SOVYET-SONRASINDA  TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE KENDİNE YER BULAN KIRIM TATAR EDEBİYATI HAKKINDA EKSİKLİ BİR DÖKÜM

SOVYET-SONRASINDA
 TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE KENDİNE YER BULAN KIRIM TATAR EDEBİYATI HAKKINDA EKSİKLİ BİR DÖKÜM

 

Bülent TANATAR

Sovyetler Birliği’nin 1980’lerin ikinci yarısından itibaren glasnost sürecine girmesi ve çok geçmeden dağılmasını izleyen süreçte, birkaç kuşağı aşan uzun yıllar boyu herhangi bir iletişimi olmayan Türk-dilli halkların Türkiye’deki soydaşlarıyla olan bağlarının (yeniden) kurulması, edebiyatlarının da bu açılan yoldan geçerek Türkiye Türkçesi okyanusuna doğru akmasına vesile oldu. Fakat bu vesilenin yarattığı imkânın ne kadar iyi değerlendirildiği konusunda şüpheler vardır. Yine de bu sahada yapılanları, katedilen yolları tamamen görmezden gelmek de mümkün değildir. Bu yazıda Sovyet-sonrası dönemde Kırım Tatarlarının edebiyatından Türkiye Türkçesine yapılan aktarımların eksikli de olsa bir listesini yapmaya gayret edeceğiz. Türkiye Türkçesinden Kırım Tatarcasına doğru yapılan aktarımlar ise bardağın daha boş olduğu bir saha olup ayrıca bir tetkik ve değerlendirmeyi hak etmektedir.

Türkiye’de Kırım Tatar edebiyatı, 1950’lerden 1990’ların ortalarına kadar yaklaşık 40 yıl boyunca, eserlerini Londra’dan Türkiye Türkçesinde yazan Cengiz Dağcı’nın (1919-2011) eserleriyle temsil edildi. Bu dönemde Cengiz Dağcı neredeyse tek başına Türkçedeki Kırım Tatar edebiyatını temsil görevini başarıyla yürüttü ve Kırım Tatar insanının karakterini, yaşayışına dair ayrıntıları, başına gelen felâketleri çarpıcı portelerle sundu. Cengiz Dağcı yetişkinliğe girdiği devreye dek Sovyet döneminde yaşamış ve İkinci Dünya Harbinin kanlı çemberinden bizzat geçmiş bir kişi olarak en çok kaybettiği yurduna yaktığı ağıtlarla tanındı. Soğuk Savaşın yerküreyi ikiye bölerek insana dair her şeyi ideolojikleştirdiği çağda, onun eserlerine yönelik ilgi de bundan nasibini aldı. 1960’lı yılların ortasından itibaren yerleşik edebiyat çevrelerinde hegemonyasını kuran sol eğilimli bir kastın kendisine ve yazdıklarına daha baştan konu ve köken itibarıyla burun kıvırmasına rağmen Dağcı geniş bir Türk okur kitlesince fasılasız sahiplenildi ve yazdığı kitaplar halen daha yeni baskılarıyla edebiyat dünyasındaki ömrüne hız kesmeden devam ediyor.^[1] Burada asıl konumuzun çeperinde kaldığından, geçerken, yalnızca 1990’lardan sonra Cengiz Dağcı hakkında çıkan kitap çalışmalarını başlıkları itibarıyla zikretmekle yetineceğiz.^[2]

1999 yılında Kültür Bakanlığı’nın Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi’nin 13. Cildi olarak yayımlanan Kırım Türk-Tatar Edebiyatı ansiklopedisi “Halk Edebiyatı”, “Hanlık Devri Yazılı Edebiyat”, “Hanlık Sonrası Yazılı Edebiyat” ve “Diğer Şairler” başlıklı bölümleriyle 600 küsur sayfa içinde, tarihteki ve günümüzdeki Kırım Tatar edebiyatının kilometre taşlarını panoramik bir tarayışla sergiliyor. Kırım Tatarca özgün metinlerin Türkiye Türkçesine aktarımlarını Zühal Yüksel yapmış. Cafer Bekir’in derlediği Destanlar, masallar, efsaneler, yırlar, çınlar, maniler, tekerlemeler, bulmacalar, ninniler, fıkralar, atasözleri ve deyimler kısmı kitabın yaklaşık üçte birini kaplıyor. Ardından Cemal Kurnaz ile Halil Çeltik’in hazırladığı hanlık devri edebiyatı kısmında Kırım’ın hanlık öncesi devrine, XIII. yüzyıla ait iki (Ali ve Mahmud’un elinden çıkma) Yusuf ile Züleyha hikâyesi örneği verildikten sonra arlarında kendilerine has mahlaslarıyla hanların da bulunduğu 28 şair ve nesir yazarının (Bakayî, Hüseyin Efendi, Gazâyî, Selim Giray, Aşık Ömer, Kırımî, Selim Divâne, Râmiz, Hâlimî, vb.) eserlerinden mümtaz örnekler verilmiş. Hanlık sonrası edebiyatın kapsandığı sonraki bölümde ise örnekler yazarlarının kısa hayat hikâyelerini de içerecek şekilde İsmail Gaspıralı’dan başlayarak 1905 devrimini de içine alan uyanış devrinin Seyid Abdullah Özenbaşlı, Hasan Çergeyev, Hasan Sabri Ayvazov, Osman Akçokraklı, Hüseyin Şamil Tohtargazi, Mustafa Kurti, vb. gibi önemli simalarının çalışmalarıyla başlayıp bir mihenk taşı olarak hemen 1917 öncesi ve sonrasındaki devrimci kabarış döneminin edebiyat sahasına getirdiği Numan Çelebi Cihan, Abdülhakim Hilmi (Altaylı), Abibullah Odabaş, Bekir Çobanzade, vb. gibi gençlerinin çalışmalarıyla devam ediyor. Sonrasında geçiş dönemi olarak adlandırılabilecek ve 18 Mayıs 1944 Sürgününe kadar olan dönemden Cemil Kermençikli, Mehmet Nüzhet, Abdurahman Kadrizade, Abdullah Latifzade, Şevki Bektöre, Hamdi Giraybay, Ömer İpçi, Cafer Gafar, Irgat Kadir, Yusuf Bolat, Yakup Şakir Ali, Eşref Şemizade, Şamil Aladin, vb. gibi yazarlardan seçilmiş şiir, hikâye, roman gibi modern edebiyat türlerinden örnek parçalarına yer verilmiş. Son olarak Çerkez Ali, Riza Fazıl, Bilal Mambet, Ayder Osman, Uriye Edemova, Şeryan Ali, Ayşe Kokiyeva, Şakir Selim, Yunus Kandım, vb. gibi sürgünlükte yeşeren Kırım Tatar edebiyattan örnek parçalar ansiklopedik eseri tamamlıyor.^[3]

Yine 1999 yılında Türkiye’deki Kırım Tatar asıllı emektarlardan Cafer Seydahmet Kırımer’in yakın çalışma arkadaşlarından İsmail Otar Kırımlı Türk Şair ve Bilgini Bekir Sıtkı Çobanzade adlı değerli çalışmasında Çobanzade’nin dağınık haldeki şiir ve nesir eserlerini toplayarak Kırım Tatarca ve Türkiye Türkçesinde aktarmış, bunları notlamış, tarihlendirmiş, sözlükle desteklemiş, kimi eserlerinin orijinal nüshalarından örnekler ile muhtelif mektuplarının tıpkıbasımlarını da bilinen en güncel hâlleriyle hayatının zaman çizelgesinin ve hakkında yazılan eserlerin bir fihristinin eşliğinde yayımlamıştır. Kitapta Çobanzade’nin 83 şiiri, 1 şiir tercümesi, 6 kısa hikâyesi, 3 makalesi, Hamdi Ataman’a yazılmış birkaç mektup yer alıyor. Otar kitabına sonsöz olarak bir de Çobanzade’ye ithafen yazdığı şiiri eklemiş.^[4]

Kırım Tatar asıllı büyük eğitimci, gazeteci, düşünür ve siyasetçi İsmail Gaspıralı’nın ilkin 1887 yılında yazarak ünlü Tercüman gazetesinde tefrika ettiği “Frengistan Mektupları” ve “Dâr-ı Rahat Müslümanları” roman serisi Molla Abbas’ın Avrupa Maceraları adıyla Ercüment Dursun ve Ercan Sakarya tarafından sadeleştirilerek 2002 yılında İstanbul’da yayınlandı.^[5] Bilahare Yavuz Akpınar’ın yayına hazırladığı Gaspıralı’nın dört ciltten meydana gelen Seçme Eserleri kapsamında yayınlanan edebiyat eserleri (sırasıyla Frengistan Mektupları, Darürrahat Müslümanları,  Sudan Mektupları, Kadınlar Ülkesi, Molla Abbas Fransevîye Tesadüf: Gülbaba Ziyareti, Arslan Kız, Gün Doğdu, Ahmet Bey Taşkesenli ve Bedros Ağa Karakaşyan, İvan ve Süleyman, Belâ-yı İslam) ve seyahat yazılarına (Türkiye, Kafkasya-Azerbaycan, Türkistan, Rusya-Polonya, Mısır, Hindistan) hasredilen iki ciltte onun edebî metinleri, zor kelimelerim anlamları verilmek suretiyle yapılan küçük bir destek haricinde, aynen aktarılmaya gayret edilmiş.^[6]

Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği İstanbul Şubesi 2004 yılında Saim Osman Karahan’ın editörlüğünde Kırımlı kadın şair Vasfiye Kıpçak’ın 2 şiir kitabını Latin harflerine aktararak orijinal diliyle bastı: Ömürniñ İçinden ve Balalar İçün.^[7]

Zühal Yüksel’in 2012 yılında kaleme aldığı ateşin şair Hamdi Giraybay’ın şiiriyetine ve şiirlerine adanmış Kırım Tatar Şairi Hamdi Giraybay adlı eser şairin 90 adet şiirinin Kırım Tatarca aslı ile Türkiye Türkçesi tercümesini barındırıyor. Kitap ayrıca şairin hayatı ve şiiriyeti üzerine bir girizgâh ile Hamdi Giraybay’ın eserlerinin bir dökümünü içeriyor.^[8]

Avrasya Yazarlar Birliği’nin Ankara’da çıkardığı, Türkiye dışındaki Türk ellerinin edebiyatından seçme parçaları sayfalarına taşıyan Kardeş Kalemler dergisinin kapısından zaman zaman münferit olarak Kırımlı yazarların edebî çalışmaları da giriyordu. Dergi bununla yetinmeyerek Kırım edebiyatına hasrettiği kapsayıcı özel sayılar da yayınladı.^[9] Söz gelişi 2017 yılındaki tam 96 sayfanın ayrıldığı ve İsmail Gaspıralı’nın “Kırım” şiiriyle başlayan Kırım Tatar edebiyatı özel sayısında Bora Gazi Geray Han (Gazel), Abdülhamid Şâmil (Büyük Gasprinskiy’nin Tezkir-i Nâmı Faaliyetinin 25. Senesi Bayramı Hâtırası), Numan Çelebi Cihan (Ant Etkenmen), Bekir Çobanzade (Haber Aldım), Abdullah Latifzade (Hayal Ömür), Eşref Şemizade (Aslıhan), Riza Fazıl (Nazım Kırım Tatar Edebiyatının Temelidir), Yunus Kandım (Koşmalar III; Tarpanlar), Zera Bekirova (Kardeşlik ve Yaratıcılık Köprüsü; Acimendim-Accım Menim), Ediye Sarana İldeniz (Gazai’nin Sanatı), Feridehanum Üseinova (Sefername), Ufuk Aykol (Karadeniz’de Yatan Antlı Kurban “Numan Çelebi Cihan”), Elmira Abibullayeva (Qırq Biñ “Ma Şa Allah”), Işılay Işıktaş Sava (Şakir Selim (1942-2008) Yahut Yaralanan Türkülerin Şairi), Enver Tohtarov (Maramağa Sarılğan Bir Ömür), Oya Deniz Çongar (Şaire, Hoca, Anne: Emine Üseyin), Emine Üseyin (Turannıñ irfanı – Lâle, Lâlezar; Ey, Gönlüm!; Ümüt Kervanı; Bir Sözüm İçine Sığar El-Alem), Susanna Osmanovna Mustafaieva (Kırım Türklerinin Sorunlarının Türk Romanına Yansıması) ve Enise Abibullayeva’nın (Çağdaş Kırım Tatar Çocuk Edebiyatı ve Onun Okul Öncesi Eğitim Merkezinde Öğrenilmesi) yazılarına yer verilmişti.

Kardeş Kalemler dergisi bundan başka, 2023 yılında doğumunun 130. yılı anısına ünü Kırım sınırlarını çok aşmış dilbilimci ve edip Bekir Çobanzade için dosyasını Zera Bekirova’nın hazırladığı ve Kırım Tatarca metinlerini Oya Deniz Çongar’ın Türkçeleştirdiği bir özel sayıya imza attı. 60 sayfa kadar bir yerin ayrıldığı bu özel sayıda Çobanzade’nin şiirlerinden örnekler ile bir kısa hikâyesi, Kırımlı tanınmış edebiyatsever yerel tarihçi ve biyografi yazarı Zera Bekirova’nın Kırım, Azerbaycan, Özbekistan ve Türkiye’den Çobanzade hakkında söz söyleyeme kabiliyetine sahip Karasubazarlı sanat hamisi Resul Velilayev, Bilkent Üniversitesi öğretim üyesi tarihçi Hakan Kırımlı, Azerbaycanlı akademisyenler İsa Habibbeyyli, Adil Babayev, Almaz Ulvi̇ (Bi̇nnatova), Özbek akademisyenler Hamidulla Boltaboyev, Bahadır Kerimov’la Çobanzade’nin mirası üzerine yaptığı röportajların yanı sıra kendisinin Çobanzade’nin ölüm yolculuğunun sonlandığı, bizim maziden esaret adası olarak hatırladığımız Hazar denizindeki Nargin adası kıyılarında Çobanzade’yi anarken aklına üşüşen duygu ve düşüncelerini ilettiği yazısı, Şevket Yunus’un Çobanzade’nin edebî yaratıcılığını tahlil ettiği yazısı ve Elmaz Yunusova’nın Çobanzade’nin şiirlerindeki vatan sevgisini ele alan yazısı yer alıyor.^[10]

Dergi haklı bir üne sahip Kırım Tatar şair Şakir Selim’i de unutmamış ve doğumunun 80. yılına bağışlanan bir yarı-özel sayı üretmiş.^[11] Bizzat Şakir Selim’in “Biçare Kırım” ve “Kırım Cennet Değil Dostlar” adı şiirleriyle açtığı dosyaya kızı Arzı Selim “Babama Mektup”, Yakup Ömeroğlu, “O Bizim de Şakir Agamızdı”, Zera Bekirova, “Bugün Şakir Selim’e İhtiyacımız Daha Büyük Şakir Selim’in Doğumunun 80. Yıldönümüne…”, Işılay Işıktaş Sava “Kırım Tatarlarının “Tüşünce”li Şairi Şakir Selim” ve Nuri Aksu “Ana dili kurtarmak için ana dilde muhitin oluşturulması lazım” (Şakir Selim ile Sohbet) başlıklı yazılarıyla katkı vermişler.

Dergi daha önce de 2011 yılında ölümü vesilesiyle Cengiz Dağcı için birer özel sayı yayınlama inceliğini göstermişti.^[12] Yaklaşık 70 sayfanın hasredildiği Cengiz Dağcı için kalem oynatanlar sırasıyla şunlar: Ali Akbaş (Cengiz Vatana Döndü), İmdat Avşar, (Yurdunu Kaybeden Adam), Şeryan Ali, (Ebediylik Yırısıñ), Oraz Yağmur (Gönüllere Dağılan Adam), Cengiz Dağcı, (Gurzuf ve Kızıltaş), Hüseyin Özbay, (Gökkubbemizde İki Yıldız: İki Cengiz)”, İbrahim Şahin, (İyiliğin Romancısı Cengiz Dağcı’yı Kaybettik), Zera Bekirova, (Cengiz Dağcı ile Sohbet), Salim Çonoğlu, (Vatanını Yüreğinde Taşıyan Yazar: Cengiz Dağcı), Mustafa Çetin, (Doç. Dr. Grazyna Zajac ile Polonya’da Yerleşik Yaşayan Tatarlar ve Cengiz Dağcı Üzerine Konuşma), Zafer Karatay, (Cengiz Dağcı Belgeseli’nin Yayınlanmayan Olağanüstü Son Bölümü… Londra’dan Kızıltaş’a son yolculuğu…), Eli Şamil, (Gözlənilən Ölümün Acısı və ya Çingiz Dağcı Dünyadan Köçdü), Mustafa Çetin (Cengiz Dağcı’ya Dair), Hüseyin Albayrak (Vatan Hasreti İle Yanan Şanlı Türk Cengiz Dağcı), Ahmet Bican Ercilasun (Cengiz Dağcı Mucizesi), Hüseyin Öztürk (Cengiz Dağcı’ya Destan Gibi Tören), Rasim Özdenören (Cengiz Dağcı’nın Cenazesinde), Mehmet Niyazi (Gurbette Ölüm).

2014 yılında dergi Cengiz Dağcı’ya bir özel sayı daha bahşetmiş, burada daha önceki özel sayıda yer alan Zafer Karatay’ın yazısının tekrar basımını dışarıda bırakarak sıralarsak şu yazarların yazılarına yer verilmiş: Şakir Selim (Qızıltaşnıñ hasretlik türküsi), Yakup Ömeroğlu (Dağcı ve Kırım), İsa Kocakaplan (Cengiz Dağcı’nın Ruh ve Fikir Dünyası), Hüseyin Özbay (Dağcı’nın Varoluş Mücadelesi), Mustafa Köker (Yurdunu Kaybeden Adam), Alev Sinar Uğurlu (Otobiyografi Olarak Roman: Bir Travmanın Kahramanı: Cengiz Dağcı), Zekiye Mamudova (Cengız Dağcınıñ ‘‘Korqunç Yıllar’’ Eseriniñ Uslübi Hususiyetleri), Ali Şamil Hüseynoğlu (Cengiz Dağcı–Azerbaycan İlişkisi Bağlamında “Korkunç Yıllar” Romanındaki Azerbaycanlı İmajı), Ablâziz Veliyev, (Cınğız Dağcınıñ Qırımtatar Edebiyatındaki Yeri), İbrahim Şahin (Cengiz Dağcı’nın Kaynakları, Dili ve Üslubu), Emel Kefeli (Cengiz Dağcı’nın ‘Gördüklerini’ ‘Gösterebilmek’: Eserlerindeki Sinematografik Potansiyel Üzerine Bazı Dikkatler), İsmail Bozkurt (Cengiz Dağcı İçin…), Hüseyin Albayrak (Kırım Türkleri’nin Yiğit Yüreği Cengiz Dağcı), Mehmet Aça (Cengiz Dağcı’nın “Anneme Mektuplar”ında Kozmosun Simgesi Olarak Ağaç), G.Ş. Acimambetova (Cengiz Dagcının Eserlerinde Ana Mevzusı), Metin Özarslan (Cengiz Dağcı’nın Romanlarındaki Türküler Üzerine), Salim Çonoğlu (Cengiz Dağcı’nın Şiirleri Üzerine Bir Değerlendirme), Leniyara Selimova (Qızıltaş Tarihından İki Şahsiyet), Sarvinaz Hasanlı (Cengiz Dağçının Yaratıcılığında Milli Aspektler: “Onlar da İnsandı Romanı Temel…”), Ümmühan Bilgin Topçu (Dağcı’nın Benim Gibi Biri’sinde Gerçekliğin Soyutlanması), Mustafa Çetin (Cengiz Dağcı Kaynakçası ve Kaynakçaya Dair Sorunlar), Mustafa Çetin (Ben Sarı Salgır…), Ayşe Yılmaz Balkan (Cengiz Dağcı’nın Seçilmiş Meleği: Regina).^[13]

2014 yılında daha önce Leniyara Selimova ve Ömer Küçükmehmetoğlu’nun ortak çabalarıyla seçilip Türkçeleştirilerek Hece Öykü Dergisi’nde yayınlanmış olan “Çağdaş Kırım Tatar Öyküsü” başlıklı özel sayıların birleştirilerek aynı adla kitaplaştırılması suretiyle birçok klasik ve çağdaş Kırım Tatar yazarının kısa öyküleri Türkçeye kazandırıldı.^[14] Burada 2 kısım halinde Kırım Tatar yazarların öykü örnekleri ve matbuata yönelik kısa yazılar ile söyleşiler bölüştürülmüş. Birinci kısımda Leniyara Selimova’nın 1989’a sonrasında Kırım’daki Kırım Tatar matbuatına dair yazısını, Seyran Süleyman’ın Kırım Tatar Yazarlar Birliği Başkanı ünlü yazar, folklorcu, gazeteci, şair Riza Fazıl’la yaptığı söyleşiyi, Ömer Küçükmehmetoğlu’nun yazar Seyran Süleyman’la söyleşisini Yusuf Bolat (Bir Tanem), Gülnara Üseinova (Çilek Bayramı), Sebilâ Zareçnaya (Beni Affet), Ediye Sarana (Suç Kimde), Ahtem Mazinov (Ekmek Ufakları), Lenera Memetova (Umut Gemisi), Gülnara İlyasova (Tövbe), Üriye Kadırova (Yalancı Dünya), Seyran Süleyman (Gecenin Perdeleri Arasında) ve Leniyara Celilova’nın (Şeytanların Köpeği) kısa öyküleri takip ediyor. İkinci kısımda ise, Ömer Küçükmehmetoğlu’nun “Çağdaş Kırım Tatar Öykücülüğüne Genel Bir Bakış” yazısı, Leniyara Selimova’nın “Sürgün Yıllarındaki Kırım Tatar Matbuatı” yazısı, Seyran Süleyman’ın yazar Zekir Kurtnezir’le yaptığı söyleşisinin ardından Bekir Çobanzade’nin (İki Derviş), Cafer Seydahmet’in (Cin Mambet), Rustem Muyedin’in (Baht Gecesi), Hikâyeci Sohta’nın (Çeşme Suyu), Yunus Kandım’ın (Dua), Nuzet Umerov’un (İntikam), İbraim Paşi’nin (Acı Soğan), Ablaziz Veliyev’in (Roller Değişti), Ervin Bekirov’un (Kargış), Elmara Mustafayeva’nın (İyiliğe İyilik Bekleme), Sevil Karaşayeva’nın (Kırılan Kalp), Sebila Bekırova’nın (Suçlu Değilsin), Seyran Süleyman’ın (Vuslat ve Hicran), Acı Asanov’un (İki Komşu) öyküleri yer alıyor.

Ömer Küçükmehmetoğlu’nun 2021 yılındaki Günümüz Kırım Tatar Öyküsü adlı seçkisi Hece Yayınlarında çıkan bir önceki kitaba göre daha hacimli olup toplam 20 yazarın öykülerinden derlenmiş 49 öyküyü içeriyor. Eser şu yazar ve öykülerden oluşuyor: Ömer İpçi (Avcı; Güreş; Mırza’nın Hatıra Defterinden; İhtiyarlar; Zeynep Teyze), Yusuf Bolat (Tufanda Kalan Koyun Sürüsü; Sen Kimsin, Bu Mu?; Ne Yapayım Kardeşim, Adetim Böyle; Ayşecik), Şamil Aladin (Merdiven), Rüstem Muyedin (Yaralı Kalpler; Gül Demeti), Nuzhet Ömer (Atasözü), Vasfiye Kıpçakova (Özlem), Yusuf Ali (Mezar Taşı Önünde; Sevgi Düşü; Aşığın Nidası), Seyyare Mecitova (Anne Kaderi), Yunus Kandım (Hayalperest Zalmazin; Fransızca Kırım Tatarcadan Farklı Mı?; Koş Ağlama Koş), Lentara Halilova (Anne Bağrında),  Gülnara Üseinova (Karanlık Sokakta), Seyran Süleyman (Piyano Çalan İhtiyar Teyze; Yukarı Katta; Beklenmedik Yük; Anneden Yadigar Kalan Başörtüsü; Yarına Bırakılan Ömür), Liliya Memetova (Kader), Arzı Zıyadullayeva (Bir Elmanın İki Yarısı Gibi), Gülnara İlyasova (Sen Bil; Eğer Annemi Bulsaydım; Yaprak), Uriye Kadırova (Yazıklar Olsun; Sarı Gül Goncası; Ezan Sesi Altında; Bahr-i Siyah; Fadime Şerifeler; Kara Mektup; Gönül Eseri), Sevil Karaşayeva (Son Yaprak; Kopmaz Bağ; İsimsiz), Tair İbraimov (Mucize; Cesaret), Lenara Memetova (Ayosa), Gülsüm Halilova (Felekten Bir Gün).

Refik Muzafarov ve Nüzhet Muzafarov’un derledikleri Kırım Tatar Türkçesi-Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük çalışması Şerife Özer’in editörlüğünde Nariman Seyityahya’nın (Seytyagyayev) çevirisiyle 2018 yılında Ankara’daki Türk Dil Kurumu Yayınları’ndan çıktı. 455 sayfalık Refik Muzafarov’un 1973 yılında tamamladığı fakat karşısına çıkartılan engelleri aşarak sağlığında yayımlanmasını sağlayamadığı bu 15.000 kelimelik eser Türkiye Türkçesinin de ilavesiyle yoğun bir çaba ve emeğin sonucunda nihayet dünya yüzü gördü. Sözlük ekinde ayrıca Kırım’daki yer adları Rusça-Kırım Tatarca bir tasnifle verilirken, Kırım Tatar erkek ve kadın adları da ayrı bir bata listelenmiş.^[15]

2019 yılında Ankara’da Ukrayna Elçiliği’nin desteğiyle Ukrayna Derneği tarafından yayınlanan Anastasiia Zherdieva’nın Türkçeye çevirerek kaleme aldığı Kırım Efsaneleri kitabı her ne kadar sadece Kırım Tatarlarına ait olmayıp Kırım’da yaşayıp bir tür efsane üreten diğer halkların da kültürlerine girmiş söylencelerden seçilen 25 metnin notlandırarak ve söz konusu efsanelerin derlenme serüvenleri başla olmak üzere daha iyi anlaşılmasını sağlayacak 6 makalenin kitaba dahil edilmesiyle yayınlandı.^[16]

XX. yüzyıl Kırım Tatar nesrine damgasını vurmuş en önemli yazar olan Şamil Alâdin’in iki uzun öyküsünden (povest) oluşan Teselli kitabı 2020 yılında Nermin Taşer’in Rusçadan tercümesiyle yayınlandı. Öykülerin ilki kitapla aynı adı taşıyan 1957 tarihli “Teselli”, ikincisi ise 1994 tarihli “Ben Çar ve Tanrıyım” adını taşıyor.^[17]

Aslının ne zaman kaleme alındığını bilemediğimiz Svetlana Kerimova’nın 2021 yılının başında çıkan ve 2. Dünya Savaşı sırasında Kırım’daki Alman işgali devrinde başlayıp Kırım Tatar halkının 18 Mayıs 1944’te topyekûn Kırım’dan sürülmesiyle devam eden acıklı bir öykünün anlatıldığı Facia adlı otobiyografik unsurlara dayalı belgesel-romanı yazarın metni süsleyen çizimleri ve ekli aile fotoğraflarıyla zenginleştirilmiş halde Türkçe yayınlandı.^[18]

Işılay Işıktaş Sava’nın 2022 tarihli Kırım Tatar Şairi Şakir Selim’in Şiirleri (Metin-Aktarma-İnceleme) yazarın 2015 yılında Gazi Üniversitesi’nde tamamladığı doktora tezinin kitaplaşmış hali. Sava bu kitabında XX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren ürün veren gerek edebiyat çevrelerinde gerekse halk nezdinde sevgiye dayalı haklı bir şöhret kazanmış olan sade ama kendine has vurucu bir şiir dili geliştirmiş olan yetenekli şair Şakir Selim’in bütün şiir ve şiir tercümelerini asıllarıyla beraber tercüme ederek yayınlamakla kalmayıp bunları üslup ve içerik bakımından da tahlil etmiş.^[19] Işılay Işıktaş Sava’nın 2022 tarihli Kırım Tatar Şairi Memet Nüzet: Kırım’ın Çöl Hayatından (Şiirler-Metin-Aktarma-İnceleme) kitabı da bir öncekiyle aynı metodik yaklaşımla çocuklara yönelik de eserler veren bu mizahî yönü güçlü lirik şairin ancak çok geç toplanarak yayınlanmış opus’unu Türk okurun dikkatine sunuyor.^[20]

Son olarak, Türk üniversitelerinde yapılan, çoğunlukla yüksek lisans tezlerinden oluşan ve son yıllarda sayıları giderek artan önemli bir başka mecraya da değinelim. 2023 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi’nde yaptığı 207 sayfalık “Kırım Tatar Şairleri Şevki Bektöre ve Mehmet Niyazi’nin Şiirleri Üzerine Dil İncelemesi (İnceleme, Metin ve Aktarma, Sözlük)” başlıklı master çalışmasında Sümeyra Akbıyık Şevki Bektöre ve Mehmet Niyazi’nin şiirlerini ele almış. Pakize Nurcan Karakaş ise aynı yıl 171 sayfadan oluşan “Zakir Kurtnezir’in Miras adlı eseri esasında Kırım Tatar Türkçesinde zamirler” adlı yüksek lisans tezini Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi’nde savunuş. Yine aynı yıl Ankara’daki Yıldırım Beyazıt Üniversitesi’nde Murat Atar’ın hazırladığı doktora tezi “Çerkez Ali’nin eserlerinden hareketle Kırım Tatar Türkçesinin söz dizimi” adını taşıyor ve 234 sayfadan ibaret. Gülşah Merve Erarslan Tan’ın “Cevdet Ametov’un Toplar Susqan Soñ isimli eseri esasında Kırım Tatar Türkçesinde özne” başlığını taşıyan 232 sayfalık yüksek lisans tezi de 2023 yılında Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi’nde hazırlanmış. Kastamonu Üniversitesi’nde 2002 yılında “Kırım Tatar Edebiyatında Göç: Şiirler ve Türküler” adlı 164 sayfalık yüksek lisans çalışmasında Neslihan Karagöz Kırım Tatar sanatsal yaratıcılığının iki önemli sahası olan şiir ve türkülere sinen göç olgusunu irdelemiş. Ankara Hacı Bayram Üniversitesi’nde izlediği master programında Memet Nuzet’i odağına alan Kırımlı Hulsum İslamova’nın 2022 yılındaki 381 sayfadan oluşan yüksek lisans tezinin başlığı Memet Nuzet’in eserleri örneğinde Kırım Tatarcasının Kuzey ağzı: İnceleme, metin, sözlük. Aylin Bilgiç “Yusuf Bolat Piyeslerinde Yapı ve İzlek” adlı 119 sayfalık yüksek lisans tezini Kastamonu Üniversitesi’ne sunmuş. Bilgenur Uslu’nun 101 sayfalık master tezi 2020 yılında İstanbul Kültür Üniversitesi’nde kotarılmış ve “Kırım Tatar Halk Edebiyatı Türlerinde Yurtsuzluk ve Halk Benliği (Destan, Halk Hikâyesi, Masal-Efsane Örneği)” başlığını taşıyor. Yunus Aktepe’nin 2019 yılındaki yüksek lisans tezi 537 sayfadan ibaret. Tezin adı “Kırım Tatar Şairi Bilâl Mambet’in ‘Dağ Lalesi’ Adlı Eserinin Dil ve Üslup Özellikleri” ve Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi’nde yapılmış. Sema Keçeci’nin 2018 yılında Kocaeli Üniversitesi’nde yazdığı yüksek lisans tezi “İlyas Bahşiş ve Edem Nalbandov’un Derlediği Kırım Tatar Xalq Yırları (Yazıçevirimi-İnceleme-Dizin) adında ve 265 sayfa. Kürşat Özer’in aynı yıl Balıkesir Üniversitesi’nde savunduğu master tezi “İbraim Paşi – Canlı Nişan (Transkripsiyonlu Metin-Dil Özellikleri-Sözlük)” 300 sayfadan oluşmakta. Feridekhanum Useinova 2016 yılında Gazi Üniversitesi’nde hazırladığı 192 sayfalık yüksek lisans tezinin başlığı “Sözlü Gelenekte Kırım Tatar Türklerinin Muhacereti ve Sürgünler”. Nesibe Türkarslan Gazi Üniversitesi’nde 2015 yılında 261 sayfadan meydana gelen “Kırım Tatarlarında Açlık Edebiyatı 1921-1922 (İnceleme- Metinler)” başlıklı tezini hazırlamış. Gülşah Bulut Aktaş’ın 2014 yılında Erzincan Üniversitesi’nde tamamladığı master tezi Türkiye’de tez yazımlarında çok tutulmuş bir yazar olan Uriye Edemova üzerine dilbilimsel bir çalışma. 270 sayfadan ibaret olan tezin adı “Üriye Edemova’nın Ömürlik Yanımdasın Adlı Eserinden Hareketle Kırım Tatar Türkçesinde Kelime Grupları”. Ege Üniversitesi’ndeki yüksek lisans tezinde Kırım Tatar masallarını çalışan Elif Serra Şamlıoğlu’nun 2013’ye bitirdiği 400 sayfalık tez “Kırım Tatar Masalları Üzerine Bir İnceleme” adını taşıyor. Erzincan Üniversitesi’nde yapılan bir başka yüksek lisans tezinde Seval Can yine Uriye Edemova’nın eserlerinden biri üzerinden Kırım Tatar dilindeki edatları çalışmış. 2012’de bitirilen tezin başlığı “Uriye Edemova’nın Aydın Gecede Romanı Esasında Kırım Tatar Türkçesinde Edatlar” ve 170 s. Yine bir dilbilimsel çalışma da Ayder Osman’ın bir eseri inceleme tabi tutularak yapılmış. Filiz Sezgin’in 2007 yılında Sakarya Üniversitesi’ne sunduğu 769 sayfalık yüksek lisans tezinin adı “Kırım Tatar Yazarı Ayder Osman’ın Yıllar ve Dostlar Adlı Eserinin Dil Özellikleri”. Mustafa Qurtiy’in 1928 tarihli “Emce”, Ümer İpçi’nin 1932 tarihli “Küz Gecesinde”, 1937 tarihli “Nefise”, Cafer Gafar’ın 1933 tarihli “Yolculıqta” kısa öykülerinden hareketle Betül Hakyemez, “1928-1937 Dönemi Kırım Tatar Edebiyatından Seçme Hikâyeler, İnceleme-Metin-Aktarma” adlı yüksek lisans tezini 2007 yılında Marmara Üniversitesi’nde savunmuş. 2007 yılında Aysel Turan “Kırım Tatar Yazarı Uriye Edemova’nın Ömürlik Yanımdasın Romanında Dil Kullanımı” adını verdiği 660 sayfalık master tezini Sakarya Üniversitesi’nde tamamlamış. Leniyara Selimova’nın 2002 tarihli Gazi Üniversitesi’nde savunulan 168 sayfalık yüksek lisans tezinin başlığı “Çora Batır Destanı’nın Kırım Tatar varyantı üzerine bir inceleme”. Şaziye Bayraktar’ın “Kırım-Tatar halk masalları ‘Akıllı Kirpinen Ayneci Tilki’” başlıklı 434 sayfalık master tezi ise 1997 yılında Sakarya Üniversitesi’ne sunulmuş.

[1] 1956 yılında Varlık yayınlarınca basılan Korkunç Yıllar romanıyla başlayan Cengiz Dağcı’nın Türkiye’deki yayın serüveni günümüzde 25’ten fazla eserin yeni baskılarını yaparak yola devam eden Ötüken yayınlarının bayrağı devralmasıyla sürüyor. Dağcı bugün hakkında kitaplar, tezler yazılan, konferanslar tertip edilen bir yazar. Ne yazık ki henüz eserlerini Batı dillerine tercüme ederek yayınlayacak bir yayınevi bulunamadı.

[2] İbrahim Boz, Cengiz Dağcı ve Kültür (Halk Bilimsel Bir İnceleme), İstanbul, 2023, 137 s.; İbrahim Şahin, Aydınlıkla Karanlık Arasında Cengiz Dağcı, İstanbul, 2022, 384 s.; Buket Kemiksiz, Arafta Bir Sürgün Cengiz Dağcı, İstanbul, 2019, 304 s.; Nurcan Ankay, Deniz Depe (haz.), Uluslararası Cengiz Dağcı Sempozyumu Bildiri Kitabı, Eskişehir, 2017, 349 s.; İbrahim Şahin, Salim Çonoğlu (der.), Vatanı Dilinde Cengiz Dağcı, İstanbul, 2017, 360 s.; Abdulvahap Kara, Cengiz Dağcı: Gamalı Haç ile Kızıl Yıldız Arasında Bir Yazar, IQ Kültür Sanat, 2012, 135 s.; Kolektif (Nadir Devlet, Abdulvahap Kara, Zafer Karatay, İsa Kocakaplan, Mustafa Çetin, İnci Enginün, Sema Uğurcan, İbrahim Şahin, Naciye Yıldız, Orhan Söylemez), Bellek-İnsan-Eser: Cengiz Dağcı, İstanbul, 2011, 182 s.; İsa Kocakaplan, Kırım’ın Ebedî Sesi Cengiz Dağcı, İstanbul, 2010, 2012, 2019, 224 s.; İsa Kocakaplan, Kırım’dan Londra’ya Cengiz Dağcı, İstanbul, 1998, 288 s.

[3] Nevzat Kösoğlu (ed.), Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım) 13, Kırım Türk-Tatar Edebiyatı, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1999.

[4] İsmail Otar, Kırımlı Türk Şair ve Bilgini Bekir Sıtkı Çobanzade, İstanbul, 1999, 288 s.

[5] Ercüment Dursun ve Ercan Sakarya (yay. haz.), Molla Abbas’ın Avrupa Maceraları, İstanbul, 2002, 152 s.

[6] Yavuz Akpınar, Bayram Orak, Nazım Muradov (neş. haz.), İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri I, İstanbul, 2003, 476 s.; Yavuz Akpınar (neş. haz.), İsmail Gaspıralı: Seçilmiş Eserleri III, İstanbul, 2008, 512 s.

[7] Vasfiye Qıpçaq, Ömürniñ İçinden, İstanbul, 144 s. ve Balalar İçün, İstanbul, 111 s.

[8] Zühal Yüksel, Kırım Tatar Şairi Hamdi Giraybay, Ankara, 2012, 256 s.

[9] “Kırım Tatar Edebiyatı Özel Sayısı”, Kardeş Kalemler, Ankara, Ocak 2017, Sayı 121.

[10] “Dâhi Türkolog Prof. Dr. Bekir Sıtkı Çobanzede’nin Doğumunun 130. Yılı Anısına”, Kardeş Kalemler, Ankara, Mayıs 2023, Sayı 197, s. 1-61.

[11] Kardeş Kalemler, Ankara, Nisan 2022, Sayı 184.

[12] “Cengiz Dağcı Özel Sayısı, Kardeş Kalemler, Ankara, Kasım 2011, Sayı 59.

[13] “Cengiz Dağcı Özel Sayısı”, Kardeş Kalemler,

[14] Hüseyin Su (ed.), Çağdaş Kırım Tatar Öyküsü, Hece Yayınları, Ankara, 2015, 202 s.

[15] Refik Muzafarov ve Nüzhet Muzafarov, Kırım Tatar Türkçesi-Türkiye Türkçesi-Rusça Sözlük, yay. haz. Şerife Özer, çev. Nariman Seyityahya (Seytyagyayev), Ankara, 2018, 455 s.

[16] Anastasiia Zherdieva, Kırım Efsaneleri, Ankara, 2019, 173 s..

[17] Şamil Aladin, Teselli, Ankara, 2020, 229 s.

[18] Svetlana Kerimova, Facia, İstanbul, 2021, 436 s.

[19] Işılay Işıktaş Sava, Kırım Tatar Şairi Şakir Selim’in Şiirleri (Metin-Aktarma-İnceleme), Ankara, 2022, 566 s.

[20] Işılay Işıktaş Sava, Kırım Tatar Şairi Memet Nüzet: Kırım’ın Çöl Hayatından (Şiirler-Metin-Aktarma-İnceleme), Ankara, 2022, 164 s.