Safure KACAMETOVA *
1938 senesi martnıñ 19-ında Qırımda Aluşta rayonınıñ Korbek köyünde doğa. Babası, Avcıköylü Memet Çapçaqçı – Bağçasaray rayon icra komitetinde balcılıq boyunca instruktor olıp çalışa edi. Anası, Quvuşlı Rebiya Asan qızı, şu komitetniñ kâtibi edi. Ulu Vatan cenkiniñ birinci aylarında nemseler Qırımnı bütünley zapt etip ala. işgal yıllarınıñ başında partizan areketi başlana. Quvuşnıñ ealisi partizanlarğa yardım ete. Onıñ içün nemseler köyni eki kere yaqa. Köy halqı çoq vaqıt dağ içinde saqlanıp yüre. Rebiya apte de eki balası – Server ve Seyrannen – anda ola, soñ Bağçasarayğa kelip, aptesi Eminege yaqın, kirağa bir ev tutıp, otura.
1944 senesi Sovyet ordusı Qırımnı nemselerden azat ete. Azatlıq köründi degence, halqımız Qırımdan sürgün etile.
Seyran o vaqıtta altı yaşında bala edi. Mayısnıñ 18-inde saba saat 6-da qapılarını qaqqan ve evlerinden çıqmaqnı emir etken avtomatlı sovyet askerleri, qıyır-çıyır etilgen bala-çağa, qadınlar ve qartlarımıznı demiryol stantsiyasına ketirip, vagonlarğa yüklegenlerini, sostavlar köçken soñ, o bitli ve kirli vagonlar içinde adamlarnıñ aşsız, suvsız çekişkenlerini, hastalıq ve ölümlerni Seyran öz közünen köre. Özbekistanğa sürgün etilgen soñ, anda ağası Server açlıqtan öle. Seyran da anasınen beraber ölüm alına kele. Böyle vaziyette olarnı babası kelip tapa, Ferğana yanındaki Arsif degen qışlaqqa alıp kete ve açlıq ölüminden qurtara.
Qayğı-qasevet ve azaplaren tolıp taşqan bu künler Seyrannıñ bala aqlında ömürlik qala, yaş yüreginde teren bir iz qaldıra. 1953 senesinden başlap, yarım asırğa yaqın Seyran ağanıñ yaşayışı Ferğana şeerinen bağlı ola. Orta mektepniñ 10 sınıfını bitirgen soñ, köy mektebinde işlep başlay. 1958 senesiniñ yanvarında Sovyet ordusına alına. Moskva arbiy okrugındaki Kosterevo stantsiyasında topçılar qısmında hızmet ete.
1960 senesi (eki buçuq yıldan soñ) Ordudan qaytıp, Ferğana devlet pedagogika institutınıñ filologiya fakültetine kire.
1961 senesi evlene. 1965 senesi institutta oquvı bitken soñ, mekteplerde ocalıq ve terbiyecilik yapa. Yahşı işlemege tırışa. İşinde yahşı neticelerge irişkeni içün çoq kereler taqdirlene.
1986 senesi Maarif işlerinde örnek köstergeni içün Seyran Useyinovğa «Özbekistan Maarif Alâacısı» belgisi berile.
Seyran, babası kibi, çoq yıllar devamında halqımız Vatanına qaytarılması içün milliy arekette faal iştirak ete. Yura Osmanov, Riza Asanov, Nariman Umerov, Safet Asanov, cenk veteranı Server ağa kibi vatanperverlernen beraber toplaşuvlar keçire, mektüpler yaza, imza toplay, bir qaç kere Moskvağa barıp kele, Komüist Parti Merkez Komitsinıñ qabulında ola. Bu işlernen oğraşqanı içün onıñ evi organlar tarafından eki kere tintile ve çoqqa barmay: “Siyasiy pişkinsizlik kösterdi”, – dep kürsü başqanlığı işinden çıqarıla.
1987 senesi Qırımğa yol açılğanda, Seyran Useyinov birincilerden olıp, Aqmescitke qayta, yarım ev satın ala, qorantasını köçürip ketire ve tuvğan toprağında yaşap başlay. Böyleliknen, yıllarnen asretlik çekken toprağı – sevimli Qırımnen qavuşa.
1988 senesi Sürgünlikten qaytıp kelgen soñ, Qırımda milliy mektepler (sınıflar) açılmasınıñ teşebbüsçisi olaraq, olarnıñ ayaqqa turması oğrunda çoq işler yapa.
Şu seneniñ mart ayında Qırımda üç köyniñ (Mamut-Sultan, Tav-Dayır, Söyin-Acı) mektebinde, anda oquğan balalarımızğa, bismillâ dep, qırımtatar tilini ögretip başlay. Bir yıl devamında ocalıq yapa.
Şu yılı da Ocalar ihtisasını yükseltüv institutına qırımtatar tili ve edebiyatı boyunca usulcı vazifesine alına. Peşinden yürip, «Qırımtatar tilinde derslikler ve qullanmalar azırlap çıqaruv laboratoriyası»nı açtıra ve onıñ reberi ola.
Laboratoriyanıñ bir buçuq yıllıq faaliyeti neticesinde I-IV sınıflar içün komplekt derslikler rus tilinden qırımtatar tiline çevirile, lâkin basılmayıp qala, çünki Aqmescitte Qırım oquv-pedagogika neşriyatı açılğan soñ, derslikler azırlav işlerini neşriyat öz boynuna ala. Şu yılı, laboratoriya hadimleriniñ ve ziyalılarımıznıñ narazılığına baqmadan, Maarif nazirligi tarafından (ve kimer özümizden çıqqan pahıl «dostlarımıznıñ yardımınen») laboratoriya qapatıla. Seyran ocanı Maarif problemaları merkezine avuştıralar.
Ep şu senesi filologiya ilimleri doktorı A. A. Garkavetsniñ 7-nci sınıf içün tertip etken “Ana tili” ve “Ana tilinde” dersliklerniñ muarriri ola.
Şu senesi de Seyran oca talebeler içün şiirler yazıp başlay ve şimdiki vaqıtta olarnıñ (ve soñ yılları yapqan tercimeleriniñ) sayısı 250-den ziyadedir. Onıñ şiirlerine muzıka yazıldı. O yırlar çeşit ansambllerde iştirak etken balalarnıñ yır repertuarına kire.
Rus tilinden qırımtatar tiline tercime etilgen yırları – «Bülbüller» ve “Teselli” balalar ansamblleriniñ repertuarlarını teşkil ete.
Kene şu yılı maarif saasında yahşı işi içün Seyran Useyinov «Emek faali» medalinen taqdirlene.
1989 senesi filologiya ilimleri doktorı A. A. Garkavetsniñ 8-nci sınıf içün tertip etken “Ana tili” ve “Ana tilinde” derslikleriniñ muarriri ola. Şu senesi de “Qırımtatarca-Rusça luğat»nıñ müelliflerinden (Ş. A. Asanov, A. L. Garkavets, S. M. Useyinov) biri ola.
Ep şu senesi Enver Aqmollayev tertip etken “Elifbe”niñ muarriri ola.
1990 senesi Qırımtatar balaları içün Kiyevde çıqqan yır cıyıntığınıñ teşkilâtçısı ve tekstler müarriri de o ola. Ondan soñ daa bir yır cıyıntığına Seyran ocanıñ çoq eseri kirsetile.
Şu senesi de 3-nci sınıflar içün 1940 senesi çıqqan “Qırımtatar tili” dersligini eskirgen materiallardan temizlep, neşirge azırlay, ve o derslik 30 biñ tirajnen basıla.
Qırım oquv-pedagogika neşriyatı tarafından çıqarılğan 3-nci sınıf içün “Ana tili” dersligini azırlamasında iştirak ete.
1991 senesi Seyran oca müellifdeşi V.A.Mireyevnen beraber 2 qısımdan ibaret «Qırımtatar tilini ögreniñiz» (40 ders) adlı qullanmasıñı ve ilâve olaraq «Rusça-Qırımtatarca Luğat»ni (7 biñ söz) 5 biñ tirajnen çıqara.
Şu senesi de Sultaniye Harahadı tertip etken “Kencelerge oquñız” qıraat kitabınıñ muarriri ola.
Ümumen 1991-94 seneleri içinde 28 fenden tertip etken ve neşirge azırlağan terminler luğatçıqları çıqa.
Ep şu senesi Seyran oca Qırımtatar maarif hadimleriniñ “Maarifçi” Assotsiatsiyasınıñ mektep işleri boyunca bölüginiñ reberi olıp çalışa, soñ ise reis muavini ola.
Assotsiatsiyanıñ hadimlerinen beraber Qırımnıñ çeşit rayonlarına bara, mektep direktorlarınen, ocalarnen körüşe, milliy mektepler (sınıflar) açılması kerek olğanını ana-babalarğa añlata, ciddiy problemalarnen kütleviy informatsiya vasıtalarında çıqışlarda buluna.
1992 senesi Seyran oca «Qrırımtatar adları» risaleçigini çıqara. Anda onıñ toplağan 4 biñden ziyade insan adı kirdi.
Ep şu seneden başlap Seyran Useinov Qırım maarif problemaları merkezinde Qırım halqları tilleriniñ inkişafı laboratoriyasınıñ reberi olıp çalışa.
Balalarımızğa öz tilini, medeniyetini, urf-adetlerini ögretmek yollarını qıdıra ve bu hususta maqalelerinen çıqışlarda buluna. İcadiy işlerini de toqtatmay, balalarğa ep yañı şiirler yazıp tura. 1993 senesi Aliye Veliyullayevanen beraberlikte mekteplerimizge pek kerek olğan «1993-94 oquv yılına orta umumtasil mektebiniñ programması: qırımtatar tili ve edebiyatı» – degen programmaları basılıp çıqtı ve mekteplerge dağıtıldı.
Şu senesi de Sultaniye Harahadınen beraber – kesip qullanıla bilgen “Qırımtatar elifbesi”ni çıqardı.
1994 senesi Seyran ocanıñ 30 yıllıq işi – «Qrımtatarca-Rusça Luğat» adlı luğatı 20 biñ tirajnen çıqtı. Bu luğat o vaqıtta onıñ eñ büyük işi oldı.
Bu luğat aqqında belli türkolog, Rusya İlimler akademiyasınıñ akademigi Edgem Rahimoviç Teneşevniñ yazğan balaban maqalesinde böyle sözler bar: “… luğat türkologiya ve qırımtatarşınaslığını kerçek bir yutuğı, bu luğatnıñ dünya yüzü körgeni qırımtatar halqınıñ til ve yazuv bayramıdır”.
Şu senesi de Seyran Useyinov Sultaniye Harahadınıñ ekinci sefer basılıp çıqqan “Kencelerge oquñız” kitabınıñ muarriri oldı. Ep şu yılı V.A. Mireyevnen beraberlikte «Ukraince-Qırımtatarca söyleşüv»ni “Poçatkova şkola” jurnalında bastırıp çıqardı.
1995 senesinden başlap Seyran oca Aqmescit devlet Mühendislik-pedagogika institutında ders bere. “Qırımtatar şiveşınaslığı”, “Qırımtatar nutqu medeniyeti”, “Natıq sanatı”, “İfadeli oquv”, “Qırımtatar tilini ögretüv usuliyeti”, «Onomastika» ve diger fenler boyunca qullanmalar işlep çıqardı ve bu fenlerni qırımtatar tilinde alıp bara.
1996 senesi «Esap» dörtlükler kitapçığı (1-10 raqamları aqqında) çıqtı.
1997 senesi Seyran oca proyektler yazıp, “Vidrocjennya” Ukraina fondunıñ bağış aldı. 1, 2, 3-ci sınıflar içün “Matematika”, 2, 3-ci sınıflar içün ise “Tabiatşınaslıq” dersliklerini tercime etip, neşirge azırladı ve plan boyunca 1998 senesiniñ başında olar çıqtı. Ondan soñ o, 5, 6-ncı sınıflar içün “Matematika”, 1, 2, 3-ci sınıflar içün “Botanika”, yır derslikleri üstünde işledi ve olarnı neşirden çıqardı.
1998 senesi Seyran oca yañı grafika esasında çıqacaq imlâ luğatnıñ işçi gruppasında oldı.
Kene şu senesi onıñ “Men anamnen laf etem” ve “Oquñız, balalar!” adlı şiirler cıyıntıqları basılıp çıqtı.
1999 senesi «Esap» kitapçığı ekinci kere Kiril grafikası esasında çıqtı. Şu yılı da «Ariflernen ekilikler» degen kitapçığı çıqtı. Ep şu yılı «Mevsimler» şiirler cıyıntıçığı çıqtı.
Şu yılı da «Biyologiya», 6 sınıf dersligini qırımtatar tiline tercime etip çıqardı.
2000 senesi «Biyologiya», 7-nci sınıf dersligini çıqardı.
Şu yılı da «Matematika», 6-ncı sınıf dersligini qırımtatar tiline tercime etip çıqardı.
2001 senesi Pedagogika ilimleri doktorı Müeddin Hayruddinovnen beraberlikte yapılğan «Qırımtatarlarınıñ edebi» kitapları çıqtı.
Kene şu senesi Müeddin Hayruddinov ve Kravtsova L. F. «Kiçik mekteplilerni inkişaf ettirici oqutuvnıñ esasları» kitabını qırımtatar tiline tercime ete. Şu yılı da «İsmail Gasprinskiy – ulu maarifçi» kitabınıñ 72-101-nci saifelerini qırımtatar tiline tercime ete.
Kene şu senesi «Men anamnen laf etem. Şiir ve yırlar» cıyıntığını çıqardı.
2002 senesi V. A. Mireyevnen beraber yapılğan «Ukraince-qırımtatarca sözlik» adlı luğat çıqtı.
Şu yılı da «Yılnıñ dört mevsimi bar» risaleçigini çıqardı.
Boş daqqalarında Seyran oca “Qırımtatarca-rusça luğat”nıñ üstünde işni devam etti. Rametli Basir ocanıñ: “Seyran! Bizge balaban luğat kerek! Men onı senden bekleyim!” – degen sözleri onı luğat işine pek mesuliyetli baqmağa mecbur etti. 2003 senesi A. N. Garkavetsnen beraber yapılğan «Qırımtatarca-rusça-ukrainca büyük luğat»nıñ 1-nci cıltı (tomı) çıqtı. Şu yılı da filologiya ilimleri doktorı Adile Emirovanen beraber yapqan «Rusça-qırımtatarca sözbirikmeleri ve ekvivalent sözler» luğatları çıqtı. Ep şu yılı «Kündelik defter»ler tertip etip çıqardı.
Ep şu yılı L.P. Koçina ve N.P. Listopadnıñ yapqan «Matematika»sını (1 sınıf) tercime etip çıqardı. Ep şu yılı «Hayırlı yaşlar olsun, dostlar!» 1-nci hayırlavlar cıyıntığını çıqardı.
2004 senesi A. N. Garkavetsnen beraber «Qırımtatarca-rusça-ükraince büyük luğat»nıñ 2-nci cıltını çıqardı.
Şu senesi de L.P. Koçina ue N.P. Listopadnıñ yapqan «Matematika»sını (2 sınıf) tercime etip çıqardı. Ep şu senesi L.P. Koçina ve N.P. Listopadnıñ yapqan «Matematika»sını (3 sınıf) tercime etip çıqardı. Ep şu yılı «Hayırlı yaşlar olsun, dostlar!» 2-nci hayırlavlar cıyıntığını çıqardı.
2005 senesi professor YE.S. Reguşevskiynen beraberlikte ukrain tilinde tertip etilgen «Qırımtatar yer adları ve soyadları» adlı cıyıntıq çıqtı.
Şu yılı da «Qırımtatarca-Rusça luğat»nı çıqardı.
Ep şu yılı «Rusça-Qırımtatarca cep sözlügi»ni çıqardı.
2006 senesi «Rusça-Qırımtatarca luğat» (A-D arifler) adlı luğatını çıqardı, çoq cıltlı olacaq bu luğatnıñ üstünde işini devam ete.
Şu yılı da «Qırımtatarca-Rusça-Ukraince büyük luğat»nıñ yañı tertibiniñ 1-nci cıltını bitirip çıqardı (Ukrain tiline Galina Hmilovskaya-Alekseevanen beraberlikte tercime etildi).
2007 senesi «Qırımtatarca-Rusça-Ukraince büyük luğat»nıñ 2-nci cıltını bitirip çıqardı.
Ep şu senesi «Qırımtatarca-Rusça-Ukraince büyük luğat»niñ 3-nci cıltı çıqtı.
Şu senesi de «Rusça-Qırımtatarca, Qırımtatarca-Rusça Luğat»nı (37 biñ söz) bitirip çıqardı.
2008 senesi «Qırımtatar tiliniñ morfologik luğatı» adlı luğatı çıqtı.
Şu senesi de onıñ «Hayırlı yaşlar olsun, dostlar!» 3-nci hayırlavlar cıyıntığı çıqtı.
Ep şu senesi «Balalar içün şiirler» kitapçığı çıqtı.
Seyran oca eki yıldan berli «Maarif işleri» gazetasınıñ er bir sayısında özüniñ «Seyran ocanıñ dersleri» saifesini çıqarıp kele (25 ders) ve kimerde aynı mevzularğa bağışlanğan maqaleler bastıra.
«Alla maña biraz ömür daa bağışlasa, yapacaq işim daa çoq. Olarnıñ içinde müellifdeşlernen beraber tertip etecek «Qırımtatar tiliniñ orfoepik luğatı», «Qırımtatar tiliniñ frazeologizmleri» luğatı ve daa digerleri bar», – dey ocamız. Seyran oca bütün mektep problemalarınen oğraşa. Ocamıznıñ maarif ve tasil saasında etken işleri büyüktir.
2008 senesi fevralniñ 18-inde tasil sistemasında çoq yıllıq elâl emegi içün «Qırım mühendislik-pedagogika universiteti» adlı Cumhuriyet aliy oquv yurtunıñ qırımtatar ve türk filölogiyası kafedrasınıñ üyken ocası, İlmiy-tedqiqat merkeziniñ üyken ilmiy hadimi, “Maarifçi” birleşmesiniñ Milliy tasil keñeşiniñ reberi Seyran Useinov Qırım Muhtar Cumhuriyeti Parlamentiniñ qararınen «Qırım Muhtar Cumhuriyetinde nam qazanğan maarif hadimi» şerefli unvan taqdim etildi.
2012 senesi martnıñ 19-ında Seyran oca 74 yaşını tolduracaq. Onıñ qızı ve oğlu bar. Ekisi de – oquğan, aliy malümatlı. Oğlu – Dilâver, televizyonda işley.
Seyran ocanıñ ömür arqadaşı Dilâra hanım ağır hastalıqtan soñ keçingenini ocamız pek yürekten çekti, şimdi de ömür yoldaşı daima onıñ hatırasında, amma halqınıñ maarif saasında ağır vaziyeti onı kene de qoluna qalem almağa mecbur etti. Yaqında Seyran oca 500 saifeli öz tuvğan köyüne bağışlap «Quvuş ve quvuşlılar» kitabını çıqardı. Bu kitap qırımtatar halqınıñ ülkeşınaslığına büyük isse oldı. Şimdi Seyran ocanıñ usuliy qoltutuvında maarifçiler «Rusça-Ukraince-Qırımtatarca terminler luğatı»nı tertip etmekteler. Qısqa vaqıt içinde bu milliy mektepler içün pek kerekli olğan luğat dünya yüzüni körecek.
Ustamıza ileride de aman-esenlik ve maarif işlerinde muvafaqiyetler tileyim.
* Safure KACAMETOVA, Qırım parlamentiniñ millet vekili, Qırımtatar maarifçiler Assotsiatsiyasınıñ reisi