerle bunları da yazmayı düşünüyorız” [2, s.20].
Kösterilgen şahslarnıñ bütünçigi (Qırım yazarlarından maada) Qırımtatar edebiyatınıñ hiç ögrenilmegen devri ve müellifleridir. Aslında “Emel mecmuası”nda neşir etilgen bir çoq şiirler ve hikâyelerden ğayrı, acayip drama eserleri de bulunmaqta. Nazmiyetimizni alsaq, 1930 senesi basılğan eñ evvelâ Memet Niyaziyniñ inciler vari dülber, teren felsefiy parçaları: “Bulutlı bir ufuq tuluvı”, “Köylü dostuma”, “Ruhumın enini” kibi dörtlüklerinden başlayaraq, 1931 senesi ayrı kitap olaraq çıqqan “Sağış” (“Sağınma”) adlı nazm cıyıntığına barğancek, icadiy yönelişleriniñ yüksekligini ayrıca qayd etmelimiz. Memet Niyaziyniñ birinci şiirler cıyıntığı 1911 senesi İstanbulda “İthafat” (“Bağışlamalar”) serlevasınen çıqqan edi. Bundan soñ, biz onıñ nazm parçalarını “Yaş tatar yazıları” (İstanbul, 1913) toplamında, “Kök kitap” (İstanbul, 1919), “Qırım şiirleri” (Köstence, 1935) kibi mecmualarda da köremiz [3].
Aslında “Emel mecmuası”nda basılğan şiirlerge köz taşlağanda, neler körünmekte? Qoñuratlınıñ “Zavallı halqım” (1931), Üsein Zekkiniñ “Asret” (1931), A.Arslannıñ “Nenemin masalı” (1931), Aqqiy Yunusnıñ (Bağçasaray “Zıncırlı” medresesi muallimlerinden) “Tarihten bir davuş” (1931), Çorabatırnıñ (Raşit Aşqiniñ) “Til qurultayı” (1932), “Niyaziyge” (1932), “Curtumçün” (1933), “Qırım, senden keçemem” (1935), “Qayğı” (1935), “Niyaziy” (1935), “Turnam” /Osman Cüdiniñ hatrasına/(1935), “Caşlarğa” (1935), “Tilek” (1935), “Bayrağım” (1935), “Tatarcılıq yasaylar dep zorlağanlarğa” (1936), “Bayram” (1936), “Süyemen” (1936), “Cıyın yasadıq” (1936), “Köçeler” (1936), “Qarğış” (1937), “Qurultaycılara” (1937), “Açuv-qarğış” (1938), “Haydı, mıltıq başına” (1938), “Çatırğa” (1938), “Atayğa” /Atatürkke/(1939), “Qoçanayğa” (1939), “Moskovlara” (1939), “Qırımlı caşlarğa” (1939), “Ah, Qırım” (1939), “Bir arslanğa biñ ayuv” (1940), Şaip Veliniñ “Muallim Niyaziyge” (1933), Mahfuznıñ “Açlıq hatreleri” (1933), Qobaddin Menşa Mecitniñ “Qırımğa” (1933), Noman Bayborunıñ “Çelebicihanğa” (1934), “Açuv” (1938), Ayran Toqnıñ “Tilegim”, (1934), “Curtum içün” (1934), “Tatarlıqqa” (1935), Cavqaytarnıñ “Qırım” (1935), Mustafa Ametniñ “Ay, orayman” (1935), “Curtum” (1937), Nuraldinniñ “Millet” (1935), Eyup Musanıñ “Çille gecesi” (1935), Necip Acı Ametniñ “Niyaziyniñ taşına” (1935), Necip Acı Fazılnıñ “Tatar qızına” (1935), Adviye Aşım Ümerniñ “Ğarip torğayman” (1935), Raif Geraynıñ “Yeşil yurt” (1936), Künsüyerniñ “İlham bermiy” (1936), “Talaq bolmasun” (1937), “Yeşil yurt” (1938), Arif İkmetniñ “Moskvağa hitap” (1936), Mustafa Ametniñ “Öksüz Aliniñ terbiyesi” (1936), “Qurultay” (1937), B.C.-niñ “Raif Geray qardaşıma” (1936), Toqtamaznıñ “Dostum Çorabatırğa” (1936), A.Memetniñ (Rusçuq) “Eşitkenden beri canaman” (1936), Halil Ablâkimniñ “Oçum” (1937), “Cüremiz” (1937), M.H.-niñ “Çelebicihan” (1937), Riza Halilniñ “Tilegim” (1937), S.Turupçınıñ (Varşava) “Qara taliy” (1937), “Salğır qatında” (1938), M.A.V. (Memet Acı Vaniniñ) “Köyde cuma” (1937), Osman Amdiniñ “Bahar” (1937), İ.F.-niñ “Qurultay” (1937), Nureddin Bolatnıñ “Apaqaylarğa” (1938), M.F.-niñ “Şu cürekte ne bar” (1938), Deryadalnıñ “Millete ol faydalı” (1938), Çolpannıñ “Ülker”ge (1939), A.B.C.-niñ “Yetim Cantemir” (1939).
Hikâyelerni alsaq, Tekinniñ (Müstecip Ülküsalnıñ) “Acı Qadır aqay” (1935), Memet Acı Vaniniñ “Uyuşalmağan eki arqadaş” (1937), İ.Surmanıñ “Balıqçı Murat” (1937).
Dramaturgiyağa ait eserlerden Tekinniñ (Müstecip Ülküsalnıñ) “Bayram şeñligi” (1934), Necip Acı Fazılnıñ “Qırım” (1934), Saniye Afetniñ “Turmuş küzgüsi” (1939), İsmail Acı Ziyadin “Çorabatır” pyesası hususında (1940).
Jurnalda basılğan folklor qısmını da ayrıca añıp keçmek kerektir. Çoq zengin leksika ve özgün bediy obrazlarle cülâlanğan parçalar, halq ağız yaratıcılığımıznıñ bitmez-tükenmez bir okeanus olduğını açıq köstermekte. Halqımıznıñ bediy edebiyatından ayrılmaz qısmı sıfatında bugünde de yaşatılmasına imkânlar bulunmaqta ve tilimizni saqlamaq içün buluna bilmesi qattıy şarttır. Mecmuanıñ seneler devamındaki sahifelerinde rastladığımız “Suvuq Suv muhacirler türküsi”, “Çorabatır destanı”, “Qırım destanları”, “Qırımca aytımlar”, “Noğaylar” (1933.–№8) [4], “Türkü ve çıñlar”, “Folklor toplama meselesi”, “Qırım halq edebiyatı ve saz şairleri”, “Çıñ ve çıñdaki maqsat”, “Halq edebiyatı”, “Atalar sözleri”, “Basılmayan atalar sözleri”, “Edige batır”, “Çıñlarnıñ luğatçesi” ve çoq digerleri. Daha qoşmalı ki, bu ve böyle parçalarnıñ çoqusı yalıñız bir nomerde degil de, bir qaç nomerler devamında basıldılar.
Qırımtatar edebiyatınıñ tarihine kelince, alâ bugün az ögrenilgen derecede olğan hanlıq devri “Emel mecmuası”nda özüniñ aksini tapqandır. Jurnalnıñ 1-nci nomerinde “IV Mahmud Geraynıñ bir şiiri” nam parçanı köremiz. Şiir XVII asırda yazılsa da, çoqsu satırları qolay-qolay oqula ve añlaşıla. Hem bu parçanı oquğanda, hatrimizge eki asır soñ yazılğan Tohtarğazınıñ yazıları canlana. Mahmud Gerayda:
Kimi mail olmuş mal dünyaye,
Kimi nail olmuş tac ve beqaye,
Kimi derviş olmuş kitmiş…
U.Ş.Tohtarğazınıñ “Dünyada ne var?” parçasında:
Kimi kiyer altın tac,
Kimi bir pula muhtac…
Haqiqaten, klassiklerimizniñ yazılarını talil etkende, bazıda aralarında asırlarca devir mesafeleri olsa da, biri-birine yaqınlıq, biri-digerinen üzviylik, tamırdaş, qardaş, vetandaşlıqları açıq körünmekte.
1920 seneleriniñ ekinci yarısında Qırım matbaasında edebiyatımıznıñ tarihini aydınlatqan B.Çoban-zade ve A.Lâtif-zadeniñ ilmiy maqaleleri basılğan edi. Şu sahada şairimiz A.Geraybay da bayağı çalıştı. Lâkin onıñ “Qırım edebiyatına bir baqış” adlı büyük hacimli ve zengin malümatlı maqalesi yalıñız vefatından soñ, kene de “Emel mecmuası” tarafından neşir etildi.
Yuqarıda “Emel mecmuası” 1930-ncı seneleri, Qırım teessüfli ve qıyın vaziyette bulundığı zaman, Qırımtatarlar ve olarnıñ vaziyeti haqqında obyektiv haberler berip tura edi – dep qayd ettik. Bunıñ eñ açıq misali 1917 senesindeki Birinci Qırımtatar Milliy Hükümetiniñ arbiy ministri Cafer Seydametniñ maqaleleridir. Qırımtatar tilinde kendisine yekâne, lâkin metanetli ve cesür minber bulğan C.Seydamet 1930-ncı seneleri “Emel mecmuası”nda “İş”, “Qırım istiqlâl davası”, “Qurultay ve Qırım istiqlâlı” kibi acayip maqalelerinde 1917–1918 seneleri Qırımda ve diger Türk regionlarda milliy azatlıq hareketleri hususında tafsilâtlı ve zengin malümat bere. Bundan ğayrı, C.Seydamet qaysı bir hükümette Qırımtatarları hususında çıqışta bulunsa, “Emel mecmuası” aman şu haqta tafsilâtlı haber bere edi.
1920-nci seneleriniñ soñu ve 1930-ncı seneleriniñ başında Sovetler devletiniñ bütün köşelerinde olğanı kibi, Qırımda da dehşetli sürette “raskulaçivaniye” hareketi olıp keçti. Biñlernen Qırımtatar aileleri evlerinden, mal-mülkünden mahrum qalıp, biñlernen de böten yerde qurban olalar. Qırımdan çıqarılıp Ural dağlarına, Orta Asiya qumluqlarına sürüleler. Şu arada Qırım matbuatında “kulaklarnı, hainlerni cezalav vaqtı keldi” qabilde yayğara qoparıla. Açlıq, zorbalıq, ölüm dehşetine oğrağan biñlernen qabaatsız bala-çağa, qart-qurtnı qorçalap – “Bu nedir?!”, “Bu artıq açıqtan-açıq genotsiddir!” – degen laf çıqarılmadı, çıqarılamadı… Qırımtatar tilinde tek “Emel mecmuası” buña qayğıra bildi. Vetandaşlarına hisdeş, qalpdeş, duyğudaşlıqle can-yürekten yanıqladı. Halqımıznıñ üstünden zulumnı toqtatuvğa çağırdı. “Emel mecmuası”nıñ 1930 senesi 11-nci nomerinde basılğan “Bir kereden 48 vagon” [5] adlı maqalede böyle haber berile: “Vahşiy ÇeKa bir qaç seneden beri Qırım münevverlerini, ruhaniylerini, zengin sınfını tutıp-tutıp haps idiyur, öldiriyur, buzlu tundralar içine sürgün idiyur. Biñlerce ğayıp idilen bu zavallılardan başqa, keçen ramazan içinde bir de topluca tevqifate başlandı. Qırım yarım adasınıñ her tarafını bu defa umumiy bir ateş dalğaları qapladı. “Raskulaçivaniye”, yani varlıqlı kimseleri parçalamaq şiarı altında yapılan bu vahişet neticesinde Qırımın bütün köylerinden yüzler, biñlerce analar çoluq-çocuqlarıle beraber tam manasıle aç-çıplaq, perişan bir halda stantsiya mevqilerine qurban çalınacaq hayvan sürüleri kibi toplanır. Şeherlerde bunlara varınacaq yer tedarigine lâzim köründigi kimseler de bunları içeriye almağa cesaret idemeyerek, yollar içine, qaya quvuqlarında qalırlar…”.
Bundan soñ 1930-ncı seneleriniñ başında olıp keçken açlıq da tafsilâtlı olaraq kösterilmekte. Cafer Seydametniñ buña mahsus “Qırımda açlıq” maqalesi de bardır [6, 369–371].
Ebet, bu dehşetli vaqialar haqqında yerli matbuatta ya ağız açılmaz, ya da bam-başqa levhalarda kösterilir edi.
“Emel mecmuası” sahifelerinde körüngen yarıq levhalardan biri de tarih ilimidir. Ve tarih ilimine dalğan şahsiyetlerden eñ körümlisi de Kerç taraflarında doğğan gençlerimizden Abdulla Zihni Soysal (1905–1983) edi. Onıñ tarih ile ilgili ilk parçası “Leh arhivlerinde Qırım ile bağlı vesiqalar. Murad Geray Sultan bin Mubarek Geray Sultannıñ mektübi” nam serlevhasıle “Emel mecmuası”nıñ 1930 senesi 19-ncı nomerinde basılğandır [7]. “Emel mecmuası” sahifelerinde Abdulla Zihni haqqında böyle malümat bula bildik. Abdulla Zihni Kerç civarındaki köylerden birinde doğdı. İstanbul darulfununı tarih şübesini bitirip diplomını alğan soñ, Polşada, Krakov universitetiniñ tarih fakultetinde, doktora tezini yapmağa başladı. 1933 senesi anda doktorlıq dissertatsiyasını qorçaladı. Aynı universitette ve Varşava universitetiniñ Şarq institutında çalıştı. Siyasiy meselelerde faal iştirak etti.
1930-ncı seneleri Qırım tarihinen bağlı onlarnen mükemmel araştırmaları “Emel mecmuası” dergisinde basıldı. 1939 senesi Varşavada Soysalnıñ lehce (polâkça) “Yan Kazimir devrine ait vesiqalar” adlı 104 sahifeli kitabı neşir etildi [8]. Kitapta Qırım hanlarınıñ Leh qırallarına yollağan 54 yarlığı da leh tiline çevrilip berilmekte.
Tedqiqatlarınıñ birisinde Lehistan arhivlerinde bulunğan Qırım ile bağlı vesiqalarğa diqqat çekerek, böyle haber etmekte: “Bahs idecegim pek qıymetli vesiqalar buranıñ kitaphaneleri ile Umumiy Arhivinde (Glowny Archiwum) bulunmaqtadır. Krakovda bulunanlar XVII–XVIII asırlara ait idi. Halbu ki, soñ bulduğım hazineler XV asırın nihayetleri ve XVI asırın iptidalarından başlayaraq, soñ zamanlara qadar devam itmektedir. Binaenaleyh, bunların arasında daha qıymetli ve interesan malümatı mühtiva yarlıqların mevcudiyetini memnuniyetle qayd idecegim. Bu vesaiqın (vesiqaların) Umumiy Arhivde bulunan qısmı soñ Lehistannıñ inqısamında (ayrılmasında) Rusiyeye naqil idilerek, Petrograd arhivinde muhafaza idilmiş ve uzun müddet orada qaldıqtan soñra, yeñi Lehistan hukümeti 1923 senesi bunları tekrar eski yerine iadeye muvaffaq olmuştır. Bu mühim vesaiqın qısm-ı-azamı güzel qablar deruninde ğayet itina ile muhafız idilmiş… Üç yüze qarip (yaqın) yarlığın bulunmaqta olduğını kördim. Bunlar arasında hanlar tarafından eski leh lisanında yazılmış olanları da vardır. Bunların hanlar tarafından yazıldığını üzerinde bulunan mühürlerinden añlaşılmaqtadır. İçersinde iki metro qadar uzunlığında ve ğayet güzel divaniy hat ile yazılanları da vardır. Bu qıymetli hazineniñ kerek bizim ve kerek Avrupa müverrihlere (tarihçilerine) ancaq esaslı birer menba olacağı aşikâr olmaqle beraber Türk lisanıle oğraşan oriyentalistler içün de büyük qıymeti haiz olacaqlarından şüphe yoqtur. Çünki bunlarda bugün ğayr-ı-müstamel olan (qullanılmağan) pek eski türkçe (çağatayca – A.Z.) kelimelere sıq-sıq tesaduf idilmektedir…”
“Emel mecmuası”nı sahifelerken, Soysalnıñ tarihle bağlı şu sıra parçalarını rastladıq:
Zihni A. (Krakov, Polşa). Qırım hanlarıle Poloniya qırallarınıñ siyasiy munasebetleri. Ğazı Geray-han bin Devlet Geray-hannıñ mektübi // Emel. – 1931. – № 12 (36).– S. 405 – 409.
Zihni A. (Krakov, Polşa). Tarih sahifeleri. (Ğazı Geraynıñ leh qıralı 3-nci Büyük Avgustqa köndergen yarlığı ve kendisi aqqında malümat) // Emel. – 1932. – № 4.– S. 6 – 16.
Zihni A. Lipka tatarları ve islâm dünyası ile munasebetleri // Emel. –1934.– № 4.– S. 18 – 27.
Zihni A. Acı Selim Geray Hannıñ bir yarlığı munasebetile // Emel. – 1934.– № 5.– S. 1 – 13.
Zihni A. Bir leh kolonistiniñ Qırım hatıratı // Emel.– 1934.– № 6.– S 1 – 7.
Zihni A. İslâm Geray Hannıñ leh qıralı ile muahedesi (antlaşması) // Emel.– 1934.– № 9.– S. 1 – 19.
Zihni A. Dördünci Mehmet Geray Hannıñ Lehistana büyük yardımı // Emel.– 1934.– № 10.– S. 25 – 28; № 11.– S. 13 – 17; № 12.– S. 9 – 12.
Zihni A. Tarihi qıymetli bir vesiqa. (Bir ecnebi tarafından Qırım hanına minnetdarlıq mektübi. Originalı tolusınen berilmekte) // Emel.– 1935.– № 2.– S. 11 – 16.
Zihni A. Qırımın Türkiye ve Lehistan ile munasebeti. (Qırım hanlığına ait) // Emel.– 1935.– № 8.– S. 8 – 18.
Zihni A. Qırım Qanun-ı-Esasiysi. (Qırım hanlığına ait) // Emel.– 1935.– 9.– S. 13 – 21.
Zihni A. Qırım Lehistan dostluğı. (Qırım hanlığına ait) // Emel.– 1935.– № 10.– S. 14 – 23, 29.
Zihni A. Qara Mustafa – Aleksandr Sulkeviç // Emel.– 1936.– № 1.– S. 16 – 22.
Zihni A. Tatarlara dair bazı mulâhazalar // Emel.– 1936.– № 3.– S. 9 – 15; № 4.– S.– 16 – 19; № 5.– S. 9 – 12; № 6.– S. 9 – 12.
Zihni A. (Soysal). “Prometey” milletleriniñ dil konferansı. (İstiqlâl davasında bulunğan “Prometey” teşkilâtına aşağıdaki regionlarnıñ milletleri kirgendir: Azerbaycan, Gürcistan, Don, İdil-Ural, İngriya /İjora/, Kareliya, Kömi, Qırım, Kuban, Şimaliy Kavkaziya, Turkistan ve Ukraina) // Emel.– 1936.– № 7.– S. 16 – 33.
Zihni A. (Soysal). Varşavada Qurultay bayramı. (Qırımdaki I-nci Qurultayğa dair) // Emel.– 1937.– № 1.– S. 14 – 23.
Zihni A. Qırımtatarlarınıñ külturı ve qadınlarnıñ tarihteki rolü // Emel.– 1937.– № 4.– S. 25 – 27.
Zihni A. (Soysal). Varşavada Qurultay merasiminde nutuqlar // Emel.– 1938.– № 2.– S. 23 – 31.
Zihni A. (Soysal). “Edige batır”. (Maqale ve tekst) // Emel.– 1939.– № 8 (141).– S. 14 – 21; № 11 (144).– S. 22 – 25; № 12 (145).– S. 20 – 23; 1940.– № 1 (146).– S. 22 – 25; № 2 (147).– S. 18 – 22; № 3 (148).– S. 15 – 19.
Zihni A. (Soysal)nıñ “Yan Kazimir devrine ait vesiqalar” kitabı haqqında. Maqalede böyle denile: Yaqında Varşavadaki Şarq institutınıñ doktorı Abdulla Zihni Soysal arqadaşımızın Lehce (polâkça) “Yan Kazimir devrine ait vesiqalar” namıle qıymetli bir kitabı çıqmıştır. 104 büyük sahifeyi ve üç aded yarlığın fotografını havi (qapsağan) bu esere…mezkür İnstitutnıñ direktorı mühterem professor, doktor Ölgerd Gurka ve aynı institutnıñ reisi S.-senator Stanislav Sedleki tarafından ilk söz yazılmıştır. Soysal tarafından yazılan baş yazıda Lehistannıñ mühtelif kütüphane, arşiv ve müzelerinde Qırım Hanlığına ait 1000-ge (!) yaqın yarlıqlar bulundığından bahs idiyur) // Emel.– 1939.– № 8 (141).– S. 26 – 28.
Polşada Abdulla Zihni Soysal ile beraber şu arada Qırım tarihini çoqtan ve teren ögrengenlerden Arslan Kriçinskiy (1887 – 1939) de bulunmaqta edi. 1911 senesi Sankt-Peterburg universitetiniñ yuridik fakultetini bitirdikten soñra, Arslan Kriçinskiy Varşavağa ketip musulman cemiyetlerinde faal çalışa. 1917 senesi Qırımtatar Qurultayınıñ davetinen Qırımğa kele. 1918 senesi bu yerde Qırım hükümetiniñ başı Suleyman Sulkeviçniñ kantselâriyasında reislik yapa. Tamam şu arada Qırım arhivi materiallarıle faydalanaraq, eki kitaptan ibaret “Öçerki russköy politiki na okrainah” çalışmasını yazıp 1920 senesi Bakuda neşir ete.
Kene de şu arada “Emel mecmuası”nda Qırım tarihi ile bağlı çalışmalarını ardı-sıra basqan Qırımlı Abdulla oğlu Asan edi. İstanbul arhiv ve kütüphanelerinde Qırım tarihi ile bağlı araştırmalarından “Emel mecmuası”nda onıñ “Adil Geray Sultan” (1933), “Eñ eski zamanlardan Geraylar devrine qadar” (1934), “Viyana ögünde Qırım suvarileri” (1935), “Taraq tamğanıñ efsanesi” (1935) kibi tedqiqatları neşir etile.
İşbu Qırım tarihçileri sırasına Amdi Geraybaynıñ da çalışmasını qoşaraq, Cafer Seydamet büyük ğururnen çoqtan arz etken ilmiy yöneliş haqqında mahusus maqale yaza. Serlevasını “İlk adım” qoyıp, yani “temel taşı qoyuldı ve endi bu ğayet mühim ve kerekli ilmiy yönelişni ileriletmek, östürmek kerek” manasında “Qırım tarihini, bilhassa milâddan beş-on asır evvel Qırıma kelmiş ve yerleşmiş olan eski Türk qabileleriniñ tarihleri…” işlenecegini söyley.
Umumumen alğanda, “Emel mecmuası” Qırımtatar milliy medeniyeti, tili ve edebiyatı, içtimaiyeti ve tarihiniñ eñ parlaq sahifelerinden biridir. 1930-ncı seneleri Qırımdaki halqımız dehşetli zorbalıq, zulum, müthiş repressiya ve ğayıplar altında bulundığı zaman, başqa bir mühitte ve durumda bulunğan diasporamıznıñ aqıl-feraseti, teşkiliy ustalığı, qaynaq ruhu ve milliy iradesi sayesinde qırımlılıqnı, vetanperverlikni, milliy ğurur ve milliy azatlıqnı kene de bayraq etip köterip, samimiy ıntılışlarle milliy yönelişimizni, medeniy ve tarihiy aqıntımıznı durdurmadan çalıştırttı. “Emel mecmuası”nda aks etilgen variyet bugünde cümlemiz içün altın bir fond olmasından ğayrı, ardı-arqası kesilmez, bitmez-tükenmez medeniy ve tarihiy ğıda çoqrağıdır deye bilirmiz.
QULLANILĞAN EDEBİYAT
- Halid U. “Ilk söz” // Emel . 1930. № 1.
- Ünsal Aktaş. “Bazı soyadların aҫıqlamaları” // Bahҁesaray (İstanbul). 2010. № 63–64.
- Mehmet Niyaziy. İthafat. Istanbul. 1911; Yaş tatar yazıları. İstanbul. 1913; Qırım şiirleri , Köstence. 1935.
- “Noğaylar” // Emel . 1933. №8.
- “Bir kereden 48 vagon” // Emel . 1930. № 11.
- Seydamet C. “Qırımda aҫlıq” // Emel . 1931. № 9.
- Soysal Z. “Leh arhivlerinde Qırım ile bağlı vesiqalar. Murad Geray Sultan bin Mubarek Geray Sultannıň mektübü” // Emel . 1930. № 19.
- Soysal Z. Yan Kazimir devrine ait vesiqalar , Warszawa.1939. 104 s.
*Qırım mühendislik ve pedagogika universiteti
