QIRIM TATAR QALKINA YAPILAN EYİLİKLER![1]

Cevdet AMET[2]

Çok aytıldı, çok yazıldı, tekrarlamağa acet bar mı? degenler de tapılır. Yoq dostlar! O facia, o qadar künler, daa doğrusu yıllar aqqında endi aytıla, endi yazıla başladı. Yarım asır devamında, şu insafsız esken celde keçkenlernin ve keçalmay elâq olğanlarnın taktirleri de biri birine oşamay, biri birlerinden qorqunçludur.

Tarihte körülmegen cinayetliklernin üstünü açmaq, onu alemge belli etmek er birimizniñ borcudur. Küçler ne qadar müsavi olmasalar da cenositke qarşı, komunist rejimine qarşı müseltis mürekkep ağır şeraitlerde, aqiqat için, adaletni tiklemek için, alınıp barılğan küreş toqtatılmadı. Şu muqaddes uruşlarda qurban ketkenlernin adlarını bizler ebedileştirmek, yaşatmaq kerekmiz.

Yuqarıda qayıt etkenimiz kibi sürgünlük, ğurbetlik yıllarını er kim özünce başından ötkerdi. Er kim öz şekkenini özü bile. Em şu aqta kimlernen subetleşsen, insan balası ne qadar azaplarğa çıday eken degen aqiqatqa şaşasın. Bugün men de elli eki yıldan soñ, öz tuvğan yurduma kelip çıqqanım münasebetinen, özümnüñ taktiri, dönemleri, em de bazı yaşdaşlarım aqqında qısqadan ikâye etmek meramındam.

Bizim nesil, yani otuzuncu qırqıncı senelernin yigitleri, çoqusu komsomollar, bazıları ise yetiştirip partiya safına kirip terbiyelengenler ediler. Olar elbette, bizler dünyada en bahtlı insanlar, en adaletli devlet qurumunda yaşaymız dep yürekten inanalar. Em düşmanlarnen körüşmege azır olğanlarnı, bezmey, talmay tekrarlap turğanlar.

 Men o yılları, yani otuz yedinci, qırq birinci yıllarda Qırım Devlet Pedagogia İnstitutunıñ Tatar Tili ve Edebiyat Fakültetinde tasil aldım. Belli olganı kibi, o yıllar kanlı represiyalarnen NKVD’nin[3] at oynatqan vaqtı olup tarihqa kirip qaldılar. Biz studentler, o devirde sanki er saba turğanımızda büyük devlet işlerinde çalışqan belli adamlarımız ya da alimlerimiz, yazıcılarımız, belli sanaat ustalarımızdan birde biri alınğanını eşitemiz. Soñradan olar, burjuva milletçileri, çet el ajentleri, Stalin’ni öldürmege qast etken terroristler olğanları aqqında matbuatta, radyoda aytıla ve olar qalq düşmanları dep umumiy adnen anlattırğanlar. Şay olsada bizim pek çoqlarımız o yalanlarğa inanmaymız. İnanacağımız da kelmiy. Lâkin laf aytmağa da qorqamız. Erkes biribirinden qorqa. Şu qorqudan sebep nasıl yerde NKVD cellâtlarnın qollarına tüşme dep bizim ocalarımız da, bizlerge şu esassız cinayetler aqqında olğanını bar küçlerinen ispat etmege tırışalar. Olar aqlı qapaldılar deyler.

Bizim İnstitutta o korkunçlı yıllarda belli profesırlarımız, medeniyet erbapları, namlı ocalar qapalıp ketken son, Tatar Tili Fakültetni yaşatmaq için ocapcemiz Mulina, ocalarımızdan Asan İslamov ve Ali Fetislamov’lar qalğan ediler. Olar şu tilkevden (tehlikeden) keçken son sağ qalıp İnstitutta ders bermek için İslamov’nen, Fetislamov’nu tez tez Moskva’ga cönelttiler. Olarda anda barıp kandidat disertatsiyalarını qorçalap keldiler. Asan İslamov tilden, Ali Fetislamov Kırım Tatar Edebiyatı’ndan bizlerge ders bere ediler. Sonundan Rus ve Tatar bölüklerni birleştirdiler.

Bölükniñ Dekanı olarak Asan İslamov tayin olundı. Bugünki kibi hatirimde, bizim sevimli klasik edibimiz Ümer İpçi, qalq düşmanı ilân etilgende, kapalıp ketkende biz studentler nege oğrağanımıznı bilmiy qaldıq. Çünkü qapalmazdan bir ay ögune İpçi’nin yubileyi pek tantanalı tarzda ötkerildi ve edibin saylama eserler, dülber bir kitabı olup neşir olunğan edi. O vaqıt yubiley künleri yazıcını qayırlap Respublikanın çeşit köşelerinden, zavot fabrikalardan, kolhoz sovhozlardan oğa pekçoq bahşışlar keldi. Öyle tantanalardan son halq düşmanı demek nasıl tilleri bardı Oğa. İpçi qapalğan ekinci künü Ocamız Fetislamov, bizlerge dersni başlamazdan ögüne;

— Ana şay! Burjuva milletçilerni, bizlerge yad unsurlarnı, ruhanilerni aramızdan yok etermiz. Bizler Komunistlermiz, kimseden qorqumuz yoq.

Dep, dillendirip yumruğunu stolğa urğanı qala (hâlâ)  bugün közümin ögünde tura. Lâkin bu yerde şunu da aytıp keçmek yerinde dep sayam. Rametli Ocam, Alim Fetislamov cenkten son, Kırgızistan’da Oş şeerinde İnstitutta çalışa edi. Bizlernen sıq sıq körüşe, halqımıznıñ vaziyeti aqqında subetleşe edik. Ama bir vaqıt keçmiş aqqında laf kötermedik. Son, O, ağır astalıqqa oğradı. Ölecekke yaqın bizlerni çağırıp, cenazemni mutlaqa Andican şeerinde yaşağan Molla Mamut Efendi qılsın dep rica etken edi. Bizler de onun aytqanı kibi yaptıq. Aytmaq istegenim, o yılları pek çoqları şu qanlı rejimni kerçektende en adaletli devlet qurumu dep bile ediler. Yer yüzünde özlernin en bahtlı nesil olğanlarına inana ediler. Amma pek çoqları eki dünyada yaşay edi. Birisi özü şahsi ömürü, oyları, digeri cemaat arasında, işinde aytqanları, areketleri oldu. Ya ne yapsınlar, bu dünyada erkes yaşamaq istey. Tuzaqqa tüşmemege tırışa. Alemde aytılğanı kibi, ‘köpekge talanmaqdanse çalını dolan’ degenler. Şu aqiqatnı közde tutup, adamlar “Men de yerine köre birqaç kere ‘yaşasın’ dep baqırsam, tilim qurumaz” dep areket etkenler. Lâkin çoqluq ayvanat baqçasında doğup ösken kiyikler ya da qafeste doğup ösken quşcuqlar kibi dünyada qafesten başqa ayat yoq eken dep bilgenler. Biz de şu çubar, ayaqqapçı Cugaşvili’ni[4] kökte Alla, yerde de o bar dep bile edik. Em dünyada bizler kibi serbest nefes alğan insan yoq dep yırladıq. (Ya drugoy stranoy ne znayu / Gde tak volno dışit çelovek”- İnsanın böylesine rahat nefes aldı aldığı / Başka bir ülke bilmem ben” diyen bir yır vardı. / Emel)

‘Aydı, aydı, aydı düşman avına

Aydı bütün dünya inkilâbına’

Dep yırladıq.” Kapital kücüne şamarlar patlasın” dep yırladıq. Er adımımızda düşman qıdırdıq. Elbet oyle şeraitnen terbiyelengen nesil, bizler, cenk başlağanda, epimiz şu künü cepege ön safqa tüşüp uruşmağa tırıştıq. Bu serbest ömürümüznü, bahtlı kolhoz yaşayışını qorçalamaq içün ayaqqa turduq. O yılları yani qırq birnin yazında sınıfdaşlarımıznen sonki devlet imtiyanlarımıznı bergende cenk başladı. Diplomlarımıznı elimizge alıp cepege kettik. Em pek de aşığa edik. Vay vay, bizler yetip barğanda cenk biter de, bizler şu hain düşmannen uruşıp olmamız dep aşığamız. Şu afat qopqanda, arqadaşlarım Ariza Alil, soñunda Sovyet ordusunun polkovniki ve belli şairimiz, daa yakınlarda keçingen dostum, belli şairimiz Löman Süleyman, dostlarım Aziz Fazilov, Emirali Mustafayev, Abbas Zadeyov’larnen Perekoptan öteyatqanda, doğup ösken toprağımıznen sağlıklaşıp, aceba hangimizge qaytmaq qısmet olur eken dep hayallanğan edik. Ama yollarımız pek aylanğaçlı, yoquşlu, soñsuz oldu. Bizler o vakıt, epimiz yigirmi eki, yigirmi üçge kirgen yaşlar, candan aziz yarelerimiznin qaldırıp ketgen edik. Öyle ayrılıqlar yaşlılıqta ne qadar meşaqqatlı olğanını ispat etmek yersiz dep sayam. Şu insafsız cenklerden son sağ olup qaytqanlarnın çoqusu, sevdaları biribirilerinin tapalmadılar. Men özümnün bir şiirimde şay yazğan edim.

Çok yerlerni dolaştım Men Seni arap,

Cenk afatı yatışıp toqtağan soñ.

Körgenimden, bilgenimden Seni sorap,

Çok öqündim Seni izlep tapmağan soñ.

Belkim yıllar deñiştirdi nazik betin,

Men körsemde tanımay ötüp kettin.

Ya da Meni elâq oldu, kelmez dedin,

Yüregiñni başqasına teslim ettin.

Umut bizni qolaylıqnen bıraqmay.

Baht içün imkân çoqtan sönüp bitti de,

Eski yara tosat tosat qozğalğanday,

Ayalimni qalğan baş kötere.

Dep qozğalğan dertlerimni şu satırlarnen ifade etmege tırıştım.

Cenklerde uruşıp tesadüfen sağ qalğan semetdeşlerimizge, başqaları kibi öz yurtlarına, tuvğan, ösken yerlerine qaytmaq nasip olmadı. Erişilgen ğalebe bizlerge quvanç ketirmedi. Aksine yañı musibetlerge oğrattı. Ğarip anam eki oğlan östirip büyütti. Bizler ekimiz de cenkte olğanda, yaşı endi yetmişlerge yetgen anamnı Nemse[5] askerlerini toqtatmay Kırım’ğa kirsetkeni içün öz mekânından sürgün ettiler. O ğarip, kece kündüz dualar oqup, Tanrısından ne günası bar, işlegenini bilmek istedi. Aqlı birşeyni anlayamay bu dünyanı terk etti. Bundan da daa büyük cinayet olması mümkün mü? Ya bizler ne içün cenkleştik? Qanımıznı, canımıznı aramayıp, kimnen kimni qorçaladıq? Ya, şahsen maña, öz askerine şu SSR dep adlandırılğan imperia ne kibi eyilikler yaptı eken?

 Mına eyilikleri:

Bizler daa bala ekende ailemizni qulaq dep gecenin bir maalinde töşeginden tursatıp, Yalta şeeri yanındaki Massandıra kazarmaları içine alıp barıp tıqqan ediler. O Massandıra kazarmalarına Yalta rayonunun bütün köylerinden alınğan, yad unsurlar, mollalar, kulaklar ve başka düşmanlar ediler. Er künü, qapatılğanlarnın soy aqrabaları olarğa aş ketirip, alları ne olğanını bilmek isteydiler. Kazarmanı sarıp alğan adsız esapsız saldatlar ise şu kelgenlerge tüfek tiklep quvalar. Bizler içeriden, kelgenler tışarıdan ökürip ökürip ağlaşamız. Şu zorbalıqlarğa çıdayalmay o yerde aqıllarını oynatqanlar da oldu. Soñradan teftiş komissiyası o yerde toplanğanlarnın bir qısmını boşatqan edi. Bizim ailemiz de o yerde qırq kün çekişip, eniştem, samnarkom reisi Abduraim Samedinov’nun yardımınen şu yerden, bitlenip, qurtlanıp çıqqan edik. Çoqqa barmay Babam vefat etti. Aradan bir ay keçmeden NKVD cellatları kene köyge kelip Babamnı araştırıp başladılar. Onun endi bu dünyada olmağanını añlağan son yazıqsındılar. Yoq, vaqitsiz ölgenine degil, öz qollarınen öldürmegenlerine yazıqsındılar. Bir dayım Petrokavas kalesinde on yıl oturup, yarı cannen qurtulup çıqqan son evine kelip bir afta yaşadı. Endi onu depocular davranıp alıp ketip attılar. Kene bir emcem, yad unsur olğanı içün Kolsk yarımadasında bir lagerde can teslim etti. Soñunda bizleri kazarmadan çıqarıp qurtarğan eniştem Abduraim Samedinov da qalq düşmanı olıp atıldı. Kene bir eniştem, kolhozğa ziyankârlıq yaptı dep Kolıma lagerlerinde elâq oldu.

Mına devletimiznin yapqan şu eyiliklerine baqmay cenk qopqanda asker olup safğa kirdik. Elbette şu dört yıl devam etken yigirmi yedi milyon qurban aşağan cenklerden son erkes vaziyet türlenir, represiyalar toqtalır, yaqşılıq olur dep ümit ettiler. Lâkin Komunist rejimi represiyasız, öz qalqına qılınmay yaşap olamay eken. Daa cenk bitmeden qalqımıznıñ yigit qızları cepede, partizan qatıratlarında gizli teşkilâtlarda, düşmanga qarşı kureşkenlerine baqmay, bütün qalqımıznın evlerini, mal mülkünü alıp, özleri de çekişip ölsünler dep Orta Asya sahralarına, Şimal dağlarına alıp ketip töktüler. Şu ğurbelikte elâq olğan adsiz esapsız semetdeşlerimiznin, esasen balalar, qadınlar, qartlar, şu ki Cizak çöllerinde aç, kolhozlar içinde qanlı devlet zulumuna dayanalmay ölgen sabiylernin, cenazesiz, kefinsiz çuqurlarğa taşlanğan mevtalarnıñ esabını bilgenler bar mı eken?

Men o insafsızlıqnı körüp yazğan bir şiirimde;

Kimler kelip, kim ziyaret eter eken,

Baştaşı yoq, esabı yoq mezarlarnı,

Bu dünyanın quvançına, ötmegine

Toymay ketken sabiylernin yatağını

Dep yazğan edim. Lâkin öyle eserler elbette o vaqıtlarda dünya yüzü körmey ediler. Bizler cepeden sağ olup qaytqan semetdeşlerimiznen, doğmuşlarımıznı, ailelerimizni qıdırıp nice nice emgekge qapılarını qaqıp cürgen edik. Yıllar boyu aq uquqsuz komindat rejimi altında çekişkenimiz yetmedi, şahsen maña, Sovyetlerge qarşı teşakkat körsetti dep, Stalin hapishanelerinde altı yıl qıynalmaq sıra keldi. lâkin insan ömürü de soñsuz degil de. Men qırq birnin yazında Qırım’dan çıqıp cenkler safına ketkende yigirmi dört yaşında yigit edim. O künden başlap qarsanbalı, enişli yoquşlu yollarnı keçip doqsan üç yazında yani elli eki yıl soñ, yetmiş altığa ayaq basqanda qaytıp tuvğan yurduma keldim. Endi şu dünyanı terk etmezden o küne yetip kelgenime quvanam. Kene de Özümnün bir şiirimde, men

‘Men bilmeyim, daa qaç baar maña qısmet körmege

Qaç basamaq da ki (daa) qaldı, Men çün küneş sönmege’

Dep yazğan edim. Soñunda merhum kompozitorımız Seyit Veliyev bu şiirime muzıka yazğan edi. Merhum yırcımız Sabriye Erecepova ise onu çok kereler radyoda yırlağan edi.

Penciremni qartlıq qaqa, yetip sağa keldim dey

İster sevin, ister öqün, o şay kele bildirmey.

Men bilmeyim daa qaç kere maña qısmet olacaq

Erılğanlar açılğanın körip gönlim çoşacaq.

Qaysı dönim soñki eken menim ömür yolumda,

Quvanç yoqsa, ğaflet çoq da şu beş onluq yolumda.

Men bilmeyim nice baar maña qısmet körmege

Qaç basamaq daa qalğan  men çün küneş sönmege

Şay olsa da eger bir daa kaytsa menim yaşlığım

Başqa ilden baht aramam öz yoluma qaytarım.

Lâkin endi basamaklar da bitti. Erşeyniñ başı bar, soñu bar deyler. Şikâyet etmege de acet yok. Baş yazısını köz körecek. Besbelli bizim qafa taşımızda şay yazılğan eken. Endi bir istegim olsa o da Allah taala azretleri balalarımızğa, torunlarımızğa biz çekken musibetlerni köstermesin.

[1] Çağdaş Kırım Tatar Edebiyatının önemli temsilcilerinden biri olan Cevdet Amet’in ses kaydından çözümlenen bu yazı aslına sadık kalınarak Tuncer Kalkay tarafından aktarılmış, yazının başlığı ise tarafımızdan konulmuştur. Vatan Kırım’a döndükten sonra Cevdet Amet’in konuşmasından elde edilen bu ses kaydının, Cevdet Amet’in ölüm tarihi dikkate alındığında 1993 ila 1995 yılları arasında yapıldığı anlaşılmaktadır. Değerli yazarımız rahmetli Cevdet Amet’in 1949 senesinde tutuklanması, sorgulanması, yargılanması ve hapishane hayatını anlattığı “Feleğin Çemberinden Geçip” adlı hatıralarını Emel Dergisinin Eylül Ekim 1988 Sayı 168’de s.8-15’de okuyabilirsiniz. (EMEL) [2] Cevdet Amet, 1917 yılında Kırım’ın yalı boyunda bulunan Limena köyünde doğmuştur. Yalta’daki yedi yıllık okulu bitirdikten sonra Kırım Tatar Pedagoji Enstitüsünün Tatar Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun olmuştur. Yazıda da anlatıldığı gibi okulu bitirir bitirmez askere alınarak II. Dünya Savaşına katılmıştır. Savaştan sonra, sürgün edilen ailesini aramak için resmi makamlara müracaat ettiğnde ise bırakın mükâfatlandırılmayı, altı yıl hapise atılarak da cezalandırılmıştır. Şiirleri ve hikâyeleri bulunan Cevdet Amet’in, “Ateş Başında”, “Toplar Susqan Soñ”, “Erılğanlar Açqanda”, “Qurşunnen Toqtatılğan Yır” adlı eserleri basılmıştır. Elli iki yıl sonra döndüğü Vatanında ancak iki yıl yaşayarak 1995 yılında vefat etmiştir. [3] Sovyetler Birliğinin İstihbarat Teşkilatı olan KGB’nin o yıllardaki adı. [4] Sovyetler Birliği’nin kanlı diktatörü Josef Stalin [5] Alman   Emel 235. Sf.27-33