SOVYET SONRASI DÖNEMDEKİ KIRIM İNCELEMELERİ HATTINDA PANORAMİK BİR UFUK TURU – 2.Bölüm

Halk edebiyatı kategorisine giren efsaneler, destanlar, masallar, yırlar, çınlar, maniler, tekerlemeler, tapmacalar, ninniler, fıkralar, vb. unsurları ayrı işlenen ve yazılı edebiyat kısmı Hanlık dönemi ve sonrası şeklinde tasnif edilen bir edebiyat ansiklopedisi cildi Kültür Bakanlığı’nın bir hizmeti olarak “Kırım Türk-Tatar Edebiyatı” adıyla 1999 yılında yayınlandı.[1] Kültür Bakanlığı’nın bir diğer hizmeti de Cemal Kurnaz ile Halil Çeltik tarafından kaleme alınan “ Osmanlı Dönemi Kırım Edebiyatı “ kitabının yayınına önayak olmasıdır.[2]

İsmail Gaspıralı’nın “Molla Abbas” adlı1887 yılında Tercüman gazetesinde tefrika edilen yarı-fantastik romanının birinci cildi İsmail Kerimov tarafından Kiril, Latin ve Arap harfleriyle Tatarca olarak yayına hazırlanarak 2001 yılında Kırım’da yayınlandı.[3] Aynı sıralarda bu eser İstanbul’da “Molla Abbas’ın Avrupa Maceraları” adı altında kitapseverlerle buluştu.[4]

Yine son yıllarda Kırım Tatar kültür ve sanat/zanaat mazisini bize geri kazandıran 3 önemli yayına imza atıldı. Svetlana Kerimova’nın 2. Dünya Savaşı öncesi Kırım Tatar tiyatro ve dramatürjisi üzerine olan ayrıntılı kitabını[5] izleyen Svetlana Kerimova, İsmet Zaatov ve Ablâziz Veliyev’in yazdıkları “Kırım Tatar Milliy Teatri” kitabı Kırım Tatar tiyatrosu ve dramatürjisinin XIX. yüzyıldan sonundan bu yana tarihini devrelere bölerek anlatıyor. Kerimova’nın elinden çıkan ilk bölümde Kırım Tatar sahne sanatları ve dramatürjisinin XIX. yüzyıl sonundaki ilk devirlerinden XX. yüzyıl başlarına kadar olan dönemi ile Kırım Tatar Devlet Tiyatrosu’nun 1920-1930 yılları arasındaki tarihi işlenmiş. Zaatov’un Rusça yazdığı ve Yunus Kandım’ın Kırım Tatarcaya çevirdiği ikinci bölümde 2. Dünya Savaşı yıllarındaki hercümerç içinde Kırım’da, Romanya diasporasında ve daha sonra uzun sürgün yıllarında Orta Asya ile dönüş sonrasında Kırım’daki teatral faaliyetler ayrıntılı biçimde anlatılmış. Son bölümde Ablâziz Veliyev bizi meşhur aktör, rejisör, dramaturg ve sahneye koyucuların hatıraları ve hikâyeleri arasında kısa bir gezintiye çıkarıyor.[6]

Tavrida Millî Üniversitesi’nden Şevket Yunusov’un 1920’li yıllardaki Bekir Çoban-zade, Amdi Giraybay, Abdulla Lâtif-zade, Şevki Bektore, Umer İpçi, Memet Nuzet, Abdulla Kadri-zade gibi önde gelen şairlerce temsil edilen Kırım Tatar şiirini masaya yatırdığı analiz kitabı anılmaya değer.[7] Şevket Yunusov ayrıca söz konusu döneme dair Bekir Çoban-zade’nin orijinali 1928’de yayınlanan çağdaş Kırım Tatar edebiyatına dair monografisini Tatarca ve Rusça iki dilde olmak üzere yayına hazırladı.[8] Zakir Kurtnezir’in tarihî devirlerden günümüze tanınmış Kırım Tatar edebiyatçılarının hayat ve eserlerine dair kısa bilgiler verdiği küçük ansiklopedik sözlüğü ise Kırım Tatar edebiyatını çalışacaklar için onsuz olmaz bir rehber.[9]

Kırım Tatar kültür ve sanat tarihçisi İsmet Zaatov, Kırım Tatar güzel sanatları ve dekoratif halk sanatlarının tarihini ele aldığı kitabını her biri 2 dilde olmak üzere 2 ayrı basımla yayınladı.[10] Burada, tarihî bir girişin ardından, örnek resimlerle de süslenmiş olarak Kırım Tatar kültür ve medeniyetinin yakın zaman ürünleri ele alınıyordu.

Ünlü musikişinaslar İlyas Bahşış ve Edem Nalbandov’un tertip ettikleri ve daha önce 1992-1993 yılları arasında Yıldız dergisinde tefrika edilerek basılan Kırım Tatar halk yırlarının sözleri hakkındaki uzun makalelerinin giriş kısmında yer aldığı “Kırımtatar Halk Yırları” adlı içinde yüzlerce Kırım Tatar yırının sözlerinin yer aldığı ve Zarema Trasinova tarafından yapılan resimlerle süslenmiş kaynak eser övgüyle anılmaya değer.[11] Bundan bir süre önce de Yahya Şerfedinov’un Taşkent’te basılan “Yan’ra Kaytarma” adlı, içinde 350’ye yakın halk yırı ve havasının sözleri ile notalarının yanı sıra yazılma ve/veya derlenme tarihlerini de barındıran büyük boy connoisseur kitabının her evin kütüphanesinde bulunması gereken çok önemli bir eser olduğunu belirtmeyi ihmal etmeyelim.[12] Bu alanda çıkan son eser tanınmış müzisyen Fevzi Aliyev’in büyük boy analitik “Kırım Halk Musıkisi Antolojisi”.[13]

Ferika Akpınarlı ise kitabında dokumacılık, örmecilik, gümüş, bakır, taş işlemeciliği, tahta oymacılık, seramik gibi sahalardaki Kırım Tatar el sanatlarının mevcut durumunu sayısız örnekle sunuyor.[14] Ayşe Önder Aktaş geleneksel Kırım Tatar aşlarının tariflerini verdiği kitabını leziz resimlerle süslemiş.[15] Fakat Kırım Tatar yemeklerine dair en kapsamlı eser hâlâ Bilâl Mambetov’un Taşkent’te çıkmış olan fotoğraflarla bezeli kitabı. [16]

Dört ciltlik “Yansılar”, “Ben ve İçimdeki Ben” ve “Biz Beraber Geçtik Bu Yolu” gibi hatıralardan ve otobiyografiden yola çıkan düz yazılarıyla edebî serüvenine devam eden Cengiz Dağcı üzerine de bu dönemde hem biyografik, hem de eserlerini ele alan 3 çalışma yayınlanmıştır.[17]

Oktay Aslanapa’nın editörlüğünde yayınlanan “Sanatı, Tarihi, Edebiyatı ve Musikisiyle Kırım” kitabında her ne kadar Oktay Aslanapa’nın makalesi 1979’daki “Kırım’da ve Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri” kitabının Kırım’la ilgili kısımlarının ayrılarak yayınlanmış hali olsa da, diğer yazarlar yeni yazdıkları makalelerinde Kırım’la ilgili değişik konulara eğilmişler. Söz gelişi İlber Ortaylı Kırımlı aydınları anarken, Giray Saynur Altuğ Hanlık devrinin kroniğini yazmış, Mahir Aydın Kırım Savaşı’nı anlatırken Etem Ruhi Üngör Kırım Tatar musıkîsi ile marşlarını ele almış ve son olarak da Orhan Söylemez Kırım edebiyatını işlemiş.[18]

G. Babenko ile V. Dyuliçev’in Kırım’daki Müslüman-Tatar mimarîsinin örneklerini resimler, fotoğraflar, vs. ile sundukları yepyeni bir eser daha geçenlerde dünya yüzü gördü. Eser Tatar Kırım incelemelerinde başlangıç düzeyi için iyi bir referans kitabı olma özelliği taşıyor.[19]

Sanat tarihçisi Nicole Kançal-Ferrari Bahçesaray’daki Hansaray’ı incelediği doktora tezinden kitaplaştırılan eserinde Kırım Hanlığı’nın hanedanını, devletin ve sarayın teşkilât yapısını ve müesseselerini ele alarak başlıyor ve ardından eski sarayların bir dökümünü verdikten sonra asıl konuyu işlemeye girişiyor. Önce Hansaray’ın uzun bir özetle tarihçesini veriyor, peşinden sarayın mimarîsini ve yerleşim düzenini tahlil ediyor. Son olarak yazar kitabını Hansaray’ı diğer İslam saray-larının mimarîsiyle mukayese ederek bitiriyor.[20]

Macar Zsuzsa Kakuk Türkolog ve folklorist Ignác Kúnos tarafından 1915 yılında Estergon’da bulunan Rusya İmparatorluğu’na bağlı Türk-Tatar savaş esirlerinden derleyerek kaydettiği not defterlerinden yola çıkarak ve Türkiye Türkçesine çevirerek Kırım Tatar manileri ve yırlarını içeren önemli bir kaynak kitap yayınladı.[21] Karaim öğretmen Vladimir Polyakov ünü ve hakkında çıkarılan hikâyeleri günümüze dek gelen pür Kırım Tatar Nasreddin Hoca’sı Ahmet Akay hakkında örneklerle dolu kısa bir çalışma kaleme alarak bu şahsiyeti bugünkü kuşaklara tanıtmanın yolunu açtı.[22]

Melek Özyetgin ile rahmetli İlhan Çeneli’nin Kırım Tatar diliyle ilgili çalışmaları da bu yıllarda kitaplaşan eserler arasında yer alıyor.[23] Ünlü türkolog, linguist ve edebiyat eleştirmeni Aleksandr Samoyloviç’in eski eserleri de bu arada Kırım Tatar dili ve edebiyatının yeniden doğuşuna geçmişten bir katkı yapmak üzere tekrar basıldı.[24]

Riza Fazıl ve Safter Nagayev ikilisi çok kullanışlı bir Kırım Tatar edebiyatı ansiklopedik sözlüğü kaleme almışlar.[25] Şair ve edebiyat eleştir-meni Riza Fazıl ayrıca yazdığı popüler din öğretisi kitapları ve şerhli Kur’an tercümesi yanında “Tatarlığım” adlı bir şiir kitabı ile “Irmaqlar” adlı edebî makaleler derlemesiyle Kırım’daki edebî ve kültürel canlılığa hizmetlerini sundu.[26] Ünlü Kırım Tatar şairi Eşref Şemi-zade’nin edebiyat eleştirileri de bu arada derlenerek yeni kuşakların da Kırım Tatar edebiyat tarihinin geçmiş sayfalarını rahatça karıştırabilmelerini temin etmek üzere yayınlandı.[27]

Aslen fizik profesörü olan Aydın Şemi-zade (edebî eserlerinde kullan-dığı Stalislav Lem’e nazire yapan adıyla Aydın Şem) üçüncü emekliliğini sanatsal boşalmayla taçlandırırken sürgün ve dönüşün hatırasını anıtsal bir nehir romanla hafızalara kazıyarak ölümsüzleştirdi.[28]

Çok yakın bir zaman önce ise Ukrayna’nın başkenti Kiev’de yaşayan İngiliz freelance yazar Lily Hyde, Safinar adlı bir Kırım Tatar kızı etrafında ördüğü masalsı romanında Kırım Tatar vatanının anlamını özenle deşiyor.[29]

Bu bahsi bitirirken İstanbul Kırım Derneği’nin bastığı Kırımlı şaire Vasfiye Qıpçaq’ın Türkiye’de ilk defa Kırım Tatar Latin alfabesi ile hazırlanmış iki şiir kitabından bahsetmemek haksızlık olurdu.[30]

Osmanlı dönemi Kırımı’na ilişkin Sovyet sonrası yeni dönemde en kayda değer yenilik Kırım Şeriyye Sicilleri’nin ottomanistlerin dikkatine sunulması olmuştur. Birçok konuda olduğu gibi bu konuda da Halil İnalcık öncülüğü kimseye bırakmayarak bu arşivleri Belleten dergisinde ilgili kamuoyuna (erbaba) tanıtmıştır.[31] Söz konusu arşivlere dayalı bir çalışma Kırıkkale Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim üyesi A. Nezihi Turan tarafından “Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi” nde yayınlanmıştır.[32] Kırım şeriyye sicilleri hakkında en kapsamlı taramayı yaparak yol gösterici bir tanıtma yazısı kaleme alanlar Ahmet Cihan ile Fehmi Yavuz olmuştur.[33]

Halil İnalcık tarafından yayına hazırlanarak Harvard Ukrainian Studies’ce basılan 1995 tarihli Kefe Sancağı Gümrük Defterleri bir başka öncü eser olmuştur.[34] Bu eser 1970’li yıllarda Fransız bir ekibin açtığı çığırla birleşerek bir başka monografiye yol açmıştır. Yücel Öztürk’ün doktora tezinden kitaplaştırılan ve Kültür Bakanlığı Yayınlarınca basılan “Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe” adlı hayli kapsamlı monografi gerçekten Kırım bağlamında benzeri olmayan bir incelemedir.[35] Öztürk kendisinden önce bu yolu açan M. Berindei ve G. Veinstein, Alan Fisher ve Halil İnalcık gibi usta tarihçilerin izinden giderek temel kaynaklar olan tahrir defterleri, gümrük defterleri, muhasebe defterleri, mühimme defterleri ve sair belgeleri yakından mercek altına alarak, yanı sıra Evliya Çelebi, Martin Bronevski, vb. gibi seyyahların bıraktığı kayıtlardan da istifade ederek Kefe’nin Osmanlı fethini izleyen yüzyılı aşkın zaman zarfında geçirdiği dönüşümleri tahlil ediyor.

Geçmişte Kırım Hanlığı üzerinde yoğun çalışmalar yapmış olan ve aynı zamanda 1978 yılında çok kullanışlı bir standart “Kırım Tatarları” kitabı kaleme alan, bir Rusyanist kadar bilgili OttomanistAlan Fisher’in (doktorası da Rusya İmparatorluğu’nun Kırım’ı ilhakı üzerineydi) ana teması orta ve yeni çağlarda Kırım, Kırım Tatarları ve Osmanlı-Rus sınır boyundaki ticarî ve diplomatik ilişkiler olan muhtelif makaleleri de bu arada Isis Press tarafından iki kitap halinde derlenerek İstanbul’da yayınlandı.[36] Fisher’in 1967–1988 yılları arasındaki 20 yıllık dönemde yayınlanmış olan makalelerinden meydana gelen bu kitaplarda Osmanlı Kırım’ı, Osmanlı-Kırım ilişkileri, Kefe, Şahin Geray, Moskof Çarlığı ve Karadeniz’de köle ticareti, Osmanlı’da köle pazarı ve köle satışları, Azak, Kırım Harbi sonrası Osmanlı topraklarına göçler, İsmail Gaspıralı, SSCB’de ve Türkiye’de Kırım Tatar varlığı gibi genişçe bir yelpazeye yayılan konular ustalıkla işlenmiş.

Halil İnalcık’ın Klasik Çağ tadındaki bir diğer olgunluk dönemi sentetik eseri olan “An Economic and Social History of the Ottoman Empire”, Cilt I, 1300-1600’de Kırım ve havalisinin sosyo-ekonomik tarihi Karadeniz ve Doğu Avrupa çevresini belirleyen uluslararası ticaret yollarının evrimi ve buna bağlı olarak oluşan siyasî kümelenme, rekabet ve ittifaklar uyarınca işleniyor.[37]

Kiev’den Ottomanist ve Kırımşinas Oleksandr Halenko (doğumu 1960) 16. yüzyılın ilk yarısında Kırım’da şarapçılık üzerine bir zaman-ların Fransız ekolünü hatırlatan bir makale kaleme aldı.[38] Kırım’dan tarihçi Oleksa Gayvoronskiy Kırım Hanlığı etrafında kümelenen konularda popüler kitaplar yazıyor.[39]

XX. yüzyıl başında, 1909 yılında Ablâkim [H]İlmi tarafından İstanbul’da yeniden basılan Halim Giray Sultan’ın ilkin 1870’de yayınlanmış olan meşhur Kırım tarihi “Gülbün-i Hânân” 2004’te Kemal Useyinov’un [Kongurat] Latin harflerine transkripsiyonu ve Rusça tercümesiyle birlikte yayınlandı.[40] Kemal Useyinov’un bir diğer önemli çalışması da aynı zamanda şair de olan Kırımlı Hacı Mehmed Senai’nin 17. yüzyıl ortalarındaki III. İslam Giray Han’ın seferlerine dair kroniğinin zamane osmanlıcasından Rusça’ya tercüme edilerek yayınlanmasıdır.[41]

Osman Köse’nin Kırım Tatarlarının kaderinde belirleyici bir yeri olan 1774 tarihli Küçük Kaynarca Antlaşması’nı incelediği eseri sadece Osmanlı kaynaklarına dayansa da önemini koruyor.[42] Faruk Bilici’nin Kırım’ın Osmanlılarca kaybı sürecine giden yoldaki Karadeniz politikasını ele aldığı hayli kaliteli monografisi 1992 tarihini taşıyor.[43]

İsmail Otar yıllar önce Köstence’de Arap harfli eski Türkçe ve ardından Abdullah Soysal’ın tercümesiyle Varşova’da Lehçe basılmış olan ve Kefeli İbrahim Efendi’ye yorulan bu eski tevarihi Türkçe tercümesiyle birlikte yayınladı.[44] San Antonio’daki Texas Üniversitesi öğretim üyesi Brian Davies, Kuzey Pontus bozkırındaki (Deşt-i Kıpçak) çatışan devlet ve toplum yapılarının yeni çağı yakın çağa bağlayan tarihî süreçte nasıl evrildiğini araştırdı.[45]

Son olarak Macar türkolog ve diplomat István Vásáry’nin Balkan-lardaki Osmanlı egemenliği öncesi devirlerde boy göstermiş olan savaşçı göçer Türk boylarının izlerini sürdüğü önemli bir kitabı yayınlandı.[46]

Her ne kadar bu kapsamda yer almasa da, evvel emirde Zarubin Biraderler’in Kırım’da bir Sovyet idaresinin kurulmasına prelüd teşkil eden iç savaşı hayli ayrıntılı biçimde anlattıkları çalışmalarını zikretmek gerek.[47] V. Broşevan (d. 1942) ve A. Formançuk (d. 1946) “Krımskaya Respublika: god 1921-y” adlı kısa, ama hayli etkileyici kitaplarında projektörleri 1921 yılına çevirerek Kırım’da Sovyet düzeninin nasıl kurulduğunu öncesi ve sonrasıyla bağlantıları içinde incelediler.[48]

Bilkent Üniversitesi öğretim üyesi tarihçi Hakan Kırımlı, arşiv vesikaları ile dönemin gazete ve dergilerine dayalı olarak yazdığı önemli bir makalede 1921-1922 açlığının Kırım ve İdil havzasındaki yayılımını ve Türkiye’nin bu olağanüstü koşullardaki yardımlarını inceliyor.[49]

Akmescit’teki Tavriya Yayınevi Voprosı/Otvetı serisinden 20. yüzyıl Kırım’ına dair peş peşe 3 cilt çıkarttı. Bunlardan ilki olan “Krım mnogonatsional’nıy” tarihî devirlerden günümüze Kırım’ın çokuluslu niteliğine vurgu yapıyor.[50] Üçüncüsü “Krımskaya ASSR (1921-1945)” dönemin özelliklerine göre ekonomik, sosyal, kültürel sahaların farklı veçhelerini ele alıyor.[51] V. Broşevan maalesef şimdiye dek hakkınca incelenmemiş nadir bir konuyu, Kırım’da dekulakizasyon sürecini terör ve baskı (repression) bağlamında, belgeler eşliğinde ve polemik bir üslupla gündeme getiriyor.[52] Arşiv belgelerine dayalı yayın yapan Broşevan’ın yeni kitaplarından biri de Kırım’da siyasî baskıya maruz bırakılmakla kalmayıp fiziken de imha edilenlerin rehabilitasyonuna ışık tutan makaleler derlemesi.[53] Yazarın ayrıca Kırım’da “beyaz terör” üzerine bir başka önemli incelemesi daha var.[54] Broşevan’ın bunlardan başka II. Dünya Savaşı boyunca Kırım’daki askerî seferberliği, aynı dönemdeki faşist işgali, Kırım’ın Rusya tarafından ele geçirildiği tarihten bu yana olan devlet sembollerini, 1920’li-1930’lu yıllarda Kırım Muhtar Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti’nde siyasî polis teşkilâtı GPU’yu ve daha sonraki adıyla NKVD’yi ele alan belgesel içerikli çalışmaları var.[55] Kuşkusuz Broşevan’ın bizim konumuz açısından en dikkate şayan çalışması yine belgelere dayalı olan “Tatarı v Krımskoy ASS”dir.[56]

Dmitriy Ursu (d. 1936), dağınık makalelerinin birleştirilerek yayınlandığı “Oçerki istorii kul’turı krımskotatarskogo naroda (1921-1941)” adlı kitabında yer alan, aynı dönemdeki Kırım Tatar halkının kültür tarihinin çeşitli veçhe ve figürlerine hasrettiği makalelerinde arşiv vesikalarını konuşturarak ayrıntılı analizlere girişmiş.[57] Ursu’nun bu kitaba girmeyen bir diğer mühim kısa yazısı da Sultan Galiyev’in Kırım’daki takipçileri üzerinedir.[58]

1999 yılının 28-29 Mayıs’ında Akmescit’te toplanan Kırım Tatar cemiyet, kültür ve bilim adamlarına yönelik zulümlerin ele alındığı bilimsel konferansın tebliğleri iki yıl sonra Eldar Seitbekirov tarafından yayınlandı.[59] Ülker Musayeva ise Kırım’da 1921-1941 döneminde Kırım etnografisine hizmet etmiş U. Bodaninski, Y. Kemal, İ. Borozdin, B. Kuftin, vb. gibi bilim adamlarının çileli ömürlerini çok değerli kısa incelemelerle ele almış.[60]

Rustem Hayali’nin efsanevî Millî Fırka’yı ele aldığı uzunca bir makalesini günümüzde aynı isimle kurulan Milliy Fırka partisinin internet sitesinden okuyabiliyoruz.[61] Baskıya uğramakla birlikte canını kurtarabilmiş nadir eski Kırım Tatar komünistlerinden, daha sonrasının millî hareket aktivisti ve veteranı Bekir Umerov’un (1900-1983) Kırım Tatar komünistlerini ele aldığı kayda değer makalesini de geçerken anmamak haksızlık olur.[62] Kırım Muhtar Cumhuriyeti dönemini incelemek veya onun ruhunu anlamak isteyip de eski imlâyı okuyamayanlar için İsmail Kerim Yeni Dünya ve Yaş Kuvet gazetelerinden derlediği önemli bir seçki yayına hazırlamış.[63]

İçinde bulunduğumuz yıl yakın dönem KırımTatar tarihine kuvvetli bir ışık tutacak son yılların en kayda değer belge yayınına tanık olduk. Ukrayna istihbarat servisi SBU’nun açtığı arşivlerin taranması sonucu elde edilen bazı belgeler Andrey Valyakin ve Rustem Hayali tarafından derlenip yayına hazırlanmış. “Sabri Ayvazov‘un Son Elyazması ve Milli Fırka Davası” adlı bu eser öncelikle Kırım Tatar entelektüel dünyasının önemli simalarından edip ve mütefekkir Asan Sabri Ayvazov’un ilk tutuklandığı sırada (1930) kendi eliyle kaleme aldığı kısa biyografisinin yanısıra 1937 başında başlayıp 1938 baharında kurşuna dizilmek suretiyle öldürüldüğü zamana dek sıradan defter sayfalarında tuttuğu siyasî ömrüne ilişkin notları ilgililerin dikkatine getiriyor. İkinci olarak söz konusu eser Millî Fırka davası iddianamesini, mahkûmiyet belgeleri ile mahkûmlar listesini, Büyük Temizlik diye bilinen Yejovşçina devrinin ünlü 00447 nolu NKVD emri kapsamında troykaların zulmüne uğrayan Kırım Tatarlarına ilişkin çeşitli resmî belgeleri ve bu davalarda yargıla-nanlara ait polis kaydında yer alan fotoğrafları bilgimize sunuyor.[64]

Son olarak Kırım’da bir Yahudi ziraat toplumu yaratma yönündeki Amerikan-Sovyet işbirliğinin tarihini ve içyüzünü ele alan ABD’de yapılan bir doktora çalışmasından söz etmek yerinde olacaktır. 1924’te büyük tantanayla başlayıp ve arada ihtimaldir ki dönemin Merkezî İcra Komitesi Reisi Veli İbrahimov’un idamına giden çatışmalı süreci tetikledikten sonra 1930’larda hız kesse de Kırım’ın Almanlarca işgaline dek süren Yahudi kolonizasyonu Jonathan Dekel-Chen tarafından ayrıntılı olarak incelendi.[65]

 

---