Bülent TANATAR.
Kırım ve Kırım Tatarları etrafında Sovyetler Birliği’nin yıkılması ve Kırım Tatarlarının kitlesel biçimde Kırım’a geri dönüşü sonrası ortaya çıkan yayınlara panoramik bir bakıştan ibaret olan bu yazı, hiç kuşku yok ki, yalnızca yazarının öznel tercihlerini değil, onun erişim sınırlarını ve her bakımdan imkânlarını da yansıtmaktadır. Dolayısıyla, belirtmeye bile gerek yok ki, mutlak kapsayıcılık (exhaustive) iddiasında değildir. Gerçekte yazının amacına uygun olması için zaman periyodunu glastnost’tan itibaren başlatmak daha doğru olurdu, zira asıl sovyetolojik ve kremlinolojik eserlerde Gorbaçov’un iktidara gelişini takip eden dönemde ortaya çıkan canlılığa paralel olarak, yaklaşıma göre, Kırım ve Kırım Tatarları teması Türkolojinin bir cüzü olarak ele alınmayıp ta, bu alanın bir parçası olarak değerlendirildiğinde, Kırım incelemelerinde de kış uykusunun bittiğini gösteren emarelere şahit olunmuştur.[1]
Altmışlı yılların sonunda Kırım Tatar millî hareketinin ivme kazanmasıyla önce Özbekistan, kısa bir süre sonra da merkez ve giderek uluslararası kamuoyunda öne çıkmaya başlayan “Kırım Tatar sorunu” mahkemelere taşınmıştı. O dönemde Kırım Tatar aktivistlerini savunan avukat Nikolay Safonov 1990’da, o zamanki mahkeme süreçlerine ilişkin anılarını kitap halinde yayınladı.[2] 1988’de Moskova’da çıkan kısa bir Kırım tarihi derlemesinde de ortaya çıktığı üzere, Kırım Tatarlarının Kırım’daki varlıkları artık alenen tartışılır olmuştu.[3] K. Kogonaşvili’nin Kırım tarihi okumalarına yardımcı olmak üzere derlediği 1995 tarihli sözlükte Tatar Kırım’a dair maddeler de az ve eksik de olsa yerini almıştı.[4]
1992’de Kazan’da Nariman İbadullayev’in yayına hazırladığı ve içinde Kırım Tatar göç tarihi (N. Şçerban, G. Levitskiy, A. Özenbaşlı), etnografik tarihi (B. Kuftin), kültür ve sanat tarihi (A. Başkirov, M. Ginzburg, M. Voloşin, A. Kopçevskiy), vs. konularında kimi kaynak makaleler bulunan bir kitap yayınlandı.[5] Aynı sıralarda Kırım Tatar tarihi için önem arz eden bazı eski eserlerin de yeniden yayınlandığı görüldü.[6] Bu cümleden 1936’da Aluşta Devlet Saray Müzesi’nin bir derlemesi olarak basılmış olan Skazki i legendı Tatar Krıma 1991’de tekrar yayınlandı.[7] Sara Dickinson önemli bir makalesinde, Kırım’ın Rusya İmparatorluğu tarafından işgalinin ardından buraya bütün Avrupalı eli ayağı tutan aristokrat zevatın eşliğinde efsanevî bir ziyaret gerçekleştiren Çariçe II. Katerina zamanının oryantalist Kırım’ını inceliyor.[8]
Prof. Refik Muzafarov’un 2 ciltlik Krımskotatarskaya Entsiklopediya’sı onca eksikliklerine rağmen kendi janrında Kırım Tatarlara ilişkin giriş düzeyinde bilgiler içeren tematik ve biyo-bibliyografik ilk ansiklopedik eser olma hüviyetini haizdir.[9] Bunu 1999’da, daha spesifik olan, Kırım MSSC devri Kırım Tatar kültür adamlarına dair biyo-bibliyografik sözlük izlemiştir.[10]
1992’de Rus dilinde Valeriy Vozgrin’in İstoriçeskiye sud’bı Krımskih Tatar adlı tarih sentezi yayınlandı. Vozgrin burada tarih öncesi devirlerden başlayarak Kırım’daki uygarlık değişmelerini ve etnik süreçleri ele alıyor ve sonrasında Geray hanedanı çevresinde örgütlenen Hanlığın imparatorluk yolunda ilerleyen Osmanlı devletiyle kurduğu özel ilişki sayesinde gösterdiği gelişmenin evrelerini, bilahare Osmanlı’nın gücündeki kırılmayla aynı kaderi paylaşarak eskiden kendisine haraç veren kuzey komşusunca ilhaka uğramasını, XIX. yüzyıl sonunda bazı iç ve dış tesirler sonucu uyanmaya başlayan ulusal benliğin 1917 Şubat İhtilâlinin ardından Kurultay’la doruğa çıkış serüvenini özlü bir şekilde anlatıyor.[11]
Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden tarihçi Ömer Turan XIX. yüzyılda Kırım, Kafkasya ve civarındaki misyonerlik faaliyetinin bir dökümünü çıkartırken Bilkent Üniversitesi’nden Hakan Kırımlı da aynı konuda Geray sülalesinin bir ferdi olan Qattı Geray’ın XIX. yüzyılbaşında Kuzey Kafkasya’da İskoç misyonerlerin tavassutuyla başlayıp İrlanda’da son bulan din değiştirme serüvenini ele alıyor.[12]
Hakan Kırımlı, bundan başka, 1905 sonrası Kırım Tatar millî uyanışının çeşitli yönlerini her zamanki gibi teferruatla ele aldığı makalelerinden birinde “Yaş Tatar” hareketine ışık tutarken, bir diğerinde ise dayalı biçimde 1910 yılında polis kayıtlarında iz bırakmış Kırım Tatar milliyetçi örgütü “Vicdan” cemiyetinin varlığı sorununu tartışıyor.[13]
İvan Katçanovski tarihî tecrübe ve siyasî kültür bağlamında biri Ukrayna’nın, diğeri Moldova’nın iki azınlığı durumundaki iki küçük milletin gösterdikleri evrimi mukayeseli olarak araştırıyor.[14] Svetlana Çervonnaya ise günümüz Kırım Tatar millî hareketinde islâm faktörünü mercek altına alıyor.[15]
İkinci Dünya Savaşı yıllarında Kırım’dan kaçarak Batı’ya sığınmak zorunda kalan eski Azat Kırım editörü, yazar Memet M. Sevdiyar (1913-1999) tarafından kaleme alınan ve ABD’de Qırım Fondu’nca ölümünden kısa bir süre önce basılan Kırım Tatarlarının etnogenezine dair bir tahlil kitabı ise henüz gereken ilgiyi görememiştir.[16] Bu konuda başka denemeler de yapılmıştır.[17]
Kırım Tatarlarının dönüş mücadelesinin önemli aktörlerinden partizan Bekir Osmanov (1911-1983) ile entelektüel ve aktivist oğlu Yuriy Osmanov’un (1941-1993) ölümlerinden sonra yayınlanan 2 ciltlik derleme yazıları da kayda değer kaynak yayınları arasındaki yerlerini alıyorlar.[18]
Kırım Tatarları üzerine nadir bulunan klasik makalelerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan bir derleme eser de M. Aracioni ve A. Gertsen tarafından hazırlanmıştır.[19] 2003’te Moskova’da yayınlanmış olan etnografik Tyurkskiye narodı Krıma kitabı Karaimler, Kırım Tatarları ve Kırımçakların tarihleri, sanat ve kültürlerine hasredilmiş.[20] Kırım ve Kırım Tatarlarını tanıtıcı bir kitap yazma işine Ünver Sel de girişmiş.[21]
Mehmet Alpargu 2007’de Nogayların XV. Yüzyıldan günümüze kadar olan tarihlerini ve Nogay toplumunun yapısı ve kültürünü ele aldığı derli toplu bir kitap yayınlamıştır.[22] Adana, Ceyhan’dan cerrah Fatih Karayandı son olarak yazdığı bir fantastik romandan (Kayıp Tamga) önce kısa ama önemli bir risale kaleme almıştı.[23] Hakan Kırımlı’nın yakında yayınlayacağı Türkiye’deki Kırım Tatar yerleşimlerinin tarihî envanterini de burada muştulayalım.
Dobruca’daki Tatarlarla ilgili çalışmalar yapan 1966 doğumlu Guiseppe Cossuto’nun aynı konulardaki birçok makalesinin yanısıra İstanbul’da basılan bir kitabından da söz etmeden geçmeyelim.[24]
Bir ansiklopedist gibi çalışan çalışkan yazar ve derlemeci Enver Özenbaşlı, tek başına, ilgi alanları çok geniş bir yelpazeye yayılan sayısız esere imza atmıştır.[25]
S. Çervonnaya ile M. Guboglo’nun Kırım Tatar millî mücadele tarihinden derledikleri 4 ciltlik temel dokümanlar önemli bir kaynak eserdir.[26] Bir diğer kaynak eser de Osman Kemal Hatif’in Gökbayrak Altında Millî Faaliyet adlı eseridir. İlk yayın yılı 1918 olan bu eseri Hakan Kırımlı takdim edip notlar ve indeksle tamamlayarak yeniden yayına hazırlamıştır.[27]
Necip Hablemitoğlu’nun Kırım’da Türk Soykırımı adıyla yayınlanan eseri yazarın henüz 20 yaşındayken yazdığı 1974 tarihli Türksüz Kırım. Yüzbinlerin Sürgünü adlı çalışmasının birinci bölüm olarak yeniden basımı ile 2. bölüm olarak “Kırım Yazıları” başlığı altındaki daha önce Kırım dergisinde yayınlanmış yeni tarihli makalelerinden oluşmakta.[28]
N. Hablemitoğlu ile Şengül Hablemitoğlu İsmail Gaspıralı’nın kızı ve Rusya’daki Türk-Müslüman kadın hareketinin öncülerinden Şefika Gaspıralı’nın hayatını ve toplumsal-siyasal rolünü anlatan bir eser kaleme almışlar.[29]
ABD’deki ICC’nin internet sayfalarında daha önce yayınlanan M. Batu Altan’ın ve Giray S. Altuğ’un Kırım ve Tatarlarla ilgili literatüre değin bibliyografya denemelerinden sonra bugünlerde Ediye Kangiyeva Kırım Tatar diasporasındaki Türk-dilli dönemsel yayınlarda basılan Kırımşinaslık üzerine yazıların dökümünü çıkarttığı hacimli bir esere imza atmış.[30] Daha önce de Kırım’da Şevket Kaybullayev ile Dilâra Halilova da Kırım ve Kırım Tatarlarına dair kısa bir bibliyografik rehber kitap yayınlamışlardı.[31]
Polonyalı Henryk Jankowski Kırım’ın Rus işgali öncesindeki yerleşim yeri adlarını yeniden tesis etmeye çalıştığı tefsirli-meâlli çalışmasında yaklaşık 1.500 madde çerçevesinde Tatar Kırım’ın kültürel mazisinin yeniden inşasına katkıda bulunuyor.[32] Yazarın sabırla on beş yıl üzerinde çalışarak ve mukayeseli bir perspektifle hazırladığı bu onsuz olmaz önemdeki başvuru kitabı Rus işgali öncesi yerleşim yerlerinin tarihçelerini ve etimolojisini teferruatlı biçimde verirken içerdiği endeks ve haritalarla hakikaten usta işi bir eserle karşı karşıya olduğumuzu gösteriyor. Bu alanda bir başka kaynak eser de 1998’de çıkan Krım. Geografiçeskiye nazvaniya’dır.[33] Son olarak Celal Çelebi’nin Baştaş Yazı adlı gayet teferruatlı toponimi ansiklopedisinin birinci cildini analım.[34]
Foto-albüm şeklinde yayına hazırlanan önemli bir çalışma da Galina V. Dlujnevskaya, Hakan Kırımlı, Dmitriy D. Vasilyev üçlüsünün Türk Tarih Kurumu’nca Türkçe-Rusça iki dilde birden basılan eski, orijinal fotoğraflardan derledikleri eserdir.[35] Benzer şekilde nadide fotoğraflarla zenginleştirilmiş bir yayın da son Rus hanedanı Romanov’ların Kırım’daki izlerini sürüyor.[36]
Bu genel çerçevedeki eserlerin yer aldığı giriş kısmını bitirirken 2 adet sözlükten söz edelim. Bunlardan Kırım Devlet Endustri ve Pedagoji Üniversitesi öğretim üyesi Seyran Useyinov’un Kırım Tatarca-Rusça ve Rusça-Kırım Tatarca sözlüğü 25.000’den fazla kelime ve deyimi kapsıyor.[37] P. Devletov’un ilkokul talebelerine yönelik resimli sözlüğü ise Rusça, Ukraince, Kırım Tatarca olmak üzere 3 dilde toplam 1.600’den fazla kelimeyi içinde barındırıyor.[38]
İSMAİL GASPIRALI’YLA İLGİLİ YAYINLAR
Kırım Tatar yakın çağ tarihi ve edebiyatı bakımından gerek Türkçede gerekse Rusçada çok değerli kaynak kitapların yayınlandığına şahit olduk. Bunların başında İsmail Gaspıralı’nın kaleminden çıkma eserler ile onun edebî veya sosyo-politik faaliyetine ilişkin çalışmalar gelir. Doktorasından itibaren akademik hayatının önemli kısmını Gaspıralı’ya adayan Ukraynalı Viktor Yuryeviç Gankeviç, biri Kırım Tatar millî eğitim tarihi üzerine, diğeri bir Gaspıralı biyografisi olmak üzere, peş peşe kayda değer monografiler yayınladı.[39] Taşkent’ten Yıldız dergisi, 1991’de, Gaspıralı’nın doğumunun 140. yılında, ardı ardına iki sayısında (no.2 ve no.3) Gaspıralı’nın anılmasına yönelik makaleler içeren özel bölümler açtı.[40] İsmail Gaspıralı’nın doğumunun 150. yılına rastlatılan konferansların bazılarına sunulan tebliğler bilahare kitaplaştırıldı. Bunlar arasında Moskova’da yayına hazırlanan İsmail Gasprinskiy – Prosveditel Narodov Vostoka, İstanbul’da yayınlanan Yüz Yılda Gaspıralı’nın İdealleri başta gelmektedir.[41]
Öncü bir eser olarak Gaspıralı’nın biri Tercüman öncesi ilk dönem olmak üzere iki ünlü Rusça risalesi, sırasıyla Rus Müslümanlığı ve Rus-Doğu Uzlaşması Mirkasım Usmanov’un girişi, Alexander Bennigsen’in İngilizceden tercüme Gaspıralı ve cedidcilik üzerine eski bir makalesi, Lyutsian Klimoviç’in yazıldığı tarihte ses getiren makalesi ve bir seçme Kırım bibliyografya eşliğinde Kazan’da yayınlandı.[42]
Türkolog Yavuz Akpınar yıllar süren meşakkatli bir çalışmanın ardından Gaspıralı’nın 3 ciltlik Seçme Eserleri’ni yayına hazırladı.[43] Artık bundan böyle hiç değilse Gaspıralı hakkında fikir serdedecekler bizzat Gaspıralı’nın kendi kaleminden çıkmış yazılara bakabilecekler, onu birkaç boyutlu bir düşünür olarak daha rahat değerlendirebilecekler. Bu önemi saymakla bitmez hizmeti için Akpınar’ı ne kadar kutlasak azdır. Yine Gaspıralı’nın doğumunun 150. yıldönümü çerçevesinde Hakan Kırımlı’nın baş editörlüğünde çok yazarlı, hacimli bir Gaspıralı’ya armağan kitabı yayınlandı.[44]Ayrıca bu dönemde Gaspıralı’nın hayatı, fikirleri ve faaliyetine ilişkin daha kısa, spot incelemeler de yayınlandı. Bunlar arasında hemen akla gelen çalışmalar olarak Hakan Kırımlı’nın, Yusuf Ekinci’nin, müteveffa Necip Hablemitoğlu’nun (1954-2002), Ertuğrul Yaman’ın risaleleri sayılabilir.[45] Sabri Arıkan daha önce 1999–2004 arasında Türk Dünyası Tarih – Kültür Dergisi’nde tefrika ettiği Tercüman gazetesinden yaptığı seçme tercümeleri 2006 yılında kitap olarak yayınladı.[46] Son olarak Ali İhsan Kolcu’nun yayına hazırladığı İsmail Gaspıralı Albümü adlı çalışmayı analım.[47]Kolcu burada Gaspıralı’nın vefatının ardından Hasan Sabri Ayvazov tarafından hazırlanarak yayınlanan İsmail Gaspıralı Albümü’nü usul-i cedit hareketini odağa yerleştiren başka çağdaş kaynaklarla destekleyerek zenginleştirmiş.
GASPIRALI-SONRASI KIRIMLI ÖNDERLERLE İLGİLİ YAYINLAR
Genç yaşta ölen, ama kısa ömrüne Karasubazar belediye başkanlığı, Duma vekilliği (Kırım’daki toprak sorununa dair Duma kürsüsündeki ateşli konuşmalarının Lenin’in dikkatini çektiği biliniyor) ve Vetan Hadimi adlı ilerici Kırım Tatar gazetesinin genel yayın yönetmenliğini sığdıran Abdürreşid Mehdi’nin (1881-1912) XX. Yüzyıl başlarında Bakû’de çıkan Kaspiy gazetesinde 1902-1905 arasında yayınladığı bir seri makalesi toplu olarak basıldı.[48]
Saim Osman Karahan ile Nihat S. Osman’ın derleyerek Kırım Tatarcanın Dobruca ağzıyla yayına hazırladıkları Numan Çelebi Cihan kitabı 2002’de Köstence’de dünya yüzü gördü.[49] Asıl şöhretini şair olarak yapmış olan rahmetli Yunus Kandım’ın (1959-2007) Noman Çelebicihan üzerine kitabı Kureş Meydanını Ot Basmaz, 2002’de yayınlandı.[50]
Bu dönem zarfında Cafer Seydahmet Kırımer’in bazı edebî ve fikrî eserleri de yeniden yayınlanarak yeni kuşakların dikkatine sunuldu. Bunların başında daha önce tefrika halinde Emel dergisinde çıkan Nurlu Kabirler gelmektedir.[51]Cafer Seydahmet’in aslı 1934 yılında İstanbul’da çıkmış olan Gaspıralı üzerine kitabı ise Ramazan Bakkal tarafından 1996’da tekrar yayınlandı.[52] 1997’de Türkiye Diyanet Vakfı onun Rus İhtilâli ve Komünist Enternasyonal üzerine İstanbul Eminönü, Ankara, Zonguldak halkevlerinde, Zonguldak Maden Tetkik Okulu’nda ve Karabük’te verdiği konferansların daha önce 1948’de yayınlanmış olan kitabını tekrar bastı.[53]
Akmescit’teki Tatar Öğretmen Okulu mezunu ilerici öğretmen, Şubat İhtilâli’nin Kırım’daki yansıması olan Bütün Kırım Müslümanları Kongresi’nin baş örgütleyicisi, Kırım Müslümanları Merkezî İcrâ Komitesi üyesi, Kurultay hükümetinin Maliye ve Vakıflar Müdürü, Millî Fırka lideri Seytcelil Hattat (1873-1937) da siyasî hayatı az da olsa aralanan Kırım Tatar önderlerinden oldu.[54]
Tarihî Kurultay ileri gelenlerinden ve Millî Fırka önderlerinden Ahmet Özenbaşlı’nın (1893-1958) aslı 1925’te yayınlanmış olan Çarlık Akimiyetinde Kırım Faciası yahut Tatar Hicretleri eseri 2004’te rahmetli İsmail Otar tarafından İstanbul Türkçesine çevrilerek yayınlandı.[55] Bu artık klasik olmuş eserin Kırım’daki yeni baskısı önemli ilâvelerle İsmail Kerim ile yazarın kızı Meryem Özenbaşlı tarafından yayına hazırlanarak 1997’de yayınlanmıştı.[56] Ayrıca 24-25 Nisan 1998’de Akmescit’te Ahmet Özenbaşlı hatırasına toplanan bilimsel konferansta sunulan tebliğler bundan kısa bir süre sonra kitaplaştırıldı.[57]
Bekir Çobanzade’yi daha çok şair-edebiyatçı ve linguist kimliğiyle ele alan İsmail Otar (1911-2005) kitabını Türkiye Türkçesine çevirdiği sayısız şiir örnekleri ve geniş bir sözlükle zenginleştirdi.[58] Kenan Acar ise Bekir Çobanzade’yi bir Türkolog-linguist ve edebiyat kritiği olarak ele alarak hayli hacimli bir kitap kaleme aldı.[59] Dmitriy Ursu bir süredir üzerinde çalıştığı Bekir Çobanzade’nin hayatını onu herkesin bildiği şair ve dilbilimci kimliğinin yanı sıra siyasî sima olarak da yeniden kurarak, ölümü konusundaki spekülasyonları da sona erdirecek bir yetkinlikle yazdı.[60]
Müstecip Ülküsal’ın çoğu daha önce Dobruca’da 1930’lu yıllarda yayınlanmış olan tarihî Emel Mecmuası’nda basılmış olan etnografi-tarih-dil ve edebiyat yazıları ile çeşitli konuşmalarından derlenmiş olan Dobruca’dan adlı kitabı Saim Osman Karahan tarafından 2007’de yayına hazırlanarak Celal İçten’in maddî desteğiyle İstanbul’da yayınlandı.[61]
Edige Kırımal’ın biyografisi, hatta en temel eseri National Bewegung der Krim Türken’inTürkçesinin yayını olmasa da, makalelerinden bir derleme kitap bekleye dursun, ABD’nin Soğuk Savaş’ın başlangıcında meydana getirdiği Harvard Project on Soviet Union elindeki arşivi internet ağı üzerinden kısmen umuma açtı. Buradan Edige Kırımal’ın muhtemelen Sovyetler Birliği’ni Öğrenme Enstitüsü’nde görevlendirilmesinden hemen önce ABD’nin bu mülâkatına iki aşamada verdiği ve anonim şekilde kaydedilen uzun cevabına erişmek mümkün. Edige Kırımal Tercüman’ın yayınlanmasıyla başlayan Kırım Tatar fikrî uyanışının Büyük Savaş ve İhtilâl yıllarından geçerken uğradığı milletleşme dönüşümünün ardından gelen zorlu süreçte Bolşeviklerce nasıl sekteye uğratıldığını uzun uzadıya anlatmış.[62]
Mustafa Cemiloğlu’nun (kendisine sonradan verilen adla Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu) kendisi de Kırım Tatar millî mücadelesini anlattığı bir risale kaleme aldı.[63] Kırım Tatar kültürüne ve siyasetine hayli sempatik yaklaşan ve bu konularda sayısız esere imza atmış olan Svetlana Çervonnaya Mustafa: Sın Krıma (Mustafa: Kırım oğlu) adlı kitabında Mustafa A. Kırımoğlu’nu anlatıyor.[64] Kırımoğlu’nun zamanında başta Türkiye olmak üzere, bütün dünyada epeyce ses getirmiş olan 1976 Omsk ve 1983-1984 Taşkent mahkemelerinin zabıtları da yayınlandı.[65]
Son olarak bu babı Kırım Tatar millî hareketinin diasporadaki faal iştirakçilerinden muhasebeci, kütüphaneci, yazar ve mütercim İsmail Otar (1911-2005) hakkında yazılan bir master teziyle bitirelim.[66]
[1] Bu süreci tetikleyen, hiç kuşkusuz, glasnost şartlarını değerlendiren Kırım Tatar teşebbüs gruplarının Kızıl Meydan’da 1987 yılında yaptıkları ve derhal medyalar vasıtasıyla Batı kamuoyuna mal olmuş olan muazzam nümayiş olmuştur. Bu konuda bkz. Time ve Newsweek, “Testing the Limits of Glasnot”, 10.08.1987. Bu tarihten itibaren neredeyse eksiksiz biçimde bütün Türk gazeteleri konuyu gündeme getirdiler ve uzun müddet takipçisi oldular. Fakat her zaman olduğu gibi en tafsilatlı ve en doğru haber ve yorumlar Emel dergisinde çıktı. Söz gelişi bkz. Zafer Karatay, “Kırım Türklerinin Moskova Gösterileri Nasıl Başladı-Nasıl Cereyan Etti?”, Emel, sayı 161, 1987, s. 11-23.
[2] Nikolay Safonov, Zapiski advokata Krımskiye Tatarı, Vsya Moskva, 1990.
[3] S.G. Agacanov, A.N. Saharov (sorumlu redaktörler), Krım: proşloye i nastoyaşçeye, Mısl’, 1988. Daha sonra ise bu durum artık kanıksanmıştır. Birkaç örnek için bkz. Aleksandr Andreyev, İstoriya Krıma & Knyaz’ Dolgorukov-Krımskiy, Belıy Volk, 2000 (Birinci kitabın ilk baskısı 1997 tarihindedir); V.P. Dyuliçev, Rasskazı po istorii Krıma, Biznes-İnform, 2002 (bu kitabın ilk baskısı 1994 tarihini taşır).
[4] K. Kogonaşvili, Kratkiy slovar’ istorii Krıma, Biznes-İnform, 1995.
[5] Nariman İbadullayev (haz.), Zabveniyu ne podlejit, Tatarskoye Knijnoye İzdatel’stvo, 1992.
[6] [M.] Tunmann, Krımskoye Hanstvo, Tavriya, 1991. 1784 yılı Almanca baskısından tercüme edilen eser ilkin 1936’da Akmescit’te Krımgozizdat tarafından yayınlanmıştı. Eseri tercüme ederek (S.L. Belyavskaya ile birlikte), önsöz, dipnot ve ilâvelerle yayına hazırlamış olan ünlü Kırımşinas N.L. Ernst’ti. Bir diğer değerli yayın da 1991 yılında Akmescit’te basılan F. F. Laşkov’un Şagin-Girey, Posledniy Krımskiy Han. İstoriçeskiy oçerk adlı risalesidir. Eserin orijinali 1886 yılında Kievskaya Starina dergisinin 9. sayısında yayınlanmıştı.
[7] Skazki i legendı Tatar Krıma, Novosti, 1991.
[8] Sara Dickinson, “Russia’s First “Orient”: Characterizing the Crimea in 1787”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, Cilt 3, no. 1, s. 3-25, 2002..
[9] Refik Muzafarov , Krımskotatarskaya Entsiklopediya, Cilt I, Vatan, 1991 ve Cilt II, Vatan, 1995.
[10] Dmritriy P. Ursu (baş editör), Deyateli Krımskotatarskoy kulturı (1921-1944 gg.). Bio-bibliografiçeskiy slovar’, Akmescit, 1999.
[11] Valeriy E. Vozgrin, İstoriçeskiye sud’bı Krımskih Tatar, Mısl’, 1992.
[12] Ömer Turan, Belleten, Cilt LXIV, sayı 241, s. 921-947, 2000; Hakan Kırımlı, “Crimean Tatars, Nogays, and Scottish Missionaries. The Story of Kattı Geray and Other Baptised Descendants of the Crimean Khans”, Cahiers du Monde russe, Cilt 45, no. 1-2, s. 61-108, 2004..
[13] Hakan Kırımlı, “The “Young Tatar” Movement in the Crimea. 1905-1909”, Cahiers du Monde russe et sovitiéque, Cilt XXXIV, no. 4, s. 529-560, 1993; Hakan Kırımlı, “The Crimean Tatar Nationalist Organization “Conscience”: Fact or Police Invention?”, Cahiers du Monde russe, Cilt XXXVII, no. 3, s. 277-290, 1996.
[14] Ivan Katchanovski, “Small Nations but Great Differences: Political Orientations and Cultures of the Crimean Tatars and the Gagauz”, Europe-Asia Studies, Cilt 57, no. 6, s. 877-894, 2005.
[15] Swietlana Czerwonnaja, “The Islamic Factor in the Crimean Tatar National Movement in the Late Twentieth and Early Twenty-First Centuries”, Religion, State & Society, Cilt 35, no. 3, s. 195-229, 2007.
[16] Memet Muyeddin Sevdiyar, Etyudı ob etnogeneze Krımskih tatar, Qırım Fondu, 1997.
[17] Ayder Memetov, Krımskiye Tatarı (İstoriko-lingvistiçeskiy oçerk), Anayurt, 1993; Refat Kurtiyev, Krımskiye Tatarı: Etniçeskaya istoriya i traditsionnaya kul’tura, 1998; Brian G. Williams, “The Ethnogenesis of the Crimean Tatars. An Historical Reinterpretation”, Journal of Royal Asiatic Society, Series 3, Cilt 11, no. 3, s. 329-348.
[18] Bekir Osmanov & Yuriy Osmanov, Ne o spokoynoy jizni mı meçtali / Bizler Yengil Omür Kıdırmadık, Dolya, 2001; Yuriy Osmanov, z plena lji. Nauçnıye stat’i o tvorçestve i deyatel’nosti İsmaila Gaspirinskogo, 2001.
[19] M.A. Aracioni ve A.G. Gertsen, Krımskiye Tatarı. Hrestomatiya po etniçeskoy istorii i traditsionnoy kul’ture, 2005.
[20] S.Ya. Kozlov ve L.V. Çijova (mesûl redaktörler), Tyurkskiye narodı Krıma. Karaimı, Krımskiye Tatarı, Krımçaki, Nauka, 2003.
[21] Ünver Sel, Kırım ve Kırım Türkleri, Kırım dergisi yayını, 1997.
[22] Mehmet Alpargu, Nogaylar, Değişim Yayınları, 2007.
[23] Fatih Karayandı, Ceyhan ve Yöresindeki Kırım Tatarları ve Nogaylar, Ceyhan belediyesi Kültür Hizmetleri, 2006.
[24] Guiseppe Cossuto, Storia dei Turchi di Dobrugia, ISIS, 2001.
[25] Bazıları için bkz. Enver Özenbaşlı, Kırımtatar Adları/Krımskotatarskiye İmena, Tavriya, 1992; a.y., Krımtsı. Sbornik rabot po istorii, etnografii i yazıku Krımskih Tatar, Dolya, 1997 (genişletilmiş yeni baskısı Krımtsı. Sbornik rabot po istorii, etnografii, fol’kloru i yazıku, Dolya, 2006); a.y., Gurbette Vefat Etken Kırımlılarnın Baştaş Yazıları, Dolya, 1998; a.y., Tenkidiy Makaleler/Kritiçeskiye Stati, Dolya, 2005; a.y., Kırımnın İdariy Taksimatı. Yurtumıznın Tarihından, Dolya, 2006; a.y., Qırım Muacirleri (1860-1862), Dolya, 2007; a.y., Usküt ve Uskütlüler, Dolya, 2007.
[26] S.M. Çervonnaya & M.N. Guboglo, Krımskotatarskoye natsional’noye dvijeniye 1992 ve sonrasında Rusya Bilimler Akademisi tarafından 4 cilt olarak Moskova’da yayınlanmıştır.
[27] Osman Kemal Hatif Gökbayrak Altında Millî Faaliyet. 1917 Kırım Tatar Millî İstiklâl Hareketinin Hikâyesi, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, 1998.
[28] Necip Hablemitoğlu, Kırım’da Türk Soykırımı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2002.
[29] Ş. Hablemitoğlu & N. Hablemitoğlu, Şefika Gaspıralı ve Rusya’da bTürk Kadın Hareketi (1893-1920), Ankara,1998.
[30] Ediye Kangiyeva, Krımovedeniye na stranitsah tyurkoyazıçnıh periodiçeskih izdaniy Krımskotatarskoy diasporı, 2008.
[31] Ş. Kaybullayev & D. Halilova (der.), Krım i Krımskiye Tatarı. Kratkiy bibliyografiçeskiy ukazatel’, Krımuçpedgiz, 2003.
[32] Henryk Jankowski, A Historical-Etymological Dictionary of Pre-Russian Habitation Names of the Crimea, Brill, 2006.
[33] İ.L. Belyanskiy, İ.N. Lezina, A.V. Superanskaya (haz.), Krım.Geografiçeskaya nazvaniya. Kratkiy slovar’, Tavriya-Plyus, 1998.
[34] Celal Çelebi, Baştaş Yazı (Epitafiya). Oçerki po istoriçeskoy toponimike Krıma, Tom I, Krasnoperekopskiy rayon, Çast’ 1, 2008 (genişletilmiş 2. basım).
[35] Galina V. Dlujnevskaya, Hakan Kırımlı, Dmitriy D. Vasilyev, Eski Fotoğraflarda. Bir Zamanlar Kırım / Krım v proşlom. V starıh fotografiyah, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
[36] Nikolay Kalinin & Marina Zemlyaniçenko, Romanovı i Krım, Biznes-İnform, 2003.
[37] Seyran Memetoviç Useinov, KırımTatarca-Rusça Lugat / Krımskotatarsko-Russkiy Slovar’, Ocaq, 2005.
[38] P.P. Devletov, Russko-Ukrainsko-Krımskotatarskiy kartiynıy slovar’, Dolya, 2003.
[39] Viktor Yuryeviç Gankeviç, Oçerki İstorii Krımskotatarskogo Narodnogo Obrazovaniya. Reformirovanie Etnokonfessional’nıh Uçebnıh Zavedeniy Musul’man v Tavriçeskoy Gubernii v XIX – naçale XX Veka, Tavriya, 1998. Bundan iki yıl sonra aynı yazarca kaleme alınan bir Gaspıralı biyografisi yayınlanmıştır: Na Slujbe Pravde i Prosveşçeniyu. Kratkiy Biografiçeskiy Oçerk İsmaila Gasprinskogo (1851-1914), Dolya, 2000.
[40] Yıldız, no. 2 ve no. 3, 1991.
[41] Cezmi Bayram, İsmail Türkoğlu, Filiz Baloğlu (haz.), Yüz Yılda Gaspıralı’nın İdealleri – Bildiriler, Türk Yurdu Yayınları, 2001.
[42] İsmail Bey Gasprinsiy, Rossiya i vostok, Fond Jien, 1993.
[43] Yavuz Akpınar, Bayram Orak, Nazım Muradov (haz.), İsmail Gaspıralı. Seçilmiş Eserleri: I. Roman ve Hikâyeleri, Ötüken Neşriyat, 2003; Yavuz Akpınar (haz.), İsmail Gaspıralı. Seçilmiş Eserleri: II. Fikrî Eserleri, Ötüken Neşriyat, 2004; Yavuz Akpınar (haz.), İsmail Gaspıralı. Seçilmiş Eserleri: III. Dil, Edebiyat Seyahat Yazıları, Ötüken Neşriyat, 2008.
[44] Hakan Kırımlı (baş editör) ve diğ., İsmail Bey Gaspıralı İçin, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi, 2004
[45] Hakan Kırımlı, İsmail Bey Gaspıralı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, 2001; Yusuf Ekinci, Gaspıralı İsmail, Ocak Yayınları, 1997; Necip Hablemitoğlu, Gaspıralı İsmail, Birharf Yayınları, 2004; Ertuğrul Yaman, İsmail Gaspıralı, Alternatif Yayınları, 2002.
[46] Sabri Arıkan (haz.), Kendi Kaleminden İsmail Bey Gaspıralı’nın İdealleri, İşleri, Tavsiyeleri ve Haberleri –I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2006.
[47] Ali İhsan Kolcu, İsmail Gaspıralı Albümü, Hamle, 1999.
[48] Abdureşid Mediyev, Krımskişye Pis’ma, Dolya, 2005 (derleyen V. Gankeviç, şerhleyen Olga Nikolayevskaya).
[49] Numan Çelebi Cihan, Ant Etkenmen, editura europolis, 2002 (yayına hazırlayanlar Saim O. Karahan ve Nihat S. Osman).
[50] Yunus Kandım, Kureş Meydanını Ot Basmaz, Birinci Kitap, Kırımdevokuvneşir, 2002.
[51] Cafer Seydahmet Kırımer, Nurlu Kabirler, Emel Türk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı, 1991.
[52] Cafer Seydahmet Kırımer, Gaspıralı İsmail Bey. Dilde, Fikirde, İşte Birlik, Avrasya Bir Vakfı yayınları, 1996.
[53] Cafer Seydahmet Kırımer, Rus Yayılmacılığının Tarihî Kökenleri, Türkiye Diyanet Vakfı, 1997. Nedendir bilinmez kitabın Rus Tarihinin İnkılâba, Bolşevizme ve Cihan İnkılâbına Sürüklenmesi olan orijinal adı korunmamış.
[54] Eldar Seytbekir, “İsmail Bey Gaspıralı’nın Talebesi ve Takipçisi Seytcelil Hattat’ın Hayat Hikâyesi”, Hakan Kırımlı (baş editör), İsmail bey Gaspıralı İçin, 2004, s. 543-555 içinde. Ayrıca bkz. Rustem Hayali, “Seit Celil Usein Hattat’nın Sonkü Künleri”, Kalgay, no. 47, s. 18-21.
[55] Ahmet Özenbaşlı, Çarlık Hâkimiyetinde Kırım Faciası, İsmail Otar Kültür Serisi Yayınları, 2004.
[56] Amet Özenbaşlı, Kırım Faciası. Saylama Eserler, 1997.
[57] Amet Ozenbaşlı – Vidnıy obşestvenno-politiçeskiy deyatel’ Krıma, pisatel’-publitsist. Godı, lyudi, sud’bı, Krımuçpedgiz, 1999.
[58] İsmail Otar, Kırımlı Türk Şair ve Bilgini: Bekir Çobanzade, Lebib Yalkın Yayımları, 1999.
[59] Kenan Acar, Kırımlı Bekir Sıdkı Çobanzade (Dilciliği ve Edebiyat Araştırmacılığı), TDK Yayınları, 2001.
[60] Dmitriy Pavloviç Ursu, Bekir Çoban-zade. Jizn, Sudba, Epoha, Krımuçpedgiz, 2004.
[61] Müstecip Ülküsal, Dobruca’dan, İstanbul Kırım Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 2007.
[62] [Edige Kırımal mülâkatı], Harvard Project on the Soviet Social System (diğer adıyla Harvard University Refugee Interview Project), Nationalities B Schedule, Cilt 7 ve Cilt 10, Örnek 106 &# 040, 1950. bkz. http://hcl.harvard.edu/collections/hpsss/index.html.
[63] Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu, Kırım Tatar Millî Mücadelesinin Kısa Tarihi, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları, 2004. Bu risale ilkin 1995’te Maria Drohobycky’nin yayına hazırladığı Crimea: Dynamics, Challenges, and Prospects adlı İngilizce kitabın 31-56. sayfaları arasında Rusçadan çevrilerek yayınlanmıştı. Rusçası 2003 yılında Akmescit’teki Ocak yayınevi tarafından Natsional’no-Osvoboditel’noye dvijeniye Krımskih Tatar adıyla yayınlandı. Türkçesi Rusça aslından Hakan Kırımlı tarafından çevrilmiştir.
[64] Svetlana M. Çervonnaya, Mustafa – Sın Krıma, Ocak, 2003.
[65] Rossiyskaya Federatsiya protiv Mustafı Cemileva. Omskiy protsess, aprel’ 1976 g., Ocak, 2003; Şestoy protsess Mustafı Cemileva (Materialı sledstviya i zapis’ sudebnogo protsessa). 1983-1984 gg. G. Taşkent, Fond “Krım”, 2001.
[66] Sema Demirkıran, Bir Türk Münevveri: İsmail Otar Bey (Hayatı ve Faaliyetleri), Master Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1998.