MÜSTECİB ÜLKÜSAL’IN YEĞENLERİ ŞAİZER RESUL VE LAMİA KÜÇÜKERGÜN ANLATIYOR

MÜSTECİB ÜLKÜSAL’IN YEĞENLERİ ŞAİZER RESUL VE LAMİA KÜÇÜKERGÜN ANLATIYOR

Yayına Hazırlayan: Nurten BAY

Zafer Karatay: Şaizer Teyze, siz 1931’de mi tuvdunuz?

Şaizer Resul: Evet, Azaplar’da.

ZK: Azaplarda… Müstecib amcaman aqrabalığınız neday bola sizin?

ŞR: Müstecib dayım nenemin abiysi bola. En balaban 1899 doğumlu Müstecip dayım, soñ menim nenem[1] Saliha 1903 doğumlu, Necip dayım 1906 doğumlu, en sonra Seyfettin dayım 1920 doğumlu edi. Olar üç erkek, bır qız ediler.[2]  

ZK: Azaplar’da qaç senege qadar yaşadınız siz?

ŞR: Diymen de 1941’de Köstence’de oqulğa berdiler. O zaman sade tatillerde kele edik köyge, ama 47’den sonra bir daha eş kelmedik.

ZK: Neçün ketmediniz?

ŞR: Quvulduq köyden… ne diyim?

ZK: Müstecib amca?

ŞT: Evet, O oqulnu pıtirgen soñ Pazarcıq’ta avuqatlıq yapğan. 1933’te mi, 34’te mi Köstence’ge kelgen. Köstence’de de işte o zaman hatırlayman bonday supsalı üyde otura ediler aşağıda masası bar edi. Onda Ediye degen bir qız bar edi, Aziz degen bir bala şalışa ediler.

ZK: Aziz Aktaş.

ŞR: Evet o eken sonunda, men onu şonday bir bala bilemen hatırlağan qadarıman. O zaman Necip Dayım da Köstence’de banqada çalışa eken, qartbabam ölgen soñ Necip dayım mecbur işni taşlap köyge kele. Müstecib dayım da 1939’da, qızı (Ülkü) 1938 doğumlu, qızı taa bir qaç aylıq ekende Türkiye’ğe köçtü. 1941’de Almanya’dan qaytıp keldiler bir daa Romanya’ğa. Bizim köyün belediyesinin binası yoq edi. Vali kelgen, bizim üynü, burayı belediye yapacaqsınız, degen. Onun işin biz mecbur bir daha köyge ketmedik. Üyümüznü alğan soñ madem siz aldınız, men de ketemen dedi. Onun işin biz bir daha köyge ketemedik. Ondan soñ ancaq Necip dayımızın cenazesine kettik köyge.

ZK: Nenenizin babalarınıñ üyü qayerde edi?

ŞR: Şimdi bizim köyde sırt mahalle bar edi, oñlar sırt mahallede otura ediler. Bizim köy bonday biraz planlı bir köy edi.

ZK: Bilemen, eki ay evvel onda edim. 

ŞR: Ama şimdi bir şiy qalğanı yoq. Eski Azaplarman hiç alaqası yoq şimdi köynün.

Lamia Küçükergün (1933 Azaplar doğumlu): Bizim üyümüznü kördünmü o zaman köyge barğanda?

ZK: Yoq, oqulğa bardıq, oquldan soñ mezarlıqqa bardıq. Necib Fazıl için dua ettik o yerde. Mezarlıqnı ziyaret etgen soñ başqa yerğe kettik.

ŞR: Mezarlığımız da çoq aruv edi. Er tarafı qapalı edi. Biz ketgende mısır ekkenler, qaralğanı yoq, er taraf çoq deñişken.

LK: Ondan sonra da Bolat mahallesi, babam sülalesi mezarlıqları bar.

ZK: Eki ayrı mezarlıq mı bar edi köyde?

ŞR: Camide de bar edi.

ZK: Caminin işinde bar mezarlar, evet..

ŞR: Bizim sülaleniñ qartlarınıñ şiyleri oñlar.

LK: Babam tarafınıñ mezarları oñlar.

ŞR: Azaplar’ğa kelgende bu yer Türk köyü eken, Türkler taşlap ketgenler. İşte babam sülalesi Azaplar’ğa yerleşkenler.

ZK: Babanızın adı ne edi?

ŞR: Memduh, Settarlar, Bolatlar derler oñlarğa.

Nurten Bay: Oñlar, babanlar qaşta kelgenler acaba Qırım’dan?

ŞR: Onu bilmiymen de 1850’lerde kelgenler sanırım. O zaman Türkler bar eken ve Türk toprağı eken elbette. Komitacılar bar eken, ep kelip basa ekenler. Qırım’dan kelgenler epsi altınman keldiler dep. O zaman ne bolsa da özlerin toparlağan soñ Türkiye’ge eki tane kişi cibereler. “Azaplar’dan köşgen kişilerni tabınız, quyular qayerde eken, bizge aytsınlar” dep. Köyde suv çoq derenden çıqa. Köşgen kişilerni tabalar oñlar da şart salalar “biz quyunun yerini aytarmız. Ama siz er quyuğa bir cami yasaycaqsınız” dep. Onun için Orta Mahalle Camisi baredi, bizim üyün aldında edi, biraz ilerde quyusu bar edi. Bolat Mahalle camisi bar edi, quyusu bar edi. Şimdi biz barğanda bizim üyün yanındaqı camini cıqqanlar zaten.

ZK: Ayse o zaman şimdi turğan cami angisi?

ŞR: İşte Bolat camisi, o cami onday tuvul edi, o camini Türk Modeli yasağanlar astı taş edi, üstü ahşap edi. Minaresi bar edi, baqımlı edi eskiden.

LK: Yaqup amcamız müftü edi, babamın küçük qardeşi. O zaman qarala edi camiler.

ZK: Qaç sene müftülük yasadı O?

ŞR: Köp yasadı, 35 sene. Biz Türkiye’ge kelgen soñ, 1985’te mi ne pitti işi.

ZK: Müftülükten ayrıldı.

ŞR: Evet, 35 sene müftü boldu O.

ZK: Müstecib Amcadan ketgen soñ ne zaman qaber aldınız? Bir daa qaberleşme imkânı bolmağandır.

ŞR: İşte Almanya’dan qayta ekende uğrağanlar köyge, biz o zaman Köstence’demiz, balamız, körmedik. Cafer Seydahmetmen ketgenler onlar Almanya’ğa.

ZK: Yoq, Edige Kırımalman kettiler, Cafer Seydahmet cibergen edi. Savaş zamanı ketgenini diysiniz tuvul mu?

ŞR: Evet, savaş zamanı.

ZK: Onlar Edige Kırımal’man kettiler.

ŞR: Evet, O köp kele edi köyge. İşte ondan sonra bir daa qaber almadıq.

ZK: Komünizm kelgen soñra.

ŞR: Komünizm kelgen soñ zaten bir daa eş qaber almadıq. Yetiştik biz artıq, soñ oqulda soraylar, yazıp beresiz, özgeçmişini işte.

Anan kim? Baban kim? Tuvganların kim? Yurttışında aqraban bar mı? Yooq, yoq, yoq, senelerce aynı şiy, işge kirdik kene aynı şiy. Yoq diyedik, bileler oñlar ama kene soraylar.

ZK: Reddetesin yani aqraba bolganını.

ŞR: Bilmezler mi? İşte bonday seneler geşti. 1960’lı senelerde teran serbestlik boldu, tek tük teran kelgen ketgen kişiler boldu. Helsinki’de anlaşma bolgan soñ, 1968’de Romanya da oga kirgen soñra mecbur boldu sınırlarnı aşmağa. İşte o zaman teran kelip ketmeler başladı. İşte o zaman Müstecib dayım birevlerden bir şiyler eşitgen. Hatta O “ya men Necib’ni añlamayman neşin bir talay Caparın lafına qarap neşin Romanya’da qaldı degen.”’ Kim ayttı onu, dedim. Bilmem kim kelgen onday degen. Abdül Cappar köyden bir aqraba. O Necip dayıma sen ketme degen, onun işin ketmegen Necib dayım. Men özüm “ya Müsteceb dayı, nenem özü aytğan edi, Necib seni bek qaraylar.” dedim. Çünkü 45’te onu bir tutuqladılar, bir ay qaldı qurtardılar. O zaman mında komünizm oturğanı yoq edi. Avuqat Nusretni[3] tanıdıñ mı? İşte O, o zaman hapshanenin müdürü edi, aqraba. Qurtardılar o zaman 1 ayman qurtuldu. Ondan sonra ep saqlı cürdü O, ortalıqta bek dolaşmadı. Kelip soraylar işe “şonday bir kişi qaraymız” diy ediler yani hep basqı yapa ediler. Sonra qomşulardan soray ekenler, şonday bir kişi keldimi dep. Sonra qomşular aytalar, soraylar dep. Sonra nenem ayta “Necip bunlar seni bek qaraylar Türkiye’ge ketmeni tüşünmüysün mü degen”, tüşünüp turgan “tüşünmedim tuvul, tüşündüm ama yapamaycaqman, qara abiyimiz Tatarlıqnı mında ayttı ayttı sonra özü şıgıp ketti diyler. Men de aynı şiyni yasasam siz ne işleceksiniz, hadi men qurtulayım, siz nişleceksiniz?” degen. Onun işin “ölecegime razıman, ketmecem” degen.

ZK: Bile bile qaldı yani.

ŞR: Bile bile qaldı. Hatta nenem aytğan edi. “tilini tişlegen, onday etip ölgen” degen edi.

LK: Cenazesinde yanıqlar bar edi.

ŞR: Bir afta sürdü erşiy, tutuqlanması işgencesi erşiy. Erkes şaşırdı o zaman “nasıl oldu da cenazesini berdiler” dep.

ZK: Cenazesini berdiler mi, soqakqa taşlağanlar degen ediler.

ŞR: Yok berdiler, hatta birisi….. qaber berdi “özünü astı, Romenlerin mezarlıgın  orda,  morgdan alınız” dep. Soqaqğa taşlama tuvul. Soñra mezarlıqtan ketip aldılar, soñra tora köyge aketip defnettiler. 

ZK: İnsanlar qorqğanlardır ama cenazege barmağa.

ŞR: Köpleri qorqğanlar, komünist bolup cürgenler yok ekenler, ama kene de qalabalıq eken.

ZK: Ondan soñ sizge birşiy ettiler mi? Qıyınlıq yasadılar mı?

LK: Anamız tutuqlandı, babamız tutuqlandı….

ZK: Ne zaman tutuqlandılar?

ŞR: 48’de boldu. Necib dayım 48’de şehit edildi, Nenem, babam 1952’de tutuqlandılar. Biz çoq çekmedik desek de çektik. Babam kirdi bir işe, bir yerde çalışa. Babam Güzel Sanatlar yapqan, Bükreş’te oquğan O. Onun için bu işten anlayman dedi. O, onday etip şantiyege kirdi çalışmağa. Biz taa oqulnu pitirmiyedik. Köyden qopğansın, başqa gelirin yoq, bizler oquymuz, zor yıllar oldu. Sonra biz oqulnu pitirir pitirmez, ama zor pitirdik, çok büyük paralar saldılar. Sade biz tuvul Romenler de, ayırdılar, şunlar zengin, şunlar fakir.

LK: O işçi balası, oğa bütün haqlarnı tanıymız, yardım etemiz, başqaları balları paralı, oqumasın dep.

ZK: E zenginlerin mallarınnı da tartıp aldılar qollarından.

ŞR: Gençlik Komitaları nesi quruldu, bizni oñlarğa almadılar. Bir yerge işke nesi kirecek bolsan, sen bir yerde bar mısın gençlik komitasında nesi bar mısın? Sen neşin yoqsun? Yoqman işte! mecbur qaldıq, Köstence tışında şantiyelerde şalışmağa. Bizim erkek qardeşimiz 13 yaşında edi annemiz, babamız tutuqlanğanda, o sene ilkoqulnu pitirdi. Çünkü 7 sene edi ilkoqul. O sene lisege sınav bermege ketgende, o ballarnı sınavğa almadılar. Tüşünün 13-14 yaşlarında ballar. Bir bizim qardeşimiz tuvul, onun yaşında ballar. 52’de bir gecede keldiler, üynü aktardılar, alt üst ettiler, resimlerni nesi toplap nenemni alıp kettiler.

LK: Nenemni, Sultan Cengemni, Necib dayımın apaqayı

ŞR: Ondan soñra ikinci kün kelip babamnı da alğanlar. Men işge ketgenedim, zaten şantiyede edim, üyde yoq edim. İşte ondan soñra başımızda polis qaldı, “kimsege bir şiy aytmaycaqsınız, qoñuşmaycaqsınız” dep. Sultan cengemin, Necip dayımın üyüne kettik, onda da eki bala qalğan, analarını alıp ketgenler. Ondan soñra teyzemizin eşini alıp ketgenler. Başqa bir teyzemizin eşini alıp ketgenler. Bir keşede 7-8 kişini aldılar aileden. 11 ay eş bir şiy bilmedik, eş bir qaber teber iş bir şiy. 11 ay, kimge soracaqsın? 11 ay sonra Nenemden bir de Sultan cengemden birer qartpostal keldi. “Sevgili ballarım maga şunu şunu ciberniz” istegenleri ne? terlik, diş fırçası, biz añlamadıq, bizge qaber bereler ki “hayattamız”, davaları körülgen, mapusqa yetişkenler. Yani biz hayattamız diyler, o qadar.

ZK: Özlerinin savbolğanlarını bildireler.

ŞR: Babamdan da keldi. Onu işte bir qanal yapıla edi, onda çalıştırğanlar. Şimdi navu qanalnı eşitgende bir türlü bolaman.

ZK: Tuna qanalı yasala eken.

ŞR: Tuna Qanalı, bütün bu siyasi tutuqlular onda şalışa ediler. Onda, qazalar, ne biliyim çalışalar işte. Qazalar bola, her gün bir qaş tanesi ölüp kete. Ne olsada babamdan da onday bir mektup keldi. ”Maga paket ciberniz.” Onlar çalışğan için aşamaları kerek. Oğa da paket ciberdik. Ekinci paketi geri keldi. Ondan soñra Ne nenemden ne babamdan ne de Sultan cengemden hiç bir qaber kelmedi, senelerce. Sonra 3 sene bolğan edi nenemin tutuqlanğanı, o qadar köp tutuqlu bar ki, yer yoq. “az cezaları bolğanlarnı ciberecek ekenler dep”  bir haber şıqtı. 3 sene sonra nenem keldi. Ama nenem o qadar pitken ki, o qadar pitgen. O kelgen soñ “vay Sultan qaldı onda, Sultan nişlecek, Sultan nişlecek!” Soñra işte kene bir avuqattan mektup aldıq. “Yeniden dava körülecek, onun için siz Bükreşke keliniz körüşüyük- babanızın avuqatı” dep. Kettik, dava aştıq, formalite, dosyanı qapamak işin. Sultan cengemizin davası da körüldü. Makedonlar da bar edi. Ne bolsa da Sultan cengemizni serbest bıraqtılar. Tam 4 sene sonra kelebildi. 2 sene üyünde oturdu, 2 sene sonra kene akettiler. 4 sene kene apiste qaldı. Toplam 8 sene hapiste cattı. Nenem çoq hasta keldi, ciğerlerini üşütgen. Yavaş yavaş, biz qaradıq, nenem biraz tüzeldi. Onun üstüne ablam bar edi, bizden balaban, 2 yaş balaban. Hastalandı, 2 ay 1 afta işinde öldü ketti. Bir taa bir yıqım. 1962’ge qadar nenem dayandı, 1962’de nenem de vefat etti.

ZK: Babanıznı körmedi?

ŞR: Körmedi, babamnı köremedi.  Sultan cengem kelecek edi, bek telaşelendi. “Ay Sultan kelmeycek, Sultan ballarını körmeycek!”. Soñra planlar yapa edi. “Sultan kelse, özünü toplasa beraber Sinaiağa keteriz. Aruv kelir Sultan’ga” dep.

LK: Kişke dayımız onda otura edi.

ŞR: O, onda qaşqan edi. Bir gün işten keldim, Mağa “Şaizer eş dayanamaycam, künler geşmiy, men ketiyim Bükreşte qalayım” dedi. Ondan sonra Seyfettinge ketermen Sinaia’ğa[4] sonra Sultan kelmeden kelirmen dedi. Ketti.

LK: Bir qaş gün qaldı, sonra Sinaia’ğa ketti.

ZK:  Sinaia qayer?

LK: Sinaia  Qarpatlarda  kralın sarayı olduğu yer.

ŞR:  Çoq güzel yer, Bükreş’ge 180-200 km uzaklıkta. Bir de Sinaia’ğa yetişken soñra, (Güner[5] bar ya Onun nenesimen menim  qartanam qardeş bola. Onlar da başqa bir şehirde otura) Oga mektup yaza “Men Seyfettinge keldim, sen de mında kel. Biraz oturayıq, soñra beraber Köstence’ge ketermiz”. Sultan kelgende Köstence’de bolurmuz dep Plan yapa. Soñra artıq kelir dep merdivenin başında otura, tren kelip kete Macide kelmiy. Ertesi gün kene bekliy. Cengem o zaman bir otelde şalışa edi, qaytıp kele bir qoltukta otura, fenalaşgan, hastanege aketeler, 2 günde O da ketti onday. Bükreş’ge akettik. 58 yaşında edi vefat etgende. Bükreş’te Türk Mezarlığında annem şimdi.

LK: Şehitlik[6] bar ya, orda şimdi. Çoq begengen edi

ZK: Lamia Teyze annenizni Türk Şehitligine siz alıp bardınız ya, ne hissetti?

LT: Men akettim, beraber kettik, çoq duygulandı, epsinin başında (dua) okudu. Şimdi değiştirgenler, tümtüz etkenler. Ama eskiden mezar bar edi. Yaza edi, adı, soyadı, qaydan kelgen.

ŞR: Zaten seneler önce Lamia Onu şehitlikke aketgen eken, çoq beğengen. Bir şiir yazğan. Çoq güzel şiirler yaza edi. Na yerde yaza Nenemin yazğan[7] şiiri, mezarlıq için, oqunuz.

ZK:             Doğmuş kimbilir hangi elde, hangi diyarda?

                    Belki ağlayan bir ana, sevgili yavrusu da var.

                    Aşmış dağ, deniz, gelmiş bu diyara

                    O da olmuş bir tümsek, ziyarete gelecek kimi var?

       Türk şehitliğini görünce bu şiiri yazmış, vefat edince de bu mezarlığa defnedilmiş. Anneniz Türkçe mi yaza edi şiirlerini, yazı Arap harfleri ile ama dili Türkçe, Tatarca değil.

ŞR: Türkçe yaza edi. Çünkü O, Türkçe Rüştiyede okugan. Pazarcıqta 1. Dünya Savaşından soñra açılğan. Nenem Türkçe yaza edi, Necip dayım Tatarca yaza edi.

ZK: Siz annenizin şiirni yazğanını hatırlaysınız mı?

ŞR: Men bir gün işten keldim, nenem bir şuvalın yanında bir şiyler yazğan. “ne yazdın neniy?” dedim. “Bir şiyler qaraladım” dedi. “Oqusa neniy” dedim, oqudu. “Ay bek güzel bir defterge yazsa neniy dedim”, ketirdim, yazdı. Soñra bir eki gün soñra “Vay Şaizer sen o defterni yoq et! Aman birevin nesi qoluna geçer” dedi. Men de cırttım aldım oñlarnı, saqladım. Er zaman qalemi cebinde edi. Men o qalemni saqladım. O arada, aqlına kelgende yaza edi.

Navu qalemi, Navu avuzluğu, navu da kibriti, Navu mendil de Sultan cengiyin mendili edi. Necip dayımın apaqayı.

Qalemi cebinde tura edi, aqlına kelgende emen bir şiyler yaza edi.

LT: Serbest bolgan bolsa çok şiyler yazaredi, em şiir, em roman.

LK: Hatta bir kün Necati Ablay[8] kelgen edi. O profesör edi, ama işinden şığarğan ediler. İşçi olaraq çalıştıra ediler. Bir añlattılar, bir qonuşqan ediler. Sakin, sakin bir adam edi. Bir Şaizer ablamız bar edi, biz Bükreş’te edik. Ablamız ölgen edi, annemiz ölgen edi, üy tırmır bolgan edi.

ŞR: 10 gün soñra mı, 11 gün soñra mı Sultan cengem keldi. Körüşemadılar. Babam 62’de keldi, 12 sene qaldı. Babam 12 sene qaldı. O zaman genel af şıqtı. o zaman Avrupa Birliğine kirecek bolganlar, Romenlerge şart qoyganlar. Siyasi tutuqlularnı epsini cibereceksiniz dep. O zaman işte babam 62’de keldi. İç bir şiyden qaberi yoq. Üyge tora kelmiy, bitişik değil de ana bir qomşunu qapısını şiyetgen. O kelip qaber berdi.

ZK: Ne añlata ediler, hapislerde ne yaşaganlar anneniz, babanız? Çoq qıyınlıq körgenlerdir, qolay değil, hapishane.

ŞR: Hapisge yetişgeşik bek qıyınlıq körgenler. 11 ay sorgu ne demek? Bu arada Bükreş’ge aketgenler, qaytarıp Köstence’ge ketirgenler.

ZK: Şimdi olarnıñ sorğu qağıtlarını tapmaq mümkün artıq.

ŞR: Tabıldı, şıqtı.

LK: Tutuqlanğanlarnın[9] kitap şıktı. Bu Necib dayım,

ŞT: Bo Resul Ziya menim eşim 10 sene cattı.

NB: Rahmetli Müstecib Amcanın, Necib dayınızın qardeşi bolganı için mi suçlayediler ?

LK: O zaman komünistler halqqa sözü geçecek herkesni topladılar.

ZK: Bo kitapta siznin aqrabalar köp, Milletge baş bolabileceklerni topladılar demek.

ŞR: Babam hapishanede kemik erimesi hastalığına tutulgan. Qırım’dan insanlar gelince o zaman Dobruca’da çok yardım ettiler, herkes (onlarnı) evine aldı.

NB: Ancaq onun için de suçlandılar soñra.

ŞR: Dedim ya suçları köp edi. Avuqattan mektup keldi. Men kettim Men ketkende, “senin baban şu qanunnuñ şu bendine göre suçlu, Türkiyege ajanlıq etgen, bir sürü suç… ne eken Qırım’dan kelgen insanlarğa yardım etgenler. Şimdi insanlar hapisge atılğanların balları nesi Vakıf qurğanlar, er sene toplana ekenler. 

Müstecib dayım Türkiye’ge ketgen soñ, Emel dergisinin harfleri qalğan, “siz onlarnı qattiniz?” “neday ciberdiniz” dep bek eziyet etkenler. Matbaanın harfleri Müstecip dayı ketgen sonra sandıqlarman köyge kelgenedi, sonra Türkiye’ge cibergenler.

ZK: Müstecib Amca yaza ya, onu biz Qırım’ğa ciberdik diy. İstetgen, Qırım’ğa cibergen. O zaman Qırım’da Azat Qırım gazetesi şığa edi oğa ciberilgen.

ŞR: Onuñ işin çoq eziyet etgenler. Biz o üyde oturmay edik. Soñra qomşular ayttı. Babamnı ketirgenler, qazdırganlar, qayerge kömdünüz dep.

ZK: Sorğulay ekende ketirip qazdırğanlar

ŞR: Evet.

LK: Benim Türkiye’ye geldiğim 50 sene oldu. 1968’de geldim. Altıncı filo gelmişti, karışıktı Türkiye. Biz İkinci Dünya Savaşı sırasında talebe edik.

ŞR: Nenem çoq güzel Türkçe bile edi. Rüştiye oquğan. Birinci Dünya Savaşından soñra Türklermen Romenler añlaşalar, Romanya’ğa kelip kız Rüştiyesi aşalar. Mında bolgan Tatar Türkü balalarğa öğretmen çıqarğan o oqulda okuy. Soñra sistem çok değişti, eski kitaplar yaqıldı, yeni kitaplar çıqmadı. Çoq zor günler geçti. Nenem yazılarnı nesi qorqup cırta edi, qorqup cırta edi. Bunlarnı[10] men saqlağan edim. 

ŞR: Nenem qonuşmağa, anlatmağa çoq süye edi. Öğretmenlik yapalmağan ya, onuñ işin içinde qalğan o. Onuñ için qomşu qızlarnı toplap oñlarğa añlatır edi. O oquğan kitaplarnı anlatır edi. Oqumağa çok meraqlı edi.

ZK: Bu kitaptaki[11] şiirlerni, annenizin şiirlerini qaydan alğanlar?

ŞR:  Men bergenedim.

ZK: Qaynaq sizsiniz.

LK: Ablam annemmen çok qaldı. Men Bükreş’te edim. Qardeşim yanıma keldi, hem çalıştı, hem oqudu. Onuñ için annemle ablam beraber çoq qaldılar.

ZK: Arqada Şaizer teyzenin hazine sandığı bar eralde.

ŞR: Nenem bek qorqa edi ve cırta edi. Men saqlap ondan bir şiylerni saqladım. Emel‘in eskilerini bergen edik birevlerge, saqlanız dep, onlar da qorqup caqqanlar epsini. Qaranız bunlar epsi nenemin yazğanları.

ZK: Bunlar hapishaneden evveli mi, soñra mı?

ŞR: Hapishaneden soñra, diymen de eskilerni bergen edik. Epsini qorqup caqğanlar. Qorqğanlar, kimsege birşiy aytamazsınız. Bunlarnı da men defterden cırtıp alıp saqlağan edim.

LK: Sporcular bar edi. Men oñlarman Müstecib dayıma mektup cibergen edim. Mağa nenem “bir daha mektup ciberme! Men bir daa kirmek istemiymen” degen edi.

ZK: Biz soñra bunlarnı inşallah Emel Vakfının arşivine salayıq. Çünkü bunlar çok kıymetli şiyler.

ŞR: Saim’ge de bergen edim bir şiyler. Saim[12], menim eşimin halasının oğlu bola.

ZK: O’nun balası saqlay eş meraq etmeniz siz.

ŞR: Biz de eski kolekler nesi bar. Bir şiy etilse berir edik diymiz.

ZK: İnşallah, onlarnı alırmız biz. Bu sene Kyiv’de Ukrayna Hükümetinin desteğimen “Qırım Dışında Qırım’ı Unutmayanlar” diye bir sergi açmayı düşünüyoruz. Mesela annenizin resmi, biyografisi, eşyaları. o neçin hapisge tüştü?  Qırım’nı unutmağanı için.

ZK: Anlataediniz yarım qaldı, Babanız keldi hapisten.

ŞR: Evet babam keldi, ama nenem ölgen edi, ablam ölgen edi. Men üylengen edim. Sonra Lamia Türkiye’ge ketti. Endi biz nişlecekmiz? Babam gezmege keldi önce, ondan sonra babamnı Türkiyege ciberdik. Babamdan soñra erkek qardeşimizni ciberdik. En sonunda 82’de biz de keldik. Mında kelgen 2,5 yıl sonra eşimni qaybettik.

NB: Eşiniz de 10 sene mapusta qalgan, eşinizni ne zaman alğan ediler mapusge.?

ŞR: Eşim men üylenmeden önce mapuste catğan. Men üylengende bir özüm edim. Onun için qayınvalidem, qaynatam da bizmen qaldılar, Hem Özel’ge qaradı, Allah rahmet eylesin bek iyi baqtı Özel’ge. Biz üylengende men yalnız edim. Nenem vefat etgen soñra men bir ozüm qaldım. Üyümüz müstakil edi. Bükreş’ge ketemayman, qapalı şehir, nüfus artğan, canı qabul etmiy. Herkes hadi Şaizer üylen diy. Eş üylenmeni tüşünmüy edim. Nenemmen bek aruv edik.  Eee, kimmen üylenecen? Yarın bir gün “senin annen baban hapis catğan, onlar yüzünden işten attılar meni” der, suçlar. Soñra eşim mağa talip boldu. O mağa bir şiy aytamaz, çünkü özü de hapis catğan. Soñra bir ulumuz boldu. Eşimin qardeşleri hep Romanya’da ama o “Türkiyege ketiyik” dep istedi. 1972’de müracaat ettik, 82’de keldik. 10 sene bekledik. Lamiaman 10 sene körüşemedik. Lamia qaşıp qaldı Türkiye’de. Lamia kellalmay, suçlu, kelse tutuqlaycakqar. Mağa da qardeşin ketip qaldı dep pasaport bermiyler.

Lamiman ara sıra qorqa qorqa mektuplaştıq.  Hatta qaynanam gezmege ketti Türkiye’ge. Oğa refakatçi olcam dedim, Oğa berdiler, mağa bermediler izin. En sonunda torpilmen pasaport alabildim. 2,5 sene sonra da eşim vefat etti. Ulum asker, üyüm kira, men de işge kirdim. Eşim ENKA’da çalışa edi. İçerde biraz parası bar edi. Onu almağa ketgende durumumu da bileler. “Romanya’da çalıştın mı sen? Ziya beyin yaptığı işi yapar mısın?” dediler. Yaparım dedim, böylelikle işe başladım. Nuri askerden keldi. O da ENKA’da işge kirdi. Soñra da Azatlık Radyosunda çalışmağa başladı. “ Ne diysin Özel, ketmek istiy misin” dedim. İsterim dedi. Nuri askerden önce 15 günlügüne ketgen edi. Biz Romanya’da gizli gizli “ne aytacaqlar acaba” dep Azatlıq Radyosunu dinliyedik. Sen meni tüşünme dedim, ket, men başımın çaresine baqarım dedim.

Romanya’da qanun şıqğan edi. Qomşuna kim kelip kete? Qomşun köp para arcay mı? Bu qanundan soñra erkes birbirini şikâyet etmege başladı. O kişi qayda şalışa bolsa onda araştıralar ne qadar qazana, ne qadar arcay. Romanya’da kral baredi, 1947’den soñra onu ketmege mecbur ettiler. Ruslar, Romanya’ğa 44’te kele, taa savaş bitmeden kele. Romenler, Almanlarman beraber bolup savaşğa kirdiler. Ne zaman Almanlar qaybedip başladı bu sefer Ruslarman bir boldular. 44’te Ruslar Romanya’ğa dost olaraq keldiler. Güya, beraber Almanya, Çekoslavakya, Macaristanman muharebeler boldu. 1957 senesine qadar Rus askerleri baredi. Romanya Rusya’ğa çoq savaş borcu ödedi. Onun için milletni çoq sıqtılar. Şimdi Romanya’da durum berbat, eski komünistler baş oldular, birbirlerini yiyorlar.

LK: Biz oqulğa kirgende “Hayl Hitler” dep kire edik .

ŞR: Bilmiymen bunu Romanya’da bilgen bardır. Ruslar bir film yapqanlar savaştan soñra, Qırım’da Almanlar bir gemide balo gibi bir şiy yasağanalar. Filmde o gemide Cafer Seydamet Kırımermen dayım da bar. Baloda tam zevk sefa içinde eğlene ekende ruslar bir bomba ata, gemi bata. Bizim qaberimiz yok edi bu filmden. Talat bizge bir qart yazğan, “bu filmni ketip seyretniz” dep. Propaganda filmi. Men Romanya’da bolsam o filmni tabar edim.

ZK: Filmin adı nesi bolsa tabılır edi.

ŞT: Filmin adı “Üçüncü Vuruş”[13], Rus Filmi. Rus filmleri hep öyle, hep Ruslar qazanır, senelerce sinemaya gitmedik.

Qırım’da herhalde Bolat degen köy bar eken. Men babamdan sorağan edim, Qırım’dan qaydan kelgenler. Kerç taraftan bir yerden kelgen babamın sülalesi. Çoq qardeş ekenler. Bir de çoq balları bolğan. Sultan Cengem, Necip dayımın eşi de Bolatlardan. Sabriye Erecepova bizim köyde oturğan edi. Bir şarqı ayta edi, sesi tuyula edi köyde.

LK: Yaramaz bir ulu bar edi. Men atğa mingende Sabriye Erecepova’nıñ ulu da atnı qaşırta edi.

ZK: Sabriye Erecepova’nıñ hayatını anlatğan kitap yazğanlar ama hapishanede yatğan bolümnü içine qoymağanlar. Mustafa Aganın ekinci hapishanesinde ekende Sabriye Erecepova da qadınlar qısmında eken.

ŞR: Biz Meryem Özenbaşlıman Romanya’da körüştük. 2006 da mı ne edi. O zaman hasta eken.  O bizge aytmadı.

Hatırlaysız mı? Müstecib dayım hastaneden şıqğan edi. Bardım, bir telaş, bir telaş. “Qırımoğlu kelgen maga ziyaretge kelecek” dedi. Traş boldu, kiyindi. Taa canı hastaneden şıqğan edi. Maga “Şaizer! Qırımoğlu kelecek eken qaber berdiler. Şaizer menim qoluma kireceksin, men qapıda ayaqta qarşılaycam” dedi. “Müstecib dayı taa canı şıqtın hastaneden dayanmazsın” dedim. “yoq yoq O bizim liderimiz, men Onu oturup qabul etamam” dedi. Qaytqanda aynı şiyni yapacaqsın, dedi. Bilmiymen farqına bardınız mı?

ZK: Men o ziyaretni yazdım Emel dergisinde.[14]

ŞT: Qapıda qarşıladık ketgende de ayaqta qapıda uğurladıq. Aytaman da “Qadıköy’ge kelgende mutlaqa mağa uğranız” diy edi.

ZK: Biz de ziyaretke barğanda eger gecikirsek saati masanın üzerinde bizge dönük turaedi.

ŞT: Turan Yazgan baredi, Haqan Qırımlı baredi.

ZK: Men yazdım onu Emel‘de. Rahmetli Turan Yazğan 16 Şubat 1993 künü Müstecib amca hastanede ekende ziyaret etkenimiz zaman bar edi. Mustafa ağanen 27 Şubatta üyüne bir daa kettik. Biz endi qaytacaz Müstecib amca ayaqğa turmağa şalıştı. Mustafa Aga “Müstecip Emce zahmet etmeniz” dedi.  Müstecib amca “yok! siz bizim liderimizsiniz! sizni ayaqta uğurlaycam dep turdu”. O zaman 90 yaşında filan. Ölmeden 1 sene önce Emel olaraq tören düzenledik. Ali Osman Bekmambet, Müstecib Samedin kelgen edi, Turan Yazgan baredi, İsa Yusuf Alptekin baredi, kelgenediler. Altunizade kültür merkezinde.

ŞT: Hatırlamam mı, bilemen.

ZK: Çok sayğılıydı rahmetli, Emine Teyze barekende kete edik.  1993’te Şakir Selim, Rüstem Memet, Dilaver Bekir kelgen ediler. Onlarman ziyaretine kettik. Emine Teyzde de bek heyecanlandı.  Dilaver Bekir Beşevlimen degende süyündü, “Beşevliler bonday çalışqan bolur, bonday aruv bolur” dedi, İçerden Beşev tepreç resimlerini tapmaga kirdi. O arada Rüstem Memet, “Müstecip Emce men yırcıman, qolumuz boş keldik, aytınızda sizge bir yır bağışlayım” dedi. Müstecip amca da “Al qoyan canay” yırını istedi. Rüstem Memet gür sesimen yırlap başladı. O arada Emine teyze işerden resimlerni tabıp heyecanlanıp keldi. Dilaver Bekirğe kösterip anlatacaq ola. Rüstem ağanın yırlamasından sesin eşittamadı ğaliba. Yırnı radyo çala zannetti ve artına aylanıp bizlerğe “qapasanız şu radyonu!” dedi. Pek unutulmaz künler hatırlavlar.

Romanya’ğa ne zaman kettiniz soñra

ŞR: Geçen sene kettik. Her sene biraz ketip kelemiz.

ZK: Kimler baredi Emel‘ni çıqarğanlardan bilesiniz mi? Tanığanlarınız kimler bar edi.

ŞR: Bir sefer Müstecib dayım aytğan edi Bu dergini şığarcaqta adı ne bolsun dep Mehmet Niyazige aytğanedik. Emel olsun dep ayttı Mehmet Niyazi degen edi. Romanya’da taa kimler bar edi bilmiymenki. Bizde bala edik, Köstence’de bek az qaldı o. Ama köy köy toplap şiirlerni, atasözlerni, toplağanını bilemen.

ZK:  Bilemen, Bir yazı azırlayman. Emel Mecmusının abone defteri bar. Dobruca’da er köyde kimler abone? Qaç para berdiler? Epsin yazğan.  Mesela 1931 senesi kim ne qadar ley bergeni epsini köy köy yazğan.

ŞR: Köp uğraşqan.

ZK: At arabasıman köy köy toplap cürgenler.

ŞT: Onlar da köyge kele ediler, bala edik.

ZK: Emel’in idarehaneleri olğan üylerni tabıp, eş olmasa bir plaket salayıq. “bu yerde bo yaşagan edi dep”. Hacıoğlu Pazarcıq’taki yer tura eken. Onun bir resmi de bar. Müstecib amca özü de aldında resim şekilgen onun. Onun balaban bir resmi de bar. Birisi soñradan o yerni körgen, fotoğrafını şekken. Bu sene işinde ketip tespit edecez. Kısmet bolsa mından otobüsmen şığacaz colğa, Otobüsmen Hacıoğlu Pazarcıq, başta onda bir merasimler yasayıq. Sonra Küçük Qaynarca’ğa ketecez. 1774 Küçük Qaynarca Añlaşmasının yasalğanı yerge ketecez.  Qırım Hanlarından qalğan yerler bar. Onlar cığıldı şimdi. Azaplar’ğa baracaz, Azaplar’da bir merasim yasacaz. Necip Hacı Fazıl’ın mezarını ziyaret etecez.[15]

ŞR: İşte, bizim bir üzüntümüz bar, çok üzüldük ama O Necip dayımın mezarını doğru dürüst yaptırmadılar. Taşı da o qadar çirkin yazılganki

ZK: Onu tüzgün bir şiy yasatayıq o zaman.

ŞT: Eş begenmedik, Mehmet Niyazininki bek güzel, dayımınkinde bir zerafet yok. Men o zaman ayttım. Mimarlarımız bar, mimarlarımız güzel bir şiy yasasın dedik, ama yasatğanlar. Biz eş begenmedik. Hatta Meryem degenedi,[16] Onu da babamday Qırım’ğa aketiyik, yo, tursun yerinde degenedik.

ZK: Yoq, Necip Hacı Fazıl o yerge tamğasını vurğan tarihi kişi, yerinde bolsun. Edige Kırımal, Almanya’da doktora yasayedi, Almanya’nın bizim işin bir şiyi yok. Ahmet Özenbaşlı Tacikistan’da edi. Onların naaşları Qırım’ğa ketirilip Bahçesaray’ğa Zıncırlı Medrese azbarına cıyıldı. 

ŞR: Bir zaman köyümüz güzel bir köy edi. İnsanlar iyi edi. Müstecib dayım Türkiye’den kelgen sonra ilk defa folklor ekibi qurğan, Polonya’ğa nesi ketip cürdüler.

ZK: Ekinci Dünya savaşı sırasında Hitlermen Rusya anlaşma yasağan edi, Litvanyanı nesi Rusya işgal etgenedi. Önce anlaştılar, sonra birbirlerine kirdıler.

ŞT: Kerem kelgen edi, Saliha sen bir şiyler yazsa dep kelgen edi. Nenem yazamam dedi. Komünistlikni maqtamam dedi.

ZK: Hapishanede neler yaşaganını ayta mı edi. Sorgulamada ne soraganlar?

ŞT: Kelgen Qırımlılarnı qarağanlarını, Türkiyemen mektupleşgenini, harfler için çoq eziyet etkenler. Anavnı neşin onday ettiniz, navnı neşin onday ettiniz? Qırımlılarnı niye qabul ettiniz? Savaş zamanında tarımda çalışacaq kişiler bolmağanı işin esirlerni ketirdiler. Onlar çalıştılar. 

Nenem ayta edi, “babama kim bo aqılnı bergen, yetim ösken, fakir. 16 yaşında babası için acılıqke ketgen dedem. Türkiye’de em şalışğan em oquğan üy alğan. Hapishaneden şığıp kelgen soñ bek çoq  añlatmay ediler. Babam hele iş añlatmadı.

ZK: Ballarğa qorqu da bermiyik diyler. Qırımoğlu belgeselini yasaymız. Mustaga Ağanın Qırım’da eş vakti bolmay. Men “Mustafa Aga sen kel Türkiye’ge, bir yerge ketiyik, qapanayıq” dedim. Yoqsa Qırım’da anavu telefon şu bu, konsantre bolamay, bölüne. 15 sene hapiste catgan. 7 kere kirgen, qafasını toplap añlatması kerek. Neyse Antalya’ga kettik,.. kece keç vakit edi. Çekimlerde hapishaneleri anlatganda “tamam endi dedi boldu” Kimbilir neler hatırladı. Soñra ertesi kün sabahleyin men odasına bardım, uyandırmağa. Barabar qahvaltığa tüşemiz “Zafer enteresan bir şiy” dedi. Ne boldu dedim “bir qabus kördüm, rüya kördüm, hapishanedemen, Sibirya’da, hapishanenin penceresi, o yerden qaraylar, her an meni öldürmege kelecekler dep bekliymen, men özüm ne yaparman diymen. Qolumuz astında bir teneke parçası bar mende oman onlarğa zarar berirmen dep tüşünemen. Ana keldi kelcekler ne boldu, ne bolmadı uyandım. Kettim suv iştim, cattım. Enteresan bir şiy, qalğan yerimden kene rüyağa qalğan yerimden devam ettim” dedi. Bizge anlatğanının tışında bir de yaşağanları, anlatmağanları da bardır.

ŞR: Nenem ayta edi cezaları berilgen soñ mapusge ketgeşik, Bükreş’ge yakın Jilava degen bir yerge aketgenler. Bu yeri geçiş yeri eken. “Bereket köp qalmadıq. Taqtaday bir yer, erkes balıqtay cata. Birev aylanğanda aylanmasan yuqarda qalasın. Catacaq yerin yoq. Pencerelerge taqtalar şaqqanlar, sadece teran mavi kök köresin, başqa bir şiy körmeysin. Uzun bir koridor bar, o yerden ne zaman kelgenlerini tuymaysın eş. Kelip qarap seni catmağanını körse ceza bere ediler” degen edi. “Afedersiniz köşede balaban bir teneke, onda yapasın ihtiyacını. Soñra kene o yerdeki qadınlar şığarıp ata. O qadar korkunç şeyler ki, aytsan da añlamazsın. Ancaq yaşağanda añlarsın. Ondan şığıp mapisge barğanda dünya bar eken dedik.” diy edi.

ZK: Mustafa Aga ayta edi, Sibirya’da bir hapiste üstü aşıq lagım bar eken. Tuvaletler ep onda atıla eken. Mahkumlarnı ceza olarak onuñ içine tığıp, akşamğa qadar o yerde beklete ekenler.

ŞR: “Keşe bir malde keleler. Ayaqqa tizilniz diyler, saymağa başlaylar. Keşenin bir malinde qayda keteceksin, eziyet işte!”  diy edi nenem. “Caşlar aşlıqqa bek dayanamay edi. Onday caşlar da baredi. Biz kene qartmız, sabırlımız. Bir parşa mamalek bere ediler. Biz saqlay edik, caşlarğa bere edik.” diy edi nenem.  Biz bir tanesimen trende rastlaştık. Trende edik bir Romen qadını bizni kördü, qatımızğa keldi; “vay siz cıllı cıllı keldiniz közüm” dedi. O zaman lisede talebe eken. Annammen aynı hücrede qalğan. Lisede ekende kâgıt dağıtqan eken. Anneme uşatğan bizni. Yanımızğa onun işin kelgen.

“Çeşitli metotları bar edi. Haftalarca sadece aşlanğan qartop bere ediler. Soñra domuz mayı bere ediler. Bir aşaysın ishalge uğraysın. Patır patır ölüp kete ediler” dedi Romen apaqay. Soñra hastalandı öldü.

Bizim bir eniştemiz Konsoloslukta kâtip edi. Mapusten kelemedi, qaldı. Rejim değişgen soñra balları ketgenler mapusge “biz babamıznıñ mezarını körmek istiymiz” degenler. O kün üş tane ölgen bilmiymiz qaysı qaysı. Başlarında ne yazı bar ne birşiy.

ZK: ALLAH rahmet eylesin, bir sürü masum insan.

ŞT: Hadi bir suçları bolsa, suçları bar edi dersin. Eş bir suçları yoq edi….

ZK: Savbolunuz.

[1] Kırım Tatarlarının bir bölümü annelerine “nene” demektedir. (Emel)

[2] Müstecib Ülküsal kardeşlerini Abdülgaffar (1879-1899), Saliha (1904). Meliha (1906), Necib (1908), Münib (1910), Nazım (1912) ve Seyfettin (1920) olarak sıralamakta ve onlardan çocukken ölenleri üzüntüyle anmaktadır. Bkz. Müstecib Ülküsal,  Kırım Yolunda Bir Ömür, Hatıralar, Ankara, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları,1999, s. 14. (Emel)

[3] Hamdi Nusret, Mecidiye’de doğmuş, Bükreş’te Hukuk Fakültesi’ni bitirmiştir. Emel Mecmuası’nın bir neşri olarak 20 Şubat 1936’da yayınlanmaya başlayan Halk gazetesinin müdürlüğünü yaptı. Köstence Hapishanesi müdürlüğü yaptı. Necib Hacı Fazıl’ın 1948’de şehit edilmesinden sonra 1949’da bir Türk gemisiyle gizlice  İstanbul’a kaçtı. 1959 yılında Heybeliada’da vefat etti. (Emel)

[4] Sinaia, Bükreş’in 130 km kuzeyinde bir dönem Romanya krallığına başkentlik yapmış şehir. (Emel)

[5] Güner Akmolla.

[6] Bükreş’te Büyükelçi olarak görev yapan Hamdullah Suphi Tanrıöver’in girişimiyle yapılan Türk şehitliğinde isimleri belli olmayan 535 şehit toplu kabirde, isimleri belli olan 400 şehit ise ayrı kabirlerde yatmaktadır. Mezarlığın bir bölümü Romanya’daki Türklerin kabristanı olarak kullanılmaktadır. (Emel)

[7] Rahmetli Saliha Hacı Fazıl Septar’ın “Tümsekler Diyarı” adlı bu şiirini bu hatıratın devamında okuyabilirsiniz. (Emel)

[8] Mehmet Necati Ablay (1923 Osmanşı-1999 Bükreş) 1943-1947 Bükreş Üniversitesi Dil ve Felsefe Fakültesi tarih bölümü mezunu. 48-51 asistan Stalin’in Kırım siyasetine açıkça karşı çıktığı için işinden uzaklaştırılıyor. 7 dil bilmesine rağmen çeşitli fabrikalarda işçi olarak çalışmak zorunda kalıyor. Yabancı dil bildiği anlaşılınca teknik tercüme ofisine geçiyor. Öbür taraftan tarih araştırmalarını tek başına devam ederek 1968’de Araplar kitabı çıkıyor. 1997’de çıkan Tatarların Tarihinden kitabı çok yankı uyandırmıştır. 1980’lerde Kriterion yayınevinde çıkan çeşitli folklor, etnoğrafya ve şiir kitaplarına da katkıda bulunuyor: 1980 Boztorgay, 1987, 1989 Renkler, Türk Dili Metinleri Antolojisi, Orta okul ve liseler için. Allah rahmet etsin. (Emel)

[9] Constantin İonescu, Rezistenta Anticomunista Din Dobrogea, Köstence, ExPonto Yayınları, 2005.

[10] Defter yapraklarına kurşun kalemle Arap harfleriyle Türkiye ve Kırım Türkçesi şiirler. Kurşun kalemi de Şaizer hanımlar saklamışlar. (Nurten Bay)

[11] Nedret Ali Mahmut, Romanya Türk-Tatar Edebiyatı I, Köstence, Editura Europolis, 2000. Bu eserin 168-175. sayfaları arasında Saliha Hacı Fazıl’ın  kısa hayat hikayesi ile, Türkiye Türkçesinde 2, Kırım Tatar Türkçesinde 4 şiirine yer verilmiştir. Ancak ölüm tarihi olarak 1961 olarak verilmişse de doğrusu 1962 yılıdır.

[12] Saim Osman Karahan

[13] Tretiy Udar adlı 1948 yapımı Sovyet propaganda filmi. Filmde Müstecib H. Fazıl ile Edige Kırımal Alman işgalindeki Kırım’da Almanlara yaltaklanan iki Türk temsilcisi olarak resmediliyor. Oysa Müstecib Bey o devirde hiç Kırım’da bulunmadı. (Emel)

[14] Zafer Karatay, “Bir Asır Kırım İçin Çarpan Yürek: Müstecib Ülküsal”, Emel sayı 195, 1993.

[15] Emel Kırım Vakfı ve Emel dergisi olarak düzenlenmesi planlaştırılan bu faaliyetler maalesef salgın tedbirleri sebebiyle gerçekleştirilemedi henüz. (Emel)

[16] Meryem Özenbaşlı.