KIRIM TATAR MİLLÎ HAREKETİ TEŞKİLÂTI MERKEZ ŞÛRASI’NIN II. TOPLANTISININ TUTANAĞI

KIRIM TATAR MİLLÎ HAREKETİ TEŞKİLÂTI MERKEZ ŞÛRASI’NIN II. TOPLANTISININ TUTANAĞI*

Türkçe’ye Çeviren: Nevzat DENİZ

Toplantı, Moskova Otelinin odalarının birinde 31 Temmuz’da saat 16.35’de başladı ve kısa aralıklarla 1 Ağustos 1989 günü saat 9’a kadar sürdü. Mustafa Cemilev, toplantıda KTMHT Merkez Şûrası’nın 16 üyesinin ve KTMHT üyesi olmayan dört aktivistin hazır bulunduğunu söyleyerek, olağanüstü olarak yapılan bu toplantı gündeminin en önemli maddesinin SSCB Yüksek Sovyeti’nde Kırım Tatar meselesi ile ilgili özel bir komisyon meydana getirilmesi karşısında Merkez Şûrası’nın kararını belirlemek olduğunu belirtti.
Mustafa Cemilev, KTMHT Tüzüğüne göre, Merkez Şûrası’nın karar alabilmesi
için üyelerden en az üçte ikisinin toplantıda hazır bulunması gerektiğini, bugün
de 18 kişiden az kişinin olduğunu hatırlatarak, çözülmesi gereken meselenin
çok acil olması ve Moskova’ya geçerli sebeplerden dolayı gelemeyen Bekir
Ömerov, İdris Asanin ve Sadık Berberov’un genel meselelere ilişkin kendi
görüş ve kararları ile burada alınacak kararları telefon aracılığı ile
onaylayacaklarını belirttiklerini bildirdi ve toplantıya başlanmasını teklif etti.
Toplantı başkanlığına Enver Kurtiyev, kâtipliğe Şevket Kaybullayev seçildi.

Gündemdeki asıl meseleye geçilmeden önce Moskova’da yaşayan
KTMHT temsilcilerinin yaptıkları faaliyetlere ilişkin raporu, Özbekistan
Komünist Partisi Merkez Komitesi ve Özbekistan’da yaşayan Kırım Tatar
Temsilcileri arasında, Ukrayna Komünist Partisi Kırım Bölge Komünist Partisi
Komitesi arasında geçen görüşmelere dair çalışma raporu okundu.
Moskova’da yapılan faaliyetler hakkında Cülvern Ablamitov, Niyazi
Selimov ve Reşat Kence konuştu. Onlar, çok sayıda Halk Temsilcisi Meclisi
üyesi ile G.S. Tarazeviç’le, Refik Nişanov’la ve diğer yapılan görüşmelerle ilgili
bilgi verdiler. Moskova’daki KTMHT temsilcilerinin yaptıkları çalışmalar
konusunda Reşat Kence eleştirilerde bulundu. O, Moskova’daki temsilcilerin,
gelişen olaylar hakkında Millî Hareketin mahallî faaliyetlerini yeter derecede
haberdar etmediklerini, KTMHT Merkez Şûrası’nı zamanında toplantıya davet
etmediklerini ve kimseye danışmayarak SSCB Yüksek Sovyeti’nde Kırım Tatar meselesi ile ilgili yeni kurulan komisyona KTMHT temsilcilerini aday gösterilmesinin genelde yanlış bir tutum olduğunu söyledi. Moskova’da bulunan temsilcilerimizin çalışmalarını yaptıkları toplantıya iştirak eden diğer delegeler de tenkit ettiler. Söylenenlerden başka Fuat Ablâmitov, Moskova’da bulunan temsilcilerimizin başaramadıkları birçok işlere KTMHT yönetim kurulunun iyi çalışıp yönetilmemesini sebep olduğunu kendi görüşü olarak söyledi.

Özbekistan KP MK birinci sekreteri Kerimov’la ve Kırım bölge KP
komitesi özel komisyonunun üyeleriyle yapılan görüşmeleri Fuat Ablâmitov ve
Reşat Ablayev açıkladılar.
Merkez Şûrasının toplantısının birinci arasında otel lobisine gelen Halk
Temsilcisi Fikret Seferşayev konuşmak için söz istedi ve kendi şahsî görüşüne
göre, ülke yönetiminin Kırım Tatar meselesine çözüm getirmek için bir karara
vardığını, özel komisyonunu kurulmasını ise, M.S. Gorbaçev’in kabul edilen
kararın bütün sorumluluğunu kendi üzerine üstlenmek istemediğini, Kırım
Tatar Temsilcilerinin de iştirak ettiği Halk Temsilcilerinin teşekkül grubunda
takviye edilmesi isteği ile izah etti. Konuşmasının devamında açıklandığına
göre, Millî Harekette birkaç grubun mevcut olduğunu ve çeşitli görüş
ayrılıklarına sahip olan bu grupların diğer gruplara mensup soydaşlarına karşı
hücum mündericatı olan telgraf ve çağrıları posta vasıtasıyla komisyona
gönderdiklerini söyledi. Bütün bunlar Halk Temsilcileri Komisyonu üyeleri
tarafından alaycı bir şekilde karşılanıyor “Evet, onlar daha kendi aralarında
anlaşmaya varamamışlar…” diye konuşuyorlardı. Bunlardan ötürü Seferşayev,
grupların temsilcilerinin bir araya gelerek ana meselelerde mutabık kalarak
genel bir tavır hazırlanmasını teklif etti.
Rıza Abdullayev’in, komisyon yaptığı işlere dair raporu kime sunacak
sorusuna, Seferşayev “Benim bundan daha haberim yok, fakat A. Gromiko’nun
başkanlığı altında daha önceki komisyonun topladığı materyaller SSCB Yüksek
Sovyetinin Prezidyumunda bulunmaktadırlar” diye cevap verdi.
Reşat Kence, elinde bulunan bilgilere göre prosedürün şu şekilde olacağını
söyledi:
Kırım Tatar millî meselesine çözüm arayan komisyonun elinde bulunan
materyallerin tamamı 40 üyeden oluşan Tarazeviç’in komisyonuna sunulacak;
bu komisyon da kendi görüşünü de katarak millî azınlıklar şûrasına sunacak,
Millî azınlıklar şûrası kendi kararını uygulayarak SSCB Yüksek Sovyeti’ne
götürecek ve Yüksek Sovyet nihai kararına verecek, Fakat Yüksek Sovyet de
herhangi bir karara varamazsa, o zaman elde bulunan bütün belgeler SSCB
Halk Temsilciler Meclisine incelenmek üzere verilecektir.
Aradan sonra Mustafa Cemilev, kurulacak komisyon için Kırım’dan Millî
Hareketin temsilcisi olarak iki kişi seçildiklerini söyleyerek Kırım Oblastının
teşebbüs grubunun bu mesele üzerine karar ve görüşlerini açıkladı.
Kırım Bölgesinden seçilen iki temsilcimizden birisi olan Akseyit
Seyitmemetov’un “Temmuz 1989’daki Kırım Bölgesi toplantısında imzalanan
protokolde yer alan isteklere riayet etmiyormuş gibi Millî Hareketin diğer temsilcilerine karşı Komisyon’a karşı verdiği bilgileri nasıl izah edebiliriz?”
sorusuna Mustafa Cemilev, “Seyitmemetov’un bu tavrı benim için de hiç
beklenmeyen bir olaydı, bundan önce benim de ona karşı çok değişik bir
tutumum vardı” dedi. Sözlerine şöyle devam etti:
KTMHT’nın pozisyonu Kırım’da yeter derecede güçlüdür ve istediği
zaman komisyona yalnız kendi temsilcilerini getirebilir. Fakat teşkilâtımız buna
yanaşmıyor. Çünkü bu durum Millî Hareketimizde mevcut olan çeşitli akımları
ve grupları birleştirmemizi ve koordine etmemizi engelleyebilir.
Seyitmemetov’un komisyon adaylığını KTMHT’nin bütün üyeleri tarafından
öne sürülüp desteklenmiştir. Fakat ne var ki, bu akımın temsilcisi bu tür
hareketleri kendine yakıştırabiliyorsa, bu artık onun kendi vicdanına aittir.
Görüldüğüne göre “hakikî Leninizm”e dönme propagandasını kendi
hareketlerine de uyguluyorlar. Seyitmemetov’un bu tür hareketlerine
soydaşlarımızın kendileri ve Fergana grubunun temsilcileri kıymet biçsinler ve
aynı zamanda bu komisyona temsilcilerimizi seçsinler ve bu temsilcileri
seçecek komisyonun kurucularının basit manevraları onların ne kadar gerçek ve
ciddî niyette olduklarını yargılama hakkını bize tanıyor. Bütün bu gelişmeler
ışığında Merkez Şûrası’nın üyelerinin özenle, teşkilâtımız maksadına uygun bir
şekilde bu komisyonun çalışmalarına iştirak edip ona herhangi bir emel
bağlaması gerekir mi, diye düşünmeleri gerekir.
Bu konuşmadan sonra oturum başkanı Enver Kurtiyev, oturumda bulunan
bütün üyelere KTMHT bu komisyonun çalışmalarına iştirak etsin mi, eğer
iştirak edecekse hangi şartlarda bu gerçekleşsin diyerek herkesin kendi
görüşlerini burada açıklamasını istedi. Komisyon çalışmalarına iştirak etme
taraftarları konuşmalarında, bu komisyonun başkanı G.I. Yanayev’in sözlerine
göre bir iki temsilcinin daha çalışmalara katıma ihtimalînin bulunduğunu,
bunun için de iki adayın daha komisyon terkibine ilave edilmesi teklifinde
bulundu.
Reşat Kence, Kırım Tatar meselesi ile ilgili komisyonun kurulmasından
önce tarihini kısaca anlattı. Bu komisyonun bugünlerde birkaç kişinin dışında
problemlere yalnız uzaktan bakan ve üstünkörü görüşleri olan kişilerden
oluştuğunu söyledi. Fakat komisyonun esas çalışları gelecekte yalnız tarihçi,
sosyolog, ekonomik, demograf vs. gibi uzmanlar tarafından gerçekleşecektir.
Bu uzmanlar bütün oturumlara katılma yetkisi ile birlikte gerekli doküman,
materyal, bilgi isteme ve tedarik etme haklarına sahip olacaktır.
Bu uzman ve eksperler arasında Kırım Tatarları olduğu gibi meseleleri iyi
bilen ve Kırım Tatar meselesine adilâne bir çözüm getirmeyi arzulayan diğer
milletlere mensup taraftarlarımız da yer alacaktır.
Reşat Kence, öne sürülen bütün bu görüşlerden yararlanarak komisyon
çalışmalarına iştirak edilmesi taraftarı olduğunu söyledi. Bununla birlikte, eğer
bu komisyon meseleye çözüm getirme çabalarına gücünü harcamazsa, halkımız
her zaman bunu protesto edecek hareketlere hazır olacaktır, dedi. Millî Hareketimiz aynı zamanda komisyondan bağımsız olarak gerekli olan
uzmanları kendi tarafına çekerek alternatif programını hazırlamasının gerekli
olduğunu belirtti. Bu komisyonun terkibinde ne kadar Kırım Tatar temsilcisinin
yer alacağı hususuna dair Reşat Kence, temsilciler arasında tam eşitlik
isteğinden vazgeçilmesi gerektiğini, çünkü bunun gerçeği yansıtmadığını ve
hükümet makamlarının da buna rıza göstermediğini belirterek, komisyona
azami olarak yalnız iki Kırım Tatar temsilcisini ilave etmek ve ek olarak ileri
görüşlü, dürüst beş-altı Halk Temsilcinin katılmasını isteyebiliriz, dedi. Reşat
Kence, Kırım Tatar temsilcilerinden ek olarak komisyon terkibine alınması için
İdris Asanin’i teklif ederek, onun geniş bilgili, yeter derecede ılımlı diğer
görüşlere anlayışlı ve sabırlı niteliklere sahip olan bir kişi olduğunu söyledi.
Cülvern Ablâmitov da KTMHT’nin komisyon çalışmalarına iştirak etme
taraftarı olduğunu söyleyerek “basmakalıp düşüncelerden vazgeçmeye
çağırırken komisyonun Kırım Tatar meselesinin çözümünü bastırmak amacıyla
meydana getirilmiştir” diyenlerin fikirlerini paylaşmadığını söyledi. Bu
komisyonun terkibinde Kırım Tatar meselesinden çok uzakta bulunan kişilerin
çoğunluğundan oluştuğu hakikattir, fakat onların tümünü yukarıdan getiren
meseleye çözüm getirecek formüllerin önceden programlanmış kişiler olarak
kabul etmemiz de çok yanlış olacaktır. Ablâmitov, komisyon başkanı
Yanayev’in sözlerini tekrar hatırlatarak eğer komisyonun terkibini değiştirmek
ve ona karşı güven bağlamak hakkında telgraflar, çağrılar ve dilekçelerin
gönderilmesine devam edilirse, başkanlık görevinin verdiği yetkiyi kullanmaya
mecbur kalacağını söyledi. Ablâmitov, konuşmasının sonunda eğer razı olursa
Niyazi Selimov’u da ek olarak komisyona iştirak etmesine çalışacağız dedi.
Sinaver Kadirov, hiçbir Halk Temsilcisini komisyona girebilecek nitelikte
görmediğini söyledi. Şahsî görüşüne göre bu komisyonun “Gromiko’nun
komisyonunun” prototipi olduğunu ve halka gerekli olan kararı getireceğini
zannetmediğini söyledi. İki komisyon arasındaki farkı yalnızca aldıkları
neticelerin altına çeşitli isimler ve Millî Hareketin temsilcilerini yazmak
olduğunu belirtti. Kadirov, konuşmasının sonunda, dikkat edelim diyerek
komisyonları teşkil etmede hükümet her zaman hilekâr hareketlerde bulunarak
Kırım Tatar Temsilcilerinin sayılarını asgariye indirmede ve bundan başka da
kendilerinin istediği gibi hareket edenleri seçmede özen gösterdiklerini söyledi.
Bunlardan ötürü KTMHT’nin bu komisyonlara iştirakine kesinlikle karşı
olduğunu ilave etti.
Şevket Asanov, KTMHT komisyon çalışmalarına iştirak etsin mi? etmesin
mi? ve onun terkibine Cülvern Ablâmitov’un alınmasının sebeplerini birer birer
incelemek lâzım, eğer komisyona iştirak edeceksek, kendi kendini aday
gösterenlerin yerine Merkez Şûrası tarafından veya bölge ve rayon
toplantılarında seçilenlerin gönderilmeleri gerek dedi. Asanov, komisyona
Ablâmitov’u katma akılsızca oynanan bir tiyatro temsilini hatırlatmaktadır; dört
Kırım Tatar temsilcisinin de katıldığı SSCB Yüksek Sovyetindeki görüşmeler sırasında millî azınlıklar sovyeti başkanı listede yer alan 12 temsilciden
Ablâmitov’un soyadını seçti. Ablâmitov ise sükûnetini muhafaza ederek kendi
razılığını gösterdi. Aslında onun, Nişanov’un bu hareketini şiddetle kınaması
gerekiyordu dedi. Şevket Asanov, konuşmasının sonunda böyle bir şekil almış
komisyonun saflarında KTMHT’nin yer almasının maksada uygun
olmayacağını söyledi.
Oturum başkanı Enver Kurtiyev, teşkilâtın komisyon çalışmalarına iştirak
edip etmeyeceğini bir prensibe oturtulması gerektiğini, orada Ablâmitov’un
veya herhangi birinin bulunmasını dikkate alarak, eğer şimdiki oturumda
komisyona iştirakimiz boykot kararına varırsak, Cülvern Ablâmitov KTMHT
üyesi olduğundan dolayı komisyondan ayrılması gerekecektir dedi. Eğer
Merkez Şûrası komisyonda kalma kararını kabul ederek başka bir temsilcimizi
seçerse Ablâmitov’un komisyonda kalmasının geçersiz olacağını ifade etti.
Enver Kurtiyev’in sözleri üzerine Reşat Kence, Cülvern Ablâmitov’a
dönerek birkaç gün önce onlarla özel bir sohbette, onun hiçbir vakit
komisyonun terkibinin çıkmayacağını hatta Merkez Şûrası komisyon
Çalışmalarına iştirak etme kararından vazgeçse bile KTMHT’nı terk ederek
komisyonda kalacağım, dediği sözlerini tahlil etmesini rica etti.
Cülvern Ablâmitov cevap olarak, bu komisyonu tahrik edecek herhangi bir
kararın alınmasını doğru bulmadığını, bu komisyonun çalışmalarına iştirak
etmemizin kesinlikle doğru olacağına eminim dedi. Beni göndermişler, yani
benim Sinaver’i göndermişler. Sinaver Enver yarım kişi olsa bile orada nelerin
konuşulduğunu, komisyon çalışmalarının nabzını yoklamak ve tam zamanında
araba okunun hangi tarafa döneceğini anlamamız için bu komisyonda yer
alması gerekiyor. Bu görüşler KTMHT’nı terk ederek komisyona bağımsız
Kırım Tatar asıllı bir şahıs sıfatı ile katılacağını savunacağını, bu fikirlerinden
dolayı da bu tür bir konuşma yaptığın söyleyerek “İşte Niyazi buradadır, o
davamızın ön saflarındadır, Reşat’a aynısını söyledi, bu gerçektir” dedi.
Konuşmasının devamında Ablâmitov, komisyonun terkibinde kalarak
KTMHT tüzüğünde belirlenen esas istekleri mutlaka savunacağını ve
komisyonun dokümanlarında bu isteklerin açıklanması için savaşacağını
söyledi.
Komisyon başkanı G.I. Yanayev’in sözlerine binaen komisyonunu
herhangi bir üyesi eğer dokümanlarla ikna olmazsa Yüksek Sovyetine kendi
pozisyonunu izah eden beyanname ile başvurabileceğini ve bu haktan da
muhakkak yararlanacağını söyledi.
Mustafa Cemilev söz alarak, Ablâmitov’un komisyonda her şeye rağmen
kalmayı tercih ettiğini yani, Merkez Şûrası’nın kararından bağımsız olarak
söylediği sözler gerçekse, onu teşkilât üyeliğinden ayrıldığını kabul ederek esas
konuyu görüşmeye devam edelim dedi.

Cülvern Ablâmitov, eğer komisyon gerçek yönde çalışmadığının
açıklanması halinde; bu komisyondan herkes istediği zaman ayrılma hakkından
yararlanarak meseleye yanaşalım teklifinde bulundu.
Oturum başkanı Kurtiyev, Ablâmitov’a dönerek meseleye çözüm
getirmede diğer açıdan cevap vermesini teklif etti. Yani; Eğer Merkez Şûrası
komisyonun çalışmalarına her şeye rağmen iştirak etme kararına varırsa ve
Ablâmitov’un yerine başka adayı tercih ederse, o komisyon terkibini gönüllü
olarak terk edeceğini burada söyleyebilir mi? dedi.
Cülvern Ablâmitov, meseleyi bu temellere oturtmak bir provakasyondur
ve duruşmada bulunanların şahsi adaylığını makbul bulmalarını söylemek daha
doğru olacaktır dedi ve bu soruya yalnız buna benzer bir karar alındığında
cevap vereceğini söyledi.
Bu hararetli tartışmada oturumu yöneten Kurtiyev, KTMHT komisyon
çalışmalarına katılsın mı, katılmasın mı diye süren tartışmayı, artık Cülvern
Ablâmitov’un bu komisyondan azledildiğini düşünerek devam edelim diye,
teklifte bulundu.
Rıza Abdullayev söz alarak, birinci olarak komisyonun meydana
getirildiğini resmî olarak yayınlanmasını ve komisyonun çözeceği meseleleri
bir bir saymak gerekir, ikinci olarak hepimizin gördüğü gibi komisyonun
terkibinde en fazla ileri görüşlü Halk Temsilcilerinden hiçbiri yer almamıştır.
Sonra şu delile de dikkat edelim; Yanayev komisyona başkanlık etmeyi
istemediğini fakat M.S. Gorbaçev’in kendisini ikna ettiğini söylemesi ve onun
her zaman komisyonu terk edeceği tehdidi. Bütün bunlar bize açık olarak
komisyonun kendi görevini yerine getirmediğini gösteriyor. Böyle bir insanın
ciddi bir sorumlulukla yüklenmesi hiç de doğru değildir. Daha sonra 20
Temmuz’da Yanayev’in, öyle bir karar hazırlamamız gerekiyor ki, bu karar
Yüksek Sovyeti de tatmin etmesi gerekiyor, diye konuşması bize komisyonun
bağımsız olarak çalışmadığını ve onun her zaman parti mekanizmasının
siparişlerini yerine getireceğinin bir göstergesidir, dedi. Bundan başka
Abdullayev, komisyonu boykot etmenin doğru olmayacağını fakat oraya
gönderilecek temsilcimize mebusluk kartının verilmesini ve onların hangi
yetkilere ve sınırlı hareketlere sahip olduklarının düzenlenmesi gerektiğini ve
bunlardan başka görüşmelerde halkın isteklerini ortaya koyarak onları yerine
getirinceye kadar savaşmamız gerek dedi. Buna benzer doküman örneğini
Abdulayev, SSCB Yüksek Sovyeti’nde Halk Temsilcilerine ve Kırım Tatar
meselesi ile ilgili komisyonun başkanı Yanayev’e gönderilen Krasnodar
bölgesindeki Millî Hareketin faaliyetçilerinin toplantısında hazırlanan çağrının
metnini burada okudu.
KTMHT üyelerinden komisyon çalışmalarına kimleri teklif ediyorsunuz
sorusuna Abdullayev, prensip olarak bu mesele çözüldükten sonra ben kendi
listemi burada okuyacağım dedi.

Hüseyin Hüseyinov, Merkez Şûrası daha önce görüşmek için çağrılmış
olsaydı şimdiye dek birçok engeller ortadan kalkacaktı, bu husustan ben
üzgünüm dedi, sözlerine devam ederek Cülvern Ablâmitov’un ve Moskova’da
hareket eden diğer KTMHT üyelerinin gelişmekte olan olaylarda hiçbir
kabahatleri yoktur, onlar ortama göre hareket etmişler ve imkânlarına göre
bölgeleri haberdar etmişlerdir. Bu meydana getirilmiş yeni komisyonda Millî
Hareketin bütün akımlarının yer alması gerek. (KTMHT, Kırım Cemiyeti,
Ferganalılar Grubu, hiçbir grubu ve akımı desteklemeyen bağımsız inisiyatif
grubunun aylık faaliyetçiler) Cülvern Ablâmitov’un komisyonun terkibinde
kalması gerek, fakat ondan başkalarının da burada yer almaları gerek, ama
Mustafa Cemilev’in de mutlaka komisyona girmesini sağlamamız lazım. Diğer
akımlardan temsilcilerimiz ise vatandaşlarımızın toplantı protokollerinde yer
alan ve seçilen kişilerden kendilerinin ayırdıkları adaylarını Kırım Tatar umum
listesine ilave edebilirler. Eğer komisyon görevini tam mânâsı ile yerine
getirmezse komisyon çalışmalarına katılan bütün Kırım Tatar temsilcilerinin
komisyonu terk etmeleri gerekir, dedi.
Lütfi Osmanov, Kırım Bölgesi Teşebbüs grubunun toplantısında
görüşülerek hazırlanan pozisyonu, yani komisyon çalışmalarına iştirak ederek,
oradaki şartlara göre hareket etmenin en büyük hakkı olduğunu söylerken, buna
benzer kararların Taşkent bölgesinde KTMHT Yangiyul şehri bölge konseyinde
alınmıştır, dedi.
Fuat Ablâmitov, komisyonun çalışmalarına hükümet makamlarının teklif
ettikleri sayıda iştirak etmemiz gerek, temsilcilerimizin sayısında eşitlik
istememiz gerçeklerden uzaktır dedi. Eğer bunu yaparsak biz peşinen “Bu
komisyona inanmıyoruz” demek olacaktır. Kırım Tatar temsilcileri Kırım Tatar
meselesini çözmek için kurulan komisyonları her zaman ele geçirmişlerdir,
şimdi ise bu hareketlerimizle bu komisyonu bombalamış olacağız. Bundan
ötürü KTMHT’nin, M.K. başkanlığının teşkilâtlandırdığı komisyona karşı
koymaktan memnuniyetsizliğimi icra ediyorum, dedi. Volga etrafında yaşayan
Almanlar, meseleleriyle meşgul olan komisyonun terkibine yalnız bir
temsilcilerinin alınmasına razı oldular. Ballık Denizi etrafındakiler de
“Molotov-Ribbentrop anlaşmasını” yeniden gözden geçirmek için meydana
getirilen komisyona sınırlı olarak temsilcilerinin katılmasına razı oldular. Bu
durumda Kırım Tatar temsilci sayısında eşitlik dengesini sağlamak isteği son
derece gerçek dışıdır. Hükümet makamları, Kırım Tatarlarının bu komisyona
katılıp katılmadığına bakmadan istedikleri gibi hareket edecekler, fakat Kırım
Tatar temsilcilerinin katılması bize fayda sağlayacak. Eğer KTMHT bu
komisyona iştirak etmeyecekse onun bu kararına yalnız güleceklerdir ve
hükümete daha fazla yarar sağlayacak kişileri seçerek çalışmalara davet
edeceklerdir. Elbette ki, komisyon yararlı çalışmalarda bulunmazsa ondan
hepimizin ayrılması daha doğru olacaktır, ama bunu yapmamız doğru
olmayacaktır, çünkü orada kalacak olan hükümet tarafından seçilen akımlar
birçok zararlara yol açabilecektir. Komisyonda Kırım Tatarlarının yer alması konusuna değinen Ablâmitov, artık oraya atanan Cülvern Ablâmitov ve Akseyit
Seyitmemetov’un orada kalmalarını ve bu meseleyi prensip olarak çözünceye
kadar somut olarak onların isimlerini ilân etmekten kaçındığından iki
temsilcinin daha bu komisyonda yer alması gerekiyor, dedi.
Mustafa Cemilev’in, konuşmanızın birinci kısmında yer alan komisyonun
terkibine tamamen güven duymalıyız, ifadesi doğru mudur, eğer evetse bu
güvenceyi hangi esaslara bağlıyorsunuz sorusuna Ablâmitov, bu komisyonun
hükümet tarafından seçilip tertiplendiğinden hiç şüphesi olmadığını, fakat
komisyona maksada uygun olmayan bir şekilde itimat etmemek yanlıştır.
Çünkü komisyon şimdiye dek hiçbir somut adım atmamıştır, diyerek cevap
verdi.
Reşat Ablayev, eğer hükümet gerçekten meseleye çözüm getirmek
istiyorsa bunu komisyonsuz da yapabilir ve yine bir komisyonun terkibinde
Kırım Tatarlarının yer alıp almamasının hiçbir önemi olmadığını savunan
birkaç faaliyetçimizin gerçeğe dayanmayan fikir yaymalarını kınayarak kendi
konuşmasını başlattı. Her zaman gelişmekte olan gerçeklerden yararlanmamız
gerekiyor. Eğer KTMHT komisyonunun çalışmalarına iştirak etmezse orada
“Kırım Cemiyeti” “Fergana Grubu” ve buna benzer diğerleri onların yerini
alacaktır. Bu gibi kişilerin adıyla yarın, Kırım Tatar halkının Anavatanlarına
dönmeleri biraz kolaylaşacak fakat halkın en fazla ihtiyacı olan dokümanı
imzalamayacaklarına garanti var mıdır? Bunun neticesi ne olacak biliyor
musunuz, onlar birçok insanın gözünde halkın çıkarlarını savunan kişiler gibi
gözükecekler, fakat bu halde hareketimiz bütün olarak zayıflayacak ve halkın
diğer isteklerini savunmak çok güç olacaktır. KTMHT’nin komisyon
çalışmalarına iştirak etmemesinin sebeplerini halka anlatmak çok zordur. Fakat
Millî Hareketimizin bütün akım ve grupları bütün meseleler üzerinde
anlaşmaya vararak komisyona genel bir platformla, yani komisyonda ayrı
akımların temsilcileri yerine, genel bir Kırım Tatar grubunun yer alması en
doğru olacaktır. Filistin Kurtuluş Örgütü’nün bütün Dünya camiasında ve
BM’de Filistin halkının tek temsilcisi olarak tanınması, ancak onların
birbirinden kopmuş gruplarının tek bir teşkilat çatısı altıda birleşmesinden
sonra oluştu.
Komisyonda yer alacak adaylar konusunda Ablayev, KTMHT tarafından
seçilen ve orada kaldığı takdirde KTMHT üyesi Cülvern Ablâmitov ile birlikte
“Kırım Gemiyeti”nden ve teşkilata üye olmayan inisiyatif grubundan iki kişi,
mümkünse KTMHT üyesi İdris Asanin’i de temsilci kabul ettirmeye
çalışmamız gerek. KTMHT’nin başkanı ve başkan yardımcıları herhangi bir
komisyon terkibine ne pahasına olursa olsun girmemeleri lazım. Çünkü, onlar
KTMHT’nm geniş çapta faaliyetlerini ve dikkatlerini bu tür daha önemsiz
çalışmalarda harcamamaları gerekiyor.
Emir Mecitov, konuşmasında görüşlerini geniş ölçüde Reşat Ablayev ve
Rıza Abdullayev’in anlayışlarıyla aynı olduğunu söyledi. Teşkilâtın komisyon çalışmalarına mutlaka katılması lazım. Fakat diğer temsilcilere karşı kaba
saldırılarda bulunan “Fergana Grubuyla olmasa bile diğer gruplarla, mesela
Kırım Cemiyeti ile birleşmemiz gerek, dedi. Merkez Şûrası’nın tam zamanında
oturuma çağrılmadığından dolayı faaliyetçilerimizin görüşüne göre; komisyon
çalışmalarına mutlaka iştirak etmemiz gerekiyor, fakat bu çalışmalara hangi
temsilcimiz Kırım Tatarlarını temsil edecek sorusuna ise, bölgemizin
faaliyetçileri yalnız Mustafa Cemilev’in adaylığa layık olduğunu öne
sürüyorlar, dedi.
Mustafa Cemilev, şimdiye kadar dinlediğim çok geniş görüş ayrılıklarını
çok üzücü buldum dedi. Bu komisyonla ilgili KTMHT Merkez Şûrası üyelerini
gereğinden fazla fikir, görüş ve buna benzer hareketleri çok fazla
prensipsizliğin göstergesidir. Bununla beraber, metanetle şartları ve prensipleri
sağlayarak teşkilâtımız komisyon çalışmalarına iştirak edebilir, komisyona aday
göstermede gereksiz yere çok fazla enerji harcadık, bunların hepsi niçin, aday
gösterdiğimiz kişilerin beceri kabiliyetlerini göz önünde bulundurmayarak
yalnız onlara karşı olan sempati veya antipatiye göre bu adayların üzerinde
duruldu. Meselenin esasında kendi kendilerini öne süren kişiler bile vardı.
Nişanov ve Tarazeviç’e veya herhangi birine kendi fikir ve anlayışlarına göre
bizim bundan önce ileri sürdüğümüz temsilcilerin arasından kimi isterlerse
seçmelerini Merkez Şûrası üyelerinin itirazsız karşılamalarını özellikle çok
üzücü buluyorum, işte bu sebeplerden dolayı yüksek mevkili memurun kendi
şahsı üzerindeki tercihi bunu göstermektedir. Başka bir misal: Merkez Şûrası,
Niyazi Selimov’un adaylığını ileri sürdüğünde, herhalde bu Nişanov’un hoşuna
gitmemiş olacak ki telefonda arkadaşlarına, geri çevrilmiş adayı niçin yeniden
ileri sürüyorsunuz şeklinde derin mânâlı açıklama yapıyordu. Eğer şimdi ve
gelecekte davamız böyle sürecek olursa, teşkilâtımız mecazi olarak ifade
edersem yalnız Nişanov ve Tarazeviçler değil, hatta bölge zabıtalarının bile
ayaklarını temizleyecek bir döşeme bezine benzeyecektir. Komisyonda Kırım
Tatar temsilci sayısını diğerlerinden daha az olmamasını savunan M. Cemilev,
şöyle demişti:
Anavatan’a dönüş yapan Kırım Tatar ailelerine karşı gece baskınları ve
saldırıları yöneten, onları Kırım’dan dışarı atmaya çalışan, bundan birkaç yıl
önce Kırım Bölge Belediye İdare Komitesinde yüksek sorumlulukta bulunan
Halk Temsilcisi Baranovski tipindeki insanlar, Kırım Tatar milletinin en hayatî
meselelerine karar niteliğinde fikirlerini sunmalarını, milletin onurunu
aşağılayıcı bir hakaret değil midir? Ne de olsa meseleyi çözecek olan ve bize
sunulan komisyon elbette ki meydana getirilecek ve orada oylama yapılacak.
Gerçek isteklerimizle hiçbir şekilde bağdaşmayan otoriteli tekliflerde bulunmak
bu komisyon hakkında buraya katılan teşkilâtın temsilcileri olarak halka ne
söyleyebileceksiniz. Orada biz azınlıktık mı diyeceksiniz? Fakat ne de olsa yine
soracaklar: “Böyle olacağını tahmin etmemiş miydiniz sanki?” Yanayev’in vaat
ettiği sözlere gelince, yani komisyondan memnun olmayan Kırım Tatarlarını
Yüksek Sovyete müracaat etme haklarıyla ilgili vaatli sözleri bizim için kırk kuruş bile etmez. Onun bu sözleri ikna edici değildir. Halk Temsilcileri
kongresinde birçok nutukları yuttuğumuz gibi şimdi onun bu sözlerini de
sakince yutacağız. Genellikle, bizlerin hep Anavatanımıza döndürülüp
döndürülmemesini düşünen ve devletimizi yeniden kurma hakkımızı tanımada
tereddüt eden bir komisyonun çalışmalarına katılmaya hakkımız var mı, yok
mu? Yani bu komisyon kendi amacı olarak, halkın bu vazgeçilmez hakkını
gerçekleştirmek için en kısa zamanda ve en uygun yolları arayıp bulmayı talep
edip ve bunu ancak daha önceden iade etmezse bu komisyonda biz ne
arayabiliriz?
Komisyonda bütün akım ve grupların temsilcilerinin yer almaları
konuşmalarına Cemilev, şöyle cevap verdi:
Bu görüşleri ben de sizinle paylaşıyorum, ama bu grupların ve akımların
temsilcileri komisyon oturumlarında birbirine köpek gibi saldırmayacaklarsa,
hükümet makamlarına diğerlerini suçlayarak çeşitli basma kalıp telgraflar ve
mektuplarla boğmayacaklar ve bununla meseleye müspet çözüm getirmek
istemeyen karşı tarafı sevindirmeyerek, birbirleriyle dayanışarak, görüşlerini
uygulayarak hareket ederlerse o zaman razıyım, dedi. Fakat bunların hepsinin
daha şimdiden uygulanamayacağını esefle söyleyebilirim. Halkımızın
emellerini kimlerin ve nasıl istismar ettiklerini ve millî hareketimize hangi
idealleri gerçekleştirmek için katıldıklarını tamamen unutarak hangi grupla ve
nasıl liderliği ele geçireceğini amaçlayan elemanlar belli oldu. Onların bu ufak
amaçları bütün bu yüce idealleri gölgede bıraktı. Hükümet makamları
komisyonun terkibine millî hareketimizin esas kısmı yanında muhtelif diğer
grupçuklarla beraber ve eşitlik dengesini koruyarak katılmalarını talep etmesi
bizce bilinçlidir. Onlar KTMHT, Kırım Cemiyeti veya Fergana Akımı adıyla
tanınan grupçuklardan teşekkül olduğunu göstererek, onların arasındaki
anlaşmazlıktan yararlanarak ve bu anlaşmazlıkları kendi kararlarını zorla kabul
ettirmede amaç olarak kullanmaları şüphesizdir. Bütün bunlardan dolayı
KTMHT’nın komisyonun terkibine katılmaması çok daha uygun olacaktır.
Bütün bu dediklerim, teşkilâtımız komisyonun çalışmalarını boykot
edecek ve onun hamlelerini engelleyecek manasına gelmesin. Tam tersi
komisyon müspet yönde çalışacak olursa, teşkilâtımız ona gerçek yardımını ve
desteğini esirgemeyecektir. Fakat bütün bunların gerçekleşmesi için mutlaka
komisyona veya alt komisyonlara ve eksperler gruplarına girmemiz gereksizdir.
Bu durumda, komisyonun terkibinde KTMHT, karşı veya muhalefet
durumunda bulunan Kırım Tatar ayrı gruplarının temsilcilerinin yer alması bize
endişelendirmeyecek mi? Halkın arasına KTMHT’nın tesirini nötralize etmeyi
amaçlayan ve komisyon çalışmalarına iştirak edecek grupların halkın gerçek
temsilcileri olarak kabul ettirme teşebbüsünde bulunan iktidar meseleyi
çözümlemek için büyük bir adım atmış olabilir. Bu ise bütün halkımızın ve
millî hareketimizin biricik çıkarı mı?

Mustafa Cemilev, konuşmasına canlılık katarak, KTMHT’nın komisyon
çalışmalarına katılmasına, yalnız 9 Temmuz 1989’da Kırım’da gerçekleştirilen
millî hareketin faaliyetçilerinin toplantısında hazırlanan protokolde belirlenen
şartlara uygun kalındığı takdirde razıyım, yani komisyonda diğer üyelerle
Kırım Tatar temsilcilerinin eşit olması, onların sayılarından daha az olmaması
şartıyla ve komisyon halkın talep ettiği kanuni isteklerini yerine getirmeye
uğraşacağını daha önce ilân ederse, dedi.
Temsilcilerin komisyonda tam eşit katılma şartına mutabık kalarak somut
olarak hangi temsilcilerimizin katılacağına değinen M. Cemilev, ben 1989
yılının Mayıs ayında son millî Yangiyul toplantısında seçilen KTMHT Merkez
Şûrasının herhangi bir üyesinin adaylığına karşı değilim, fakat komisyonun
terkibinde KTMHT başkanının veya başkan yardımcılarının ve komisyondaki
çalışmalarında yerel çalışmalarıyla davamıza daha büyük katkıda bulunacak
teşkilât üyelerinden birisinin de orada yer almasına katiyen razı değilim.
Abdürreşit Cebbarov da konuşmasında komisyon çalışmalarında empoze edilen
bu zor şartlar altında KTMHTnın katılmasına karşı olduğunu söyledi. O,
komisyonu daha kurma devresinde hükümet makamlarının hilekâr oyunlarına
dikkatleri çevirdi. Eğer onların Kırım Tatarlarının gerçek temsilcilerini buraya
sokmak niyetleri olsaydı, bunu önceden ilân etmeleri gerekiyordu. Çünkü halk
toplantılar düzenleyerek kendilerinin itimatları olan kişileri seçeceklerdi.
Komisyon çalışmaları eğer halkın arzularıyla bağdaşmıyorsa herhangi bir vakitte
komisyonu terk etme hakkına sahip olduğumuzu savunanlara da dönerek,
propaganda ve bildiri araçlarının kimlerin ellerinde bulunduklarını hiç
unutmamamız gerekiyor dedi. Mesela, Kırım TV’sinde yüksek sesle
böbürlenerek komisyonun terkibine Cemilev ve Seyitmemetov’un alındığını
ilan ettiler. Fakat R. Nişanov’un isteğiyle ikisinden birisini komisyondan
azletmişler. Ama bunun için hiçbir ses duyulmadı. Bugün de birçok insan
komisyonda bulunduğunu sanıyor. Böylece, KTMHT üyelerinin komisyonu
terk ettikleri yine hiçbir bildiri ile ilan edilmedi ve geniş cemiyet kitleleri
komisyonda bütün kararların onların oybirliği ile alındığını düşüneceklerdir,
dedi.
Cebbarov, eğer KTMHT komisyon terkibine girmezse onun çalışmalarını
etkilemeyeceğine dair görüşleri de reddetti. Mesela; Litvanya’da iktidar
“Sajudis” ile belirli uzlaşmalara gidiyor. Çünkü “Sajudis”in arkasından daha
radikal görüşlü Millî Bağımsızlık Partisi yer almaktadır. Bunlardan ötürü eğer
Kırım Tatar Millî Hareketinde en etkili teşkilât komisyona karşı herhangi bir
muhalefette bulunursa, doğrudan doğruya komisyon çalışmalarına iştirak
etmekten daha fazla başarılar elde edebilir. Şüphesiz ki, meselenin müspet bir
şekilde çözümlenmesinde komisyonda bulunan gruplar da çalışacaklardır, fakat
ne de olsa teşkilâtımızın üyeleri yalnız şahsî şan ve şöhret için çalışmıyorlar.
Abdürreşit Cebbarov, konuşmasına son verirken KTMHT’nın komisyonun
çalışmalarına katılmasına dair, 9 Temmuz 1989’da Kırım’da faaliyetlerimizin toplantısında kabul edilen protokolde yer alan prensiplere sadık kaldığını
söyledi.
Hüseyin Hüseyinov’un, “eğer eşit sayıda temsilcilerin komisyona
katılmalarına razı kalırlarsa komisyonu kimi ve nasıl seçelim” sorusuna
Abdürreşit Cebbarov, KTMHT üyeleri mi, başkası mı? Bunu göz önünde
tutmayarak bölge ve mıntıkaların birleşik toplantılarında öne sürülen
faaliyetçilerimiz komisyon çalışmalarına gidebilirler, yani 9 Temmuz’da
Kırım’da yaptığımız gibi olabilir, diye cevap verdi.
Şevket Kaybullayev, bu gelişen şartlar altında komisyonun terkibine
KTMHT üyeleri ve daha fazlası Merkez Şûrası üyelerinin iştirak etmemeleri
lâzım. Teşkilâtın başkanı ve başkan yardımları için konuşulanlarla aynı fikirde
olduğumdan tekrarlamayacağım. Fakat bu şartlar 9 Temmuz 1989’da alınan
kararlara uygun düştüğü takdirde KTMHT’nın de iştirakine hak tanıyor, dedi.
Enver Kurtiyev, Komisyon çalışmalarına temsilcilerin tam eşitlik şartıyla
katılmamız gerekiyor. Bundan ötürü 12-13 Kırım Tatar temsilcisinin kimlerin
olacağına dair görüş birliğine vararak onları komisyonun terkibine sokmamız
gerekiyor ve yarın bu listemizi komisyona sunmamız lazım. Bu durumda
komisyonun terkibinde Yuriy Osmanov gurubundan bir temsilci artık var.
Onlar Yuriy Osmanov’un kendisini öne sürerse, Kırım Cemiyeti kendi
temsilcisini kabul ettirebilirse, geri kalan sayının KTMHT üyeleri ve herhangi
bir grup veya akımlarla alışverişi olmayan inisiyatif grupları faaliyetçilerine
ayırmamız gerek. Listeye Mustafa Cemilev’in ve teşkilâtın başkan
yardımcılarının alınmamasına ben de razıyım. Belki onlar Mustafa Cemilev’in
orada yer almamasını çok arzuladıkları için Kırım Tatar temsilcilerinin genel
sayısını genişletmeyi istiyorlar. Fakat onun listede yer almadığını görünce
bizim temsilcilerin sayısını arttırmaya razı kalmaları mümkündür. Onların
isteklerini kabul edip Mustafa’yı listeden çıkartmak bizim görüş ve
prensiplerden geri çekilmemiz demektir. Fakat Mustafa o kadar çok işle meşgul
ki, komisyonsuz da onlara yeter. Onlara sunduğumuz listeden birkaç
temsilcimizi elemelerini kabul edersek, o zaman komisyon terkibinde kalan
KTMHT üyeleri yalnız Kırım Tatarlarının siyasî haklarını ve şereflerini iade
edeceklerine dair bildirinin bundan daha önce yayınlanacağını kabul ettikleri
durumda komisyonun çalışmalarına devam edeceğiz, diye ilan etmeleri gerek.
“Siyasî hakları ve şerefleri iade etmeyi” biz şöyle anlıyoruz: Halkın haklı
olduğu istekleri yani teşkilâtlı olarak Anavatan’a dönmelerini sağlamak
muhtariyetini yeniden kurmak, gerekli olan tazminatın ödenmesi vs. yerine
getirilmesi. Sabahın saat 4’ünde verilen aradan sonra salonda bulunan, fakat
KTMHT Merkez Şûrası üyeleri olmayan teşebbüs gruplarının üyelerine söz
verildi.
Almalık şehrinden Eskender Süleymanov konuşmasında, teşkilâtın, diğer
teşebbüs grup ve akımların terkibine girmeyen teşebbüs grupları KTMHT ve
diğer grup ve akımların ebeveynleridir, dedi. Bütün bunlardan ötürü bu teşebbüs gruplarının temsilcileri her toplantı ve oturumlarda konuşma ve kendi
görüşlerini söyleme haklarının olduğunu savundu. Almalık teşebbüs grubunda
da bu yeni kurulan komisyon meselesi görüşüldü ve komisyona iştirak etmemiz
için karar bile alarak bu oturumda Lenur Arifov’u temsilcimiz seçtik. O,
Taşkent yakınındaki nükleer fizik enstitüsünde çalışan bir bilim adamıdır. Onun
adaylığına güven duyduklarına dair belgeyi dörtyüzden fazla kişi imzalamış.
Eğer ihtiyaç duyulursa imza sayısı artacaktır. Süleymanov’un görüşüne göre
komisyona 12 Kırım Tatar temsilcisinin girmesini teklif etmek ve kabul
edilmezse yalnız 4 kişi ile kalsak bile her şeye rağmen iştirakimiz mutlaka
gereklidir. Fakat her şeyden önce şartlarımızın yerine getirilmesini istememiz,
yani komisyonun daha ilk adımlarında halkımızın siyasi rehabilitasyon
dokümanını hazırlamasıdır. Eğer bunu kabul etmezlerse komisyonun terkibinden
bütün Kırım Tatarlarının çıkması gerek. Lenur Arifov’dan başka 12’ler
listesine kimi teklif ediyorsun” sorusuna, Merkez Şûrası’nın öne sürdüğü her
adayı onaylıyorum diye cevap verdi. Konuşmasında Cülvern Ablâmitov’a ve
Moskova’da bulunan diğer temsilcilere karşı yöneltilen suçlamalar için onlarla
aynı fikirdeyim. Çünkü başkente yoğun ve gezgin çalışmalarından dolayı onların
hataları olabilir. Onları bu kadar ciddiye varacak şekilde itham etmemiz ve
küçük hatalar için onlara karşı beslediğimiz güvencemizi kaybetmemiz
yanlıştır, dedi.
Almalık’tan Selime Hayrova konuşmasında şunları ilave etti:
Lenur Arifov’a itimat belgesini Almalık’ta, Taşmore köyünde, Toytepe
şehrinde, Orta Çırçık mıntıkasında, Pskent mıntıkası “Vahruşçeva” adındaki
sovhozunda ve Taşkent’te kalan Kırım Tatarları tarafından imzalanmıştır.
Genellikle Almalık şehrinde çalışmalarımız tam demokratik temeller üzerine
oturtulmuştur. Orada bütün gurupların ve akımların temsilcilerinin görüşleri
dinleniyor ve hangi grup ve akımdan olduğu göz önünde tutulmayarak en iyi ve
doğru yönü gösterene güven veriliyor.
Lenur Arifov, konuşmasında KTMHT halkımızın arasında en fazla
otoriteli ve etkili olan bir teşkilât olduğundan dolayı onu komisyon
çalışmalarından uzak tutmamamız gerek, dedi. Onun görüşüne göre
komisyonda yer alması maksada çok uygun olduğundan bizde hiçbir şüphe
uyandırmaması gerek. Halkın kendi haklarına kavuşmak için yıllardır süren
mücadeleyi mantıklı olarak, yüksek yasama organı, yani Yüksek Sovyetinde
herhangi bir çözüm formülü bulacak bir komisyonun meydana getirilmesi ile
sona ermelidir. Zaten bu olayın tabi şekilde gelişmesinin tek yoludur. Olayların
bu tabi şekilde gelişmelerini izliyorken, bu komisyonun çalışmalarına iştirak
etmemiz doğrudan doğruya mantık dışıdır. Eğer, bütün demokratik ilkelerin
meclis çalışmalarını ve hatta bugünlerde SSCB’nde az olan parlamenter
tecrübelerini inceleyecek olursak herhangi bir kararı almak her zaman
komisyon gelişmelerinde başlıyor, bunu hepimizin bilmesi lazım.

Konuşmasına devam eden Lenur Arifov, halk temsilcileri komisyonunda
temsilcilerin eşit olarak katılma isteklerini siyasi konsorsiyum olarak
adlandırdı. Zira eşitlik hakları meselesi yalnız iki eşit kuvvetin arasındaki
problemi çözmede tatbik ediliyor. Devletin iç problemini çözmede
kullanılmıyor. Şüphesiz ki Kırım Tatarlarının da mukabil güçlerle mücadelesi
için uzun uzadıya konuşabiliriz. Fakat gerçekte Kırım Tatarlarının yürüttükleri
umutsuz mücadele yalnız o muazzam devlet mekanizmasına karşıdır, açık
fiziksel mücadelemiz yoktur. Bütün bunlardan ötürü bugün devletin iç problemi
görülüyor. Bu yeni meydana gelmiş komisyonda Kırım Tatar Temsilcilerine de
yer ayrılıyor ve orada halk temsilcilerinin sayısından daha az olması muhakkak
doğrudur. Hiçbir komisyon, hiçbir ülkede eşitlik prensibi altında çalışmaların
başlamasını kabul etmez. Bu açık olarak bir ültimatomdur. Ültimatomun diliyle
konuşmak şu anda çok yersizdir. Fakat yalnız bir insanın komisyonda
çalışmalarına katılması elbette ki zordur ve Volga Almanlarının yalnız bir
temsilcisiyle görüşmelere katılması, hepimizi şaşırtmıştır. Eğer Kırım
Tatarlarına 3-6 kişiye kadar katılma hakkını tanırlarsa normal bir çalışma
yürütülebilir. Fakat, bu durumda Kırım Tatar temsilcilerinin komisyonda
topyekün bütün halkın temsilcisi sıfatına ve her türlü yetkiye sahip olmaları
gerekir.
Lenur Arifov konuşmasına şu sözlerle son verdi:
“Benim kanaatime göre sizin teşkilâtınız en fazla otoriteye sahiptir,
muhteşemdir ve bugün halkın arasıda muazzam otoriteye sahip olduğunu altını
çizerek tekrarlıyorum. Sizlerin komisyon çalışmalarına muhakkak iştirak etmesi
gerek.”
Cülvern Ablamitov söze karışarak, Lenur Arifov’un öne sürdüğü delilleri
destekleyerek; savaş yıllarında bizim gibi Japonları da ABD’nde sürgün
etmişler ve harpten sonra onlara tazminat ödenmesi meselesi de senato
komisyonunda ele alınmış ve Japonlar bu komisyonda eşit sayıda
temsilcilerinin katılmasını talep etmemişlerdir, dedi.
Mustafa Cemilev’in, “eğer Kırım Tatar meselesi müstesna olarak devletin
iç meselesi olarak kabul edilip ve bütün halkların eşitlik prensibinde, her
milletin bağımsızlığa kavuşma hakkı diye tanınan kesin fikirleri birbiriyle nasıl
bağdaştırabiliriz ve yine bir devletin iç veya halklar arası hukuk kararnamesini
delil göstererek, herhangi bir halkın meselesini çözmede ve bu halkın temsilci
sayısının komisyonda muhakkak daha az olmasını haklı olarak görmemizi nasıl
izah edebilirsiniz” sorusuna, Lenur Arifov, ben hukuk ve kanun koyucu
dokümanlara dayanmayarak, gelişmekte olan pratikten yararlanıyorum, diye
cevap verdi.
KTMHT üyelerinin konuşmalarından sonra Merkez Şûrası’nda üye
olmayan Andicanlı Remzi Nurettinov söz alarak, biz Cülvern Ablâmitov’un
KTMHT’nin diğer üyeleriyle beraber Moskova’da çeşitli kademede Gorbaçev’le
karşılaşıncaya kadar bütün görüşmelere ve kabullere iştirak etmesi için Andican bölgesinde kalan Kırım Tatarları tarafından göndermiştik. Bundan dolayı
gerekli yetkilere sahipti ve kurulmakta olan Kırım Tatarlarının meselesi ile
ilgili komisyon çalışmalarına katılması gerekir. Bütün bunlar daha sonra
Andican’daki vatandaşlarımızla Moskova ile gerçekleşen telefon görüşmeleri
esnasında uygulanmıştır, dedi.
Rıza Abdullayev söz alarak, Nureddinov’un bu tür konuşmalarının yersiz
olduğunun dikkate alınmasını istedi. Çünkü, KTMHT üyelerinin komisyon
çalışmalarına iştirak edip etmeyecekleri bölgedeki faaliyetçilerle telefon
görüşmesinde değil, bu toplantıda belli olacaktır, dedi.
Kısa süren bu oturum arasından sonra Emir Mecitov, konuşmasında birkaç
sebebi izah ettikten sonra Cülvern Ablâmitov’a karşı ithamlarının asılsız
olduğundan dolayı Cülvern Ablâmitov’dan özür diledi. Daha sonra merkez
üyelerini komisyonun kurulmasını tam zamanında haberdar etmemesinden
dolayı kendisinin suçlu olduğunu, fakat oturum arası esnasında kendisinin bu
hususta hiçbir suçu olmadığı neticesine vardığını söyledi.
Kırım Tatar temsilcilerinin muhakkak eşit sayı şartıyla KTMHTnın
komisyon çalışmalarına iştirakini elde etsinler mi yoksa kendi temsilcilerinin
daha az sayıda olarak katılmasına razı mı olacaklar görüşünde çok fazla
ayrılıkları göz önünde tutarak Reşat Kence teklifini sundu: Kırım Tatar
temsilcilerine tanınan sayıya çeşitli milletlere mensup olan SSCB halk
temsilcilerini Kırım Tatarlarının seçip belirlemesi şartıyla komisyon terkibinde
yer almayı kabul edebiliriz.
Bu teklifte yapılan oylamada yeterli çoğunluk sağlanamadığından kabul
edilmedi.
Uzun süren bir tartışmadan sonra Abdurreşit Cebbarov tarafından yeni
uzlaşma teklifi sunuldu: KTMHT bu zorla kabul ettirilen şartlarla komisyonun
çalışmalarına iştirak etmeyecek, ancak eğer vatandaşlarımızın kaldıkları
yerlerden delege sıfatıyla ve KTMHT adıyla komisyon çalışmalarına iştirak
etmeme şartıyla, teşkilâtımız ferdi olarak kendi üyelerinin komisyona
katılmasına itirazı olmayacaktır.
Sunulan bu teklif, toplantıya katılanların çoğunluğu ile kabul edildi ve
daha sonra Mustafa Cemilev tarafından “KTMHT Merkez Şûrasının SSCB
Yüksek Sovyetinde Kırım Tatar meseleleriyle ilgili özel komisyonun
çalışmalarına iştirak edilmesini görüşen toplantının kararnamesi” adında
hazırlandı. Oturuma iştirak edenlerin birkaç düzeltmesinden sonra
“kararnamenin” metni şu şekilde oylamaya sunuldu:
KTMHT Merkez Şûrasının üyeleri SSCB Yüksek Sovyetinde Kırım Tatar
meseleleriyle ilgili özel komisyonun çalışmalarına katılıp katılmama meselesini
görüşmek için yaptıkları olağanüstü toplantıda şu neticelere vardı:
Kırım Tatarlarının da iştirak edeceği ve onların meseleleriyle ilgili ve
Kırım Tatar halkının emellerini gerçekleştirmede yararlı olacak komisyonun meydana getirilmesi müspet bir adım olarak kabul ediliyor. Bu komisyonun
çalışmalarının daha başarılı ve objektif olarak geçmesi için komisyonun
terkibinde olan SSCB halk temsilcileri Komisyonda Kırım Tatar temsilcilerinin
sayısının komisyonun terkibinde olan SSCB halk temsilcilerinin sayısından
daha az olmaması gerekiyor. Bundan başka komisyon çalışmalarının daha
başlangıcında Kırım Tatar halkının maksada en uygun sürede ve en optimal
yolları seçerek aşağıda sıralanan kanuni isteklerini yerine getirmeyi
amaçladığını komisyonun ilan etmesi gerek.
– 18 Ekim 1921 tarihinde Millî Merkez İcra Komitesini ve Sovyet Halk
Komitesinin yayınladığı emirnameye göre belirlenmiş sınırlar içerisinde Kırım
Muhtar SSC’nin yeniden kurulması, halkın teşkilâtlı olarak Kırım’a
dönmelerinin ve bu insanların kendi tarihi mekânlarına yerleşmelerinin
sağlanması,
– Milliyet unsuru göz önüne alınarak Kırım Tatarlarının haklarını
sınırlandıran bütün emirnamelerin, kararnamelerin ve talimatların iptali,
– İnsanlığa karşı işlenen suç olarak nitelendirilip, 1944 yılında cürüm
mahiyetinde sürgüne gönderilme neticesinde Kırım Tatar halkının maddî ve
manevî zarar tazminatının ödenmesi,
– Ceza, baskı ve tutukluluğa maruz kalmış bütün KTMHT faaliyetçilerinin
siyasi haklarının ve itibarlarının iadesi.
Eğer yukarıda saydığımız Merkez Şûrası’nın bu isteklerinin karşılanmasını
tatmin edici bulmadığımız fırsatta KTMHT komisyonun çalışmalarına
iştirakine son verecektir. Bundan başka Merkez Şûrası teşkilâtın üyelerini ferdî
olarak komisyona iştirak etmelerine karşı olmadığını ve eğer Kırım Tatarları
kaldıkları yerlerde halk grupları tarafından komisyona tavsiye edildiyseler ve
bu temsilciler KTMHT adında komisyona iştirak etmeyeceklerse temsilcilerin
sayısında eşitlik sağlanması istekleri nazarı dikkate alınmayacaktır.”
Bu “kararnameyi” kabul etmek için Merkez Şûrası üyelerinden 14’ü
“evet”, Sinaver Kadırov “hayır”la oyladılar. Emir Mecitov ise oy verme
sırasında çekimser kaldı. Oturum başkanı kararın kabul edildiğini ilan etti ve bu
karar KTMHT’nin bütün üyeleri için geçerlidir, dedi.
1 Ağustos 1989 günü saat 9.00’da KTMHT Merkez Şûrası’nın ikinci
olağanüstü toplantısı çalışmalarına son verdi. 1 Ağustos 1989 günü saat
12.30’da toplantıya iştirak eden 7 üye Cülvern Ablâmitov, Fuat Ablâmitov,
Mustafa Cemilev, Abdurreşit Cebbarov, Enver Kurtiyev, Hüseyin Hüseyinov
ve Lenur Arifov Kırım Tatar meselesiyle ilgili komisyonun başkanı G.I.
Yanayev ziyaret ettiler. Orada Mustafa Cemilev kabul edilen kararnamenin
metnini okudu.
Toplantı Başkanı Sekreter
Enver Kurtiyev Şevket Kaybullayev
___________________________
* Rusça aslından Türkçe’ye tercüme ederek neşrettiğimiz bu belge, KTMHT Merkez
Şûrası’nın 31 Temmuz-1 Ağustos 1989 tarihlerinde Moskova’da olağanüstü toplantısının
tutanağıdır (Emel)