SOVYET SONRASI DÖNEMDEKİ KIRIM İNCELEMELERİ HATTINDA PANORAMİK BİR UFUK TURU – 3.Bölüm

Bülent TANATAR.

ABD, AVRUPA VE TÜRKİYE’DE YAPILAN YÜKSEK LİSANS VE DOKTORA ÇALIŞMALARI 1990’lı yıllara dek bir elin parmaklarıyla sayılan lisans dönemi sonrası yüksek incelemeler bu yıllardan sonra birden şaşırtıcı bir şekilde artmış, fakat 2000’lere gelindiğinde hız kesmiştir. Bu yıllardan sonra bayrağı Türk Üniversiteleri devralmıştır. ABD’de yapılan bu çalışmaları S. Hakan Kırımlı’nın bilâhare hem İngilizce hem de Türkçe versiyonları yayınlanan aynı adlı doktora teziyle başlatmak gerekir.[1] Kırımlı’nın bu araştırması gerçekten sahayı tanımlayıcı bir çalışma olmuştur ve Tatarlara özel bir atıfla Kırım’ın yakın çağını çalışmak, tartışmak bundan böyle kolay olacaktır. Kırımlı’nın başarısı henüz daha arşivlerin açılmadığı bir dönemde tamamlanmış olan bu çalışmasında sayısız belge kıvamında kaynağı unutulmuşluktan gün ışığına çıkarmasından ileri gelmektedir.

Aslen Amerikalı olup evlilik dolayısıyla göç ettiği Avustralya’da tamamladığı doktora tezi[2] Michelle Dixon’ın barışçı Kırım Tatar millî mücadelesini sempatiyle anlama çabasından başka bir şey değil. Eski SSCB ve Doğu Avrupa ülkelerindeki sivil toplum kuruluşlarını destekleyen A.B.D. hükümetince fonlanan küçük bir yardım vakfında çalışırken tesadüf eseri Kırım Tatar STK’larıyla tanışmıştır. Ardından Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu’na A.B.D.’de mihmandarlık yapan Dixon bir Avustralyalıyla evlenip Sydney’e yerleşince aldığı bir bursla doktora yapmaya karar verir ve Kırım Tatarlarının bu şiddet-dışı mücadelesini incelemek ister. Bir sosyal hareket olarak Kırım Tatar millî hareketini ele alan ve daha çok Rusça materyallere (Tatar dimağına ait olanlar da dahil) dayanan yarı-teorik, yarı-ampirik çalışmasında Tatarın sesi daha çok Kırım’daki temas ve birebir görüşmeleri (interview’ları) sırasında kapsam alanına girmiş. İleri yıllarda Dixon akademik kariyeri değil de, anneliğin yanı sıra fantastik öykü yazarlığı mesleğini seçtiğinde bu tecrübe kendisini bir romanında gayet kuvvetle hissettirecektir.[3]

Türk etütlerinde merkezî bir konuma sahip olan Wisconsin Üniversi­tesi’nde Kemal Karpat’ın danışmanlığında yapılan bir diğer doktora ça­lışmasında Brian G. Williams yeniden yorumlayıcı bir yaklaşımla Kırım Tatarlarının tarihî serüvenlerini getirip ulus oluşturma sürecine bağlıyor.[4] Bu süreç o denli şiddetli ki vahim bir kesinti dahi süreci tersine çeviremi­yor. Brian Williams daha sonra kitap olarak da basılan bu incelemesinin yanında aynı konu etrafında gezinen çok sayıda makalesini de bilim âle­minin muhtelif dergilerinde yayınladıktan sonra çalışma alanını İslamî köktendincilik ve jeopolitik yansımalarına kaydırdı. Bugün Kırım mev­zularından uzaklaşmış görünüyor.

Kırım’ın Rus işgalinden sonraki yeniden yapılanmasını ele alan bir başka doktora çalışmasını da Harvard Üniversitesi’nde son dönemlerin parlayan yıldızı genç profesör Terry D. Martin’in[5] danışmanlığında yapan Kelly A. O’Neill gerçekleştirdi. 2006 yılında tamamlanan bu eserin ya­kında kitap formatında çıkmasını umalım.[6]

Greta Uehling antropoloji-tarih-edebiyat eleştirisi disiplinlerinin ara­sında bir yerde duran doktora tezinde Kırım Tatarlarının sürgün’de ha­tıra’larıyla oluşturdukları ve kuşaklar-arasında anlatı, resim, şiir, vb. na­kil yollarıyla hafıza’lara nakşolunan vatan duygusunu işliyor.[7]

Giray Saynur Bozkurt Gaspıralı’nın Tercüman gazetesinde 1905-1907 arasında yayınlanan, siyasetten kültüre geniş bir yelpazede yer alan muhtelif yazılar ve haberler ışığında Rusya Müslümanlarının siyasî uyanışlarını inceliyor.[8]

Halen Osnabrück Üniversitesi kütüphanesinde görevli 1971 doğumlu genç tarihçi Norbert Kunz Alman arşivlerinden olduğu kadar,  yeni açılan Sovyet arşivlerinden de yararlanarak doktora tezi olarak hazırladığı ese­rinde, Kırım’ın İkinci Dünya Savaşındaki Alman işgal idaresinin Hitler’in hayalini kurduğu ve Rosenberg ile Himmler’in uygulamaya kalkıştığı Nazi Cermenleştirme politikası ile dışişleri ve ordu bürokrasisinin daha gerçekçi sevk ve idare anlayışı arasındaki çatışma boyunca çizdiği zigzagları tahlil ediyor.[9]

1971 doğumlu olan Kemal Özcan’ın 2001‘de tamamladığı doktora te­zinden türetilen kitap Alman işgalini irdeleyerek başlıyor ve ardından Kızıl Ordu’nun Kırım’ı geri almasıyla başlayan sürgün sürecini ve sür­gündeki zorlu yaşantıyı ve onca zorluk içinde yeşertilen Kırım Tatar millî hareketini dönüş sürecini de içerecek şekilde anlatıyor.[10]

Kırım Tatarları üzerine yayınlarda, Ecole des Hautes Etudes kökenli ottomanist ve türkologların 1970’li yıllardaki az sayıdaki Osmanlı-Hanlık devrine dair yayınları hariç tutulursa,[11] çorak addedebileceğimiz Fransa’dan 1976 doğumlu Aurélie Campana 5 yıl içinde peş peşe bir master, bir de doktora tezi yazdı. Master tezinde Kırım Tatarlarının dönüş sonrası tutunma çabalarını “meşruiyet peşinde bir ulus” olarak ele alan Campana doktora tezinde mukayeseli bir analizle aynı dönemdeki kimlik oluşturma ve devam ettirme süreçlerini son derece ayrıntılı bir biçimde inceliyor.[12] Campana bugün Kanada’da Laval Üniversitesi’nde doçent olarak çalışıyor ve Kırım Tatarlarının mücadelesini ele alan çalışmalar yapmaya devam ediyor.[13]

Bir diğer Fransız Grégory Dufaud yeni tamamladığı doktora tezinde Kırım Tatarlarının Sovyet dönemindeki varlıklarını hem sabık muhtar cumhuriyetin nominal sahipleri olarak hem de sürgün sonrası özel kommandatura rejimine müteakip milletin yeniden ayağa dikilmesi çabalarının aktörü olarak sorguluyor.[14]

Metin Bezikoğlu ise Bilkent Üniversitesi’nde 2001 yılında Halil İnalcık’ın danışmanlığında hazırladığı master tezinde Kırım’ın sözde bağımsızlığıyla sonuçlanan 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı ışığında Osmanlı idaresindeki bozulmayı ele almış.[15] Gözde Mirza’nın Yeditepe Üniversitesi’nde 2007’de hazırladığı antropoloji master tezi ise ağırlıkla İstanbul Kırım Derneği’nde faaliyet gösteren kadınlarla yapılan derinlemesine görüşmeler çerçevesinde İstanbul’daki Kırım kökenli kadınları toplumsal cinsiyet ve milliyetçilik bağlamında araştrıyor.[16]

 

SEYAHAT NOTLARI, HATIRATLAR, AİLE TARİHLERİ, VS…

Kırım Tatar millî hareketinin Kurultay ve Süleyman Sulkiewicz hükümetleri dönemindeki önderlerinden ve daha sonra diasporadaki gayrı-resmî Millî Merkez’in lideri Cafer Seydahmet Kırımer’in çoğunluğu daha önce Emel dergisinde yayınlanmış olan hatıraları 1993’de Emel Vakfı’nın çabalarıyla kitap halinde basıldı.[17] Birkaç yıl önce de, İsmail Otar ile Ömer Özcan, Cafer Seydahmet Kırımer’in 1954 yılından başlayarak öldüğü 1960 yılına kadar günlük şeklinde tuttuğu notları açıklayıcı dipnotlarla besleyerek yayına hazırladılar.[18] Kırım Tatarlarının diasporadaki liderlerinden rahmetli Kırım Tatarlarının diasporadaki liderlerinden rahmetli Müstecip Ülküsal’ın hatıratı ölümünden kısa bir süre sonra onu titiz bir çalışmayla yayına hazırlayan Hakan Kırımlı’nın takdim yazısıyla gün yüzüne çıktı.[19]

Çok kısa bir süre önce elim bir trafik kazasının aramızdan ayırdığı rahmetli gazeteci Kemal Çapraz’ın (1964-2008) 1989 sonrası dönemde yaptığı, Kırım’la ilgili, daha önce çeşitli mecralarda yayınlanmış olan röportajların 1995 yılında kitap halinde basıldığını gördük.[20] Gene yakın bir zaman önce genç yaşta hastalık sonucu vefat eden Mehmet Akif Albayrak’ın (1969-2007) yazdığı Kırım rehber kitabı Yeşil Ada Kırım Kırım’ı kısa süreliğine ziyaret etmek isteyenlerin ilk başvuracağı kılavuz kaynakların başında gelmektedir.[21]

Efsanevî Kırım Tatar yırcısı Sabriye Erecepova’nın (1912-1977) hatıraları ölümünden uzun bir süre geçtikten sonra yeni gün yüzüne çıktı.[22] Bilkent Üniversitesi’ndeki master’ının ardından Toronto Üniversitesi’nde doktora yapan F. Tutku Aydın, Polatlılı avukat ve cemiyet adamı babası Hasan Aydın’la beraber, gerek Türkiye’de, gerekse Kırım’da daha önce eşi görülmemiş bir örnek olarak, içinde popüler bir sima olup olmamasına bakmaksızın, aile tarihlerini yazarak ilgililerin bilgisine sundu.[23]

1986 doğumlu üniversite öğrencisi A. Buket Çoşkuner çoğu 2. Dünya Savaşı’nda yurdunu terk etmek zorunda kalan Kırım muhacirlerinin döneme ilişkin hatıralarını birleştirerek yayınladı.[24] İkinci Dünya Savaşı sırasında Kırım’dan ayrılmak zorunda kalan rahmetli Halime Çokgezen (1924-2005) de hayli ileri yaşında Kırım ve daha sonra yerleştiği Türkiye hatıralarını yazdı.[25]

1927 yılında Sudak’ın Ayserez köyünde doğan Feyzi Raman Yurter daha önce dağınık bir şekilde yayınlanmış kimi yazılarını hiç yayınlanmamış olan yazılarıyla birleştirerek anılarını kitaplaştırdı.[26] Kırım’daki çocukluk ve okul çağlarından başlayarak ve İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında gurbette kamplarda yaşadıklarından geçerek Türkiye’de kurduğu hayatını, Türkiye’nin çeşitli illerinde ve Almanya’da geçen çalışma hayatını ve Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonraki Özbekistan ve Kırım ziyaretlerini açık sözlülükle anlatıyor. Kitap anlatılan dönemlere ait değerli fotoğraflarla da süslenmiş.

Memet Müedin’in [Sevdiyar], ölümünden sonra, ABD’de Birlik dergisinde Kırım’ın Alman işgali sırasındaki hali pür meâlini anlattığı anıları birkaç sayı boyunca tefrika edilerek yayınladı.[27]

Aynı döneme ilişkin bir başka yayın da ise Hasan Devrim Kırımlı bir tanışından dinlediği öyküyü romanlaştırmış. Öykü Kırım’da 1920’li yılların sonundaki kolektivizasyon ve buna bağlı sürgün dekorunda başlayıp İkinci Dünya Savaşı yıllarındaki muhaceretle devam ediyor.[28]

Bu dönemde çeşitli sebep ve kaygılarla Kırım’a yaptıkları seyahatlerden damıtarak kaleme aldıkları izlenimleri peş peşe yayınlayanlar olmuştur. Bunlara bir örnek birkaç yıl Kırım’da yaşayan Seher Durmaz’ın Bir Güzel Gurbet Kırım’ıdır.[29] Bir diğeri Kırım’a kısa süreli bir seyahat gerçekleştiren Erdoğan Aslıyüce’nin Ukrayna Toprağında Turan’dan Kırım’a adlı kitabıdır.[30] TİKA aracılığıyla Kırım Devlet Pedagoji ve Sanayi Üniversitesi’ne Türkoloji bölümü kurmak üzere görevle giden tarihçi A. Nezihi Turan Kırım’da geçen iki yılını gayet naif bir şekilde hikâyeleştirerek anlatmış.[31]

Evliya Çelebi’nin 17. yüzyıl ortalarındaki seyahatlerinden yola çıkarak kaleme aldığı ünlü Seyahatnamesi’nden 1969 yılında Lehçe bir seçki yayınlanmıştı. 1996’da işte bu kitaptan derlenen Kırım ve dolay-larına ilişkin pasajlar Mihail B. Kizilov tarafından Rusçaya çevrilerek Kniga puteşestviy adıyla yayınlandı.[32] Bu arada Yücel Dağlı ile Seyit Ali Kahraman’ın hazırladıkları ve 2005 yılında Yapı Kredi Yayınları’nda çıkan Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nin 2. cildi seyyahın Kırım’a yönelik gezi izlenimlerini de barındırmaktadır.[33]

İnci A. Bowman tarafından uzun bir giriş yazısı ve açıklayıcı notlarla İngilizce olarak yayına hazırlanan baba tarafından dedesi eğitimci Fevzi Altug’un Berlin’de çıkan İdil-Ural Tatarlarının yayın organları Yan Yul ve Yana Milli Yul dergilerinde 1929-1931 yılları arasında yayınlanmış olan eğitim gönüllüsü olarak bulunduğu baba ocağı Kırım’daki iç savaş ve açlık yıllarına ilişkin hatıraları İstanbul’da Isis Pres tarafından Thornbush adıyla 2004 yılında basıldı.[34] Bir yıl sonra aynı eserin Türkçe versiyonu bu kez 1918 yılında İstanbul’da çıkan Tatar Cemiyet-i Hayriyesi’nin yayın organı Kırım Mecmuası’ndaki 3 makalesinin ve yine daha önce yayınlanmış şiirlerinin ilâvesiyle Türkçeye çevrilerek metin orijinallerinin Latin harfli tıpkıbasımlarıyla beraber fotoğraflar eşliğinde yayınlandı.[35]

Geniş çapta okunarak hayli popüler olduğundan Kırım Tatarların diasporadaki haklı gururu olmuş ve art arda birçok nesle Türklük/Tatarlık bilinci aşılamış olan romancı Cengiz Dağcı da “Kırım’da Geçen Yıllar”, “Savaş Yılları” ve Savaş Sonrası Yılları” şeklinde üç bölümde anlattığı hatıralarını yayınladı.[36] Ünlü şair Şevki Bektöre’nin mühendis oğlu Atilla Bektöre (d. 1922) de ülkeleraşırı anılarını A Nomad’s Journey adıyla kitaplaştırdı.[37]

 

KIRIM TATAR GÖÇLERİ ÇEVRESİNDEKİ YAYINLAR

Kırım Tatar incelemelerinin ayrıcalıklı bir konusu da göçlerdir. Hakikaten göçler konusu neresinden bakılırsa bakılsın Kırım Tatarlarında belirleyici bir öneme sahiptir. 1970’lerin başında son olarak Mark Pinson’ın sistematize etmeye çalıştığı Kırım Tatar göçleri (Kuzey Kafkas göçleriyle beraber) meselesi, Kemal Karpat’ın göçün Dobruca’daki izleri üzerine kimi önemli yayınlarını saymazsak, uzunca bir süre duraklamaya uğramışken 1990’ların sonundan başlayarak tekrar bilimsel bir ilgiye mazhar olmaya başladı.[38] Sırasıyla sayacak olursak, 1990’lardaki Süleyman Erkan[39] ile Abdullah Saydam’ın[40] yayınlanmış doktora tezlerini 2000’lerde Brian Williams[41] ile Hakan Kırımlı’nın[42] hacimli ve bol dipnotlu makaleleri izledi. 

1930’lu ve 1940’lı yıllarda Kırım ve havalisi ile genel olarak Sovyetler Birliği’nden Türkiye’ye yapılan münferit ve toplu göçler maalesef şimdiye dek bilimsel bir ilgiye mazhar olamamıştır. Bu bağlamda, Mübeyyin Batu Altan’ın ABD’de Birlik dergisinde yayınlanan Fatih’teki kahvesi “Kırım Tatarlarının İstanbul Konsolosluğu” gibi çalışan Hamza Göktay’ın arkadaşı Cafer Gülümoğlu’yla birlikte yıllar içinde tutttukları 1940’lı yıllarda Sovyet Rusya’dan göçenlere dair bilgiler barındıran Kırım Tatarlarına Ait Kayıt Defteri’ni tanıttığı çok önemli çalışması umarız en kısa sürede Türkçeye çevrilerek yayınlanır.[43]

 

DÖNÜŞ SONRASI KIRIM’DAKİ PROBLEMLER, ÇATIŞMA İHTİMALLERİ ve ÖNLEYİCİ ÇABALAR HAKKINDA YAYINLAR

Andrew Wilson’ın 1994’deki International Alert raporu The Crimean Tatars ile Open Society Enstitüsü’nün 1996’daki raporu Crimean Tatars: Repatriation and Conflict Prevention’ıyla başlayan bu meyandaki etüdler duraklamaksızın devam etti. Kiev’den Natalya Belitser ile Oleg Bodruk internet üzerinden de yayınlanan uzun “Krım kak region potentsial’nogo konflikta” makalesini kaleme aldılar.

Ayşegül ve İsmail Aydıngün Kırım’a dönen Tatarların verdikleri yaşam mücadelesinin yanı sıra kimliklerini oluşturma çabalarını çok güzel anlatıyorlar.[44]

Ukraynalı Taras Kuzio Kırım yarımadası üzerindeki gizli ve gizil üçlü çatışmanın boyutlarını tartıştığı kitabında 1990’ları baştan sona kuşatan ve dozu azalsa da özünü 2000’lere de taşırtan Kırım meselesini masaya yatırıyor.[45] Alman Jürgen Drzymalla ise bu çatışmayı daha çok Rusya ile Ukrayna arasındaki politik çatışmaya indirgiyor.[46]

Alman asıllı, 1972 doğumlu Gwendolyn Sasse İngiltere’de The Crimea Question adlı Oxford Üniversitesi yayınlarından çıkan doktora tezinden yola çıkarak yazılmış kitabında Sovyet sonrası kimlik ve çatışma konularını ele alıyor.[47]

Sovyet-sonrası Ukrayna’sında Kırım Tatarlarının Kırım’a dönüşleriyle birlikte başlayan yeni süreçteki çatışma potansiyelleri ile uyum / entegrasyon dinamiklerini çoğu zaman yerinde araştıran İdil P. İzmirli doktorasını geçen yıl içinde tamamladı.[48] 

 

KIRIM’DAKİ DİĞER MİLLETLERLE İLGİLİ YAYINLAR

1974 Akmescit doğumlu Mihail Kizilov Sovyet-sonrası Kırım’da Kırım Yahudilerinin hafızası olmuştur. İlgi alanı Hazarlardan başlayarak Doğu Avrupa ve Kırım Karayları ile Kırımçaklar olan Kizilov daha 2007’de Oxford’dan doktorası almadan evvel gerek Avrupalı, gerekse Rus seyyahların izlenimlerinden yola çıkarak çok değerli bir Kırım Karayları monografisine imza atmıştır.[49]

TİKA vasıtasıyla Kırım Devlet Pedagoji ve Sanayi Üniversitesi’ne atanan Erdoğan Altınkaynak da 2000’li yılların başında Kırım’da vazife yaptığı yılları boş geçirmemiş ve Kırım Tatar dili yörüngesinde dönen, kimisi farklı din ve etnik gruplara mensup halklarla ilgili Türkiye’de pek bilinmeyen folklorik konularda 3 değerli yayın yapmıştır.[50]

 

SÜRGÜN VE DÖNÜŞ ÜZERİNE YAYINLAR

Edward Allworth’un on yıl arayla hafif değişikliklerle iki kez derlediği Kırım Tatarları kitabı Kırım Tatarlarının Batı dünyasında unutulmaya yüz tutan kültürel varlıklarını glasnost ortamında yeniden duyurma çabasından başka bir şey değildi.[51] Broşevan ve Tıgliyants Kırım’ın Nazi işgalinin bertaraf edilip yeniden zapt edilmesinin ardından başlayan Tatar sürgün ve dönüş sürecini belgesel çerçevede yeniden oluşturuyorlar.[52]

Kırım Tatarların uğradıkları sürgün hadisesi bu ve benzeri konuları ele alınan Batı’da çıkmış bazı genel yayınlarda kapsanmıştır.[53] Sözlü tarihin bir parçası olarak sürgün anıları Akmescit’te 2 cilt halinde ilgili kamuoyunun dikkatine sunulmuştur.[54]

Kırım Tatarlarının 1944 yılında uğradıkları sürgün ve bunun Kırım Tatar halkının bilinci üzerindeki etkileri gibi konular son dönemlerde ecnebiler tarafından da bilimsel makalelere konu edildi.[55] Greta Uehling aynı zamanda doktora konusu da olan bu alanda peşpeşe ciddî makaleler çıkardı.[56]

Bilimsel çalışmalarını Moskova’da Memorial çatısı altında sürdüren genç nesilden çalışkan ve verimli tarihçi Gülnara Bekirova’nın ikisi monografi, diğeri makale derlemesi olan 3 çok önemli eserinden söz etmek yerinde olur. İlkinde Bekirova Tatarların sürgün sonrası kurtuluş hareketinin geçirdiği evreleri SSCB’de Kırım Tatar problemi adı altında analiz ediyor.[57] İkincisinde Kırım Tatarlarının 2. Dünya Savaşındaki Nazi işgaliyle başlayan kötü kaderlerinin izini sürgün ve sonrasındaki çeşitli mücadele evrelerinin tarihî serüveninin belgesel hikâyesiyle sürdürüyor.[58] Üçüncüsünde ise Kırım Tatarlarının XIX ve XX. yüzyıllardaki varlık tarihlerinden arşivlere dayalı sayfalar sunuyor.[59]

Tarihçi Rüstem Hayali’nin Maarifçi cemiyetinin desteğiyle yayınlanan son eseri Kırım Tatarlarının sürgündeki ve Stalin’in ölümünün ardından yavaş yavaş gelişen “buzların erimesi” dönemindeki Sovyet etnik politikası şartlarındaki  mücadelerinin evrimini ele alıyor.[60]

Şair-edip Ablâziz Veliyev tek başına Kırım Tatar halkının 20. yüzyıldaki acısını hafifletecek, isimli-isimsiz kahramanların odağa yerleştirildiği, hatıra kitaplarını peş peşe yayına hazırlıyor.[61] Aynı meyandaki bir diğer çok ciltli yayın da şair İdris Asanin’in Adalet Kureşi Saflarında adlı hatıra kitabıdır.[62]

Son olarak N. Bugay’ın başta Kırım Tatarları olmak üzere 2. Dünya savaşı sonrası Kırım’dan sürülen halklarla ilgili yaptığı dokümanter çalışmayı anmadan geçmek haksızlık olurdu.[63]

 

BİTİRİRKEN: PERİYODİKLER

Bu dönemde konumuza münhasır periyodik dergilerin yayınında da önemli bir artış yaşanmış olup buralarda sayısız önem arz eden makale yayınlanmıştır. En kıdemli dergi olan Emel’in 1998’de beklenmedik bir şekilde yayınına ara vermesine nazire yaparcasına Türkiye diasporasında birçok dergi mantar gibi bitmiştir. Bunlardan Emelimiz Kırım dergisi 1992’de başladığı yayın hayatını uzun zaman soluklu bir şekilde sürdürse de 2007 yılından itibaren yayınına ara vermiş görünüyor. ABD’deki Birlik 1999’dan bu yana yayınını sürdürmekte. Bursa’dan yayın yapan Kalgay 1996’dan beri hizmet vermekte. İstanbul’da çıkan Bahçesaray uzunca bir süredir yayında.[64] İnternetten yayın yapan Fikirde Birlik artık kalıcılaşmış görünüyor. Kırım’da Latin alfabesiyle çıkan Günsel’in akamete uğradığı çok oluyor. Çorum’da KaraM Yayıncılık tarafından 2004’ten beri yayınlanan Karadeniz Araştırmaları dergisi sık sık Kırım’la ilgili makaleler de basıyor.

Kırım cephesinde ise, Ukrayna Bilimler Akademisi’ne bağlı A. Krımskiy’in adını taşıyan Şarkiyât Enstitüsü’nün Kırım şubesinin yayınladığı İstoriçeskoye naslediye Krıma çoğu sayısında içinde Kırım Tatarlarını da ilgilendiren yazılara sayfalarını açıyor. Tarih ve arkeoloji konularında yayın yapan başka iki dergi de Krımskiy Muzey  ile Krımskiy Arhiv’dir. 

Akmescit’teki Tavrida Millî Üniversitesi nezdinde 1997’den beri çıkan, içinde bilimsel makalelerin yer aldığı Kultura Narodov Priçernomorye dergisi yayınlanmaya devam ediyor. Burada S. Gromov’un XX. yüzyılın ilk yarısındaki Kırım Tatar millî mücadelesinin sayfalarını aralayan makaleleri, R. Hayali’nin Kırım Tatar nüfusu ve 1920’li yıllardaki Kırım Tatarların siyasî faaliyetleri ile dil konferansla­rına dair makaleleri, A. İşin’in, Kırım’da iç savaş yıllarını, O. Romanko’nun 2. Dünya Savaşı yıllarındaki Kırım’ı konu eden makaleleri, B. Zmerzlıy ve N. Yablonovskaya’nın XX. yüzyılın ilk yarısında Kırım’da çıkan gazete ve periyodikler ve genelde Kırım Tatar eğitim tarihine ilişkin münferit makaleleri, M. Masayev’in Kırım Tatarlarının XIX. yüzyılda Rus ordusu içindeki rolleriyle ilgili makeleleri, V. Paşçenya’nın Kırım’da 1920-1930’lu yıllardaki siyasî kurumlara ve bu çerçevedeki etno-millî meseleye değgin makaleleri gibi yazıları okumak mümkün. Bu üniversite’nin bir diğer yayını olan Uçonıye zapiski’de de aynı yazarların benzer konudaki yazıları okunabilir. KİPU’nun (Kırım Endüstri ve Pedagoji Üniversitesi) da, bir önceki kadar gelişmiş olmasa da, benzer bir Uçonıye Zapiski’si var.

Ayrıca Golos Krıma, Yanı Dünya, vb. gazeteler de zaman zaman önemli makalelere ev sahipliği yapıyorlar.