SOVYET-SONRASINDA YAPILAN KIRIM MUHTAR SOVYET CUMHURİYETİ DÖNEMİ TETKİKLERİNDE KIRIM TATARLARI MESELESİNE DAİR NOTLAR

SOVYET-SONRASINDA YAPILAN KIRIM MUHTAR SOVYET CUMHURİYETİ DÖNEMİ TETKİKLERİNDE KIRIM TATARLARI MESELESİNE DAİR NOTLAR

 

Bülent TANATAR

Sovyetler Birliği nomenklaturası içindeki yenilikçi hizbin yeni bir atılımla çözülmenin önüne geçmek üzere Gorbaçov önderliğinde açtığı glasnost yolu ilelebet sürgünlükte yaşamayı reddeden ve geri dönüş mücadelesiyle bütün diğer Sovyet halklarına örnek olan Kırım Tatarlarının üzerindeki stereotipik imgelerin ve kalıplaşmış kanaatlerin de örtüsünün kalkmasına yardımcı oldu. Bu süreç zarfında geri dönüşler hızlandı ve Kırım Tatarları anavatanlarında kayda değer bir varlık olarak kökleşerek kendilerini yeniden yaratmaya giriştiler. Sovyetler Birliği’nin yıkılmasına eşlik eden ve sonrasını da karakterize eden kaos ortamı şüphesiz onların çabalarını en çok baltalayan faktörlerin başında gelir. Bütün bu olumsuz şartlara rağmen yeni durum eski Sovyet dünyasındaki akademya içinde olduğu kadar dışında da algılanmaya, açıklanmaya gayret edildi, bunun için tarihsel perspektif kaçınılmaz olarak devreye girdi. İlk şaşkınlık, glasnost’un öforik safhasında siyasî kaygılar daha az baskınken etnik ve konfesyonel bağnazlıklar tetkiklerin ana motoru değildi ve sanki Kırım ve Kırım Tatarları konusu diyalog içinde ve daha sağlıklı bir dille ele alınabiliyordu. 2000’li yıllardan itibaren ise konu giderek negatif ve çoğunlukla internet ortamında olmak üzere sapkın bakış açılarının kurbanı olmaya başladı.

Bugün, 2014 yılındaki Kırım’ın Rusya tarafından işgalinden sonra Sovyet muhtariyetinde Kırım ve Kırım Tatarları meselesinin bağımsız ve özgür tetkiki Kırım’ın kendisinde ve Rusya kökenli Rus-dilli çevrelerde tek tipleşmiş olup nadir rastlanan bir meta haline geldi. Yine de anaakımın dışında kalıp özgün eserlere imza atan Kırımşinaslar sayesinde sosyal ve beşerî bilim alanlarındaki Kırım Tatar tetkiklerinde genişlik olduğu kadar derinlik olarak da kayda değer gelişmelere tanık olduk. Burada özetle, daha önceki yazılarımızda dikkat çektiklerimiz, unuttuklarımız ve ulaşamadıklarımız müstesna, bunların üzerinden geçmeye çalışacağız.^[1]

1990’ların başından itibaren belge yayınlarıyla temayüz eden araştırmacılar içinde en çok iz bırakanlardan biri herhalde Vladimir Broşevan’dı. Diğerleri arasında onun Kırım Cumhuriyeti. 1921 yılı. Kısa Bir Tetkik (1992, Aleksandr Formançuk’la beraber), Kırım MSSC’de 1920’li Yıllardaki Siyasî Mahkemeler (1999), Kırımda Kulakların Tasfiyesi (1999), …Kırım Muhtar SSC Kurulsun (2001), Kırım MSSC’de Tatarlar (2005) adlı kitapçıkları Kırım’da muhtar bir sovyet cumhuriyeti kurulma sürecine, Veli İbrahim ve 15 arkadaşı ile sonrasında Milli Fırka adı altında 63 kişinin yargılanmasına dair safahata, Kırım’da kulakların tasfiyesine ilişkin birçok bilgi ve belge içeriyordu.^[2] Broşevan zaman zaman Yanı Dunya gibi Kırım Tatarca ve Golos Krıma gibi Rusça yayın yapan Kırım Tatar veya Krımskaya Gazeta, Krımskie İzvestiya gibi Rus gazetelerinde de benzer konularda yazılar yazdı.^[3]

Kırım’da bir Sovyet cumhuriyetinin kurulması sürecine yönelik anlatı Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından birçok yazar tarafından birçok kez yeniden ziyaret edildi. Bunlar arasında en ilginçlerinden biri de Pyotr Garçyov’un 1998 yılında Kultura narodov priçernomorya dergisinde yayınlanmış olan “S.M. Kirov: organizator Respubliki Krım” adlı makalesidir.^[4] Garçyov’un Veli İbrahim’in dramına eğildiği bir makalesi de vardır.^[5] Kırım’da Sovyet kuruluşu hakkında en çok çalışma yapılan alanların başında geliyor. Son yıllarda bu konuda Tetyana Bıkova’dan Grigoriy Kondratyuk’a kadar birçok araştırmacı tezler, makaleler, kitaplar yazdı.^[6]  

Bu aşamada öncelikle artık her ikisi de rahmetli olmuş Zarubin biraderlerin döneme ilişkin literatüre yaptıkları katkılardan bahsetmek gerekir. Bunların içinde en önemlilerden biri ağabey Aleksandr Zarubin (1951-2003) tarafından 1996 yılında Krımskotatarskoe natsionalnoe dvijenie v 1917-1921 gg. başlığıyla yayımlanan koleksiyon derlemesidir.^[7] Aleksandr’ın kardeşi Vyaçeslav Zarubin’le (1963-2019) birlikte iç savaşın sona erip Kırım’da Sovyet rejiminin geri dönülmez biçimde kurulmasının 75. yıl dönümü için kaleme aldıkları Bez pobediteley. İz istorii granjdanskoy voynı v Krımu eseri Vyaçeslav’ın Aleksandr’ın ölümünün ardından münferit olarak İstoriçeskoe nasledie Krıma dergisinde yayımladığı maalesef giderek yer yer Tatar-karşıtı tonların filiz verdiği uzun makalelerindeki zenginleştirmelerin eklenmesiyle 2008 yılında iki kat büyümüş olarak 2. baskısını yaptı.^[8] Vyaçeslav Zarubin son olarak bu çalışmanın daha yoğunlaşmış bir biçimini Proyekt “Ukraina”. Krım v godı smutı (1917-1921 gg) adıyla 2013’te okurların dikkatine sundu.^[9] Zarubinleri okumak Kırım Tatar perspektifine girmeyen veçheleri ve bazı önemli ayrıntıları yakalamak için gereklidir.

Ne mutlu ki, Ukrayna devletinin 2000’lerde aldığı önemli bir kararla açtığı kendi elinde kalmış eski KGB arşivlerinin yarıklarından çıkan sızıntılar sayesinde Kırım Tatarlarının uğradıkları zulümler ve sürgünlerin yol açtığı kaybolmuş tarihlerine az da olsa bir ışık düşmeye başladı.^[10] Bu cümleden, Kırım Tatar millî hareketinin tarihte iz bırakmış en önemli şahsiyetleri arasında haklı bir üne sahip olan gazeteci, edebiyatçı, üniversite hocası, politikacı A. Sabri Ayvazov’un “hapishane defterleri” iki farklı kritik edisyon olarak yayımlandı.^[11] Sabri Ayvazov’un hapishane koşullarında yazdığı ve millî uyanış devri ile başlayıp Kırım’da sovyet kuruluşunun Veli İbrahim’in idamına dek süren devresi arasında cereyan eden olayları içeren bu yer yer hayli ayrıntılı ve kritik önemdeki hatıraların kuşkusuz belli bir ihtiyatla okunması icap eder.

Dmitro Ursu Kırım Tatar kültür ve siyaset adamlarının, bilhassa şair, dilbilimci ve bir dönem aktivist Bekir Çobanzade’nin hayatının bilinmeyenlerine yaptığı hassas dokunuşlarla unutulmuşluktan çıkarılmasına yaptığı eşsiz katkılarla olduğu kadar Kırım’da yaşadığı süre boyunca etrafında yarattığı entelektüel aurayla da her daim hürmetle anılmayı hak ediyor.^[12]

Muhtar Cumhuriyet dönemi Kırım’a ait sosyo-kültürel hayatın en kayda değer Kırım Tatar araştırıcısı olan tarihçi R. Hayali’nin makaleleri, yazdığı ve derlediği kitapları diğerlerinin yanı sıra bilhassa efsanevî Milli Fırka gizeminin çözülmesi konusunda onsuz olmaz bir rehber niteliğinde.^[13]

I. Yefimov ve R. Beloglazov 2002 yılında yayımladıkları bir makalede 1920’li yılların başında GPU’nun Kırım şubesinin başkanı S. Redens’in başkanlığındaki bir heyetin hazırladığı “Obzor musulmanskogo dvijeniya po 1-ye oktobrya 1920 goda” adlı Bolşeviklerin Kırım Tatarlarına yönelik bakış açısını hilafsız yansıtan raporunu ele aldılar.^[14] Aleksandr Yefimov’un Kırım’da bir Yahudi Cumhuriyeti kurma girişimine dair ufuk açıcı bir makale yazdığını da geçerken belirtelim.^[15]

2005 yılında Moskova’da yayımlanan bir belge koleksiyonunda Kırım Tatar tarihinin KrASSR döneminin, diğerleri arasında en  başta Veli İbrahim’in başını yiyen Kırım’da Yahudi yerleşimi, yine  onun Komünist Parti’nin Kırım Oblast sekreteri S. Petropavlovskiy’le olan çatışması gibi meselelere ilişkin kimi sırlarına ışık tutacak nitelikteki bazı belgelere de yer verildiği gözlendi.^[16]

Ukrayna’nın çeşitli ilgili devlet organlarının elbirliğiyle hayata geçirilen Reabilitovani istoriyeyu (Tarih tarafından temize çıkarılanlar) bilimsel-belgesel kitap serisinin Kırım Muhtar Cumhuriyeti’ne ilişkin olarak 2004-2014 yılları arasında çıkan 9 cildi içinde birçok zulüm örneği içeren makalenin ve belgenin yanı sıra bir zulme uğrayanlar ansiklopedisi (son citlt л/l harfinde kalmış) de var.^[17] 

Fransa’da Grégoy Dufaud, bilahare kitaplaşan, Kırım ve Moskova’daki arşiv belgelerini de kullandığı doktora tezi ve bağlı makalelerinde Kırım’daki Sovyet kuruluşunun ilk aşamalarında Kırım Tatar millî kadrolarının kendilerine bekçilik görevi tevdi edilen gerek Kazan Tatarlarıyla gerekse sonra diğer Rus ve Ruslaşmış Leton, Yahudi, vb. gayri-Rus unsurlarla rekabet ve çatışmalarını olabildiğince işledi.^[18]

Kırım, Akmescit doğumlu Sankt-Peterburglu Valeriy Vozgrin’in (1939-2020) 2013 yılında yayımlanan 4 ciltlik abidevî İstoriya Krımskih Tatar adlı çalışması anılan dönemin hemen bütün duraklarını sayısız referanslarla ele alarak yakın dönem Kırım ve Kırım Tatarları tarihi için derli toplu bir portre sunuyor.^[19] Kitapta Kırım Tatar tarihinin bütün veçheleri itinalı vurgularla işlenerek kapsanmış olup bu yazıda bilhassa üzerinde durduğumuz muhtariyet dönemi için de bolca arşiv referansı verilmiş.

Kırım kökenli Ukraynalı siyasal tarihçi Andriy İvanets’in 2 önemli çalışmasını burada zikretmeden geçmek olmaz. Bunlardan ilki yazarın 2013 yılında yayımlanan Ukrayna Halk Cumhuriyeti’nin 1918-1920 yılları arasındaki o kısa ve çok çalkantılı dönemde Kırım’la ilgili tutumunda çizdiği zigzagları ele aldığı kitap.^[20] Diğeri ise Kırım Tatar millet bilincinin ete kemiğe bürünerek kurucu meclisten millî meclise evrildiği süreci, kısaca Birinci Kurultay’ın tarihini aşama aşama anlattığı eser.^[21] Andriy İvanets’in Andriy Kohut’la müştereken kaleme aldıkları 2019 yılında Kyiv’de yayımlanan Krımkotatarskıy natsionalnıy ruh u 1917-1920 rr. za arhivamı komunistıçnıh spetsslujb adlı, hemen hemen yarısı, kimisi başka mahreçlerde daha önce kısmen yayımlanmış olsa da, önemli belge çevrim yazılarını içeren kitaplarının manidar alt başlığı dönemi okumak ve anlamak için geriye kalan yegâne olmasa da ana başvuru kaynaklarının özel servislerin süzgecinden geçen bilgi kırıntılarıyla örülü arşivler olduğunu bize bir kez daha önemle hatırlatıyor.^[22]

Tahir Kerim’in (Tair N. Kirimov) 2011 ve daha sonra genişletilmiş olarak 2012 yılındaki Millet Cevherleri antolojisi 1917-1920 yılları arasında Millet gazetesinde çıkan N. Çelebicihan, Cafer Seydahmet, H. Sabri Ayvaz, Habibullah. Odabaş, Osman Murasov, Cemil Kermençikli ve Abdurahman Kadrizade’nin yazılarından derlenerek oluşturulan ve dönemin dilini olduğu gibi ruhunu da teneffüs etmemizi sağlayan önemli bir göz nuru eser. Aynı yazarın I. Kurultay Devri. Qırımtatar Edebiyatı ve Matbuatınıñ Ananeleri adlı monografisi de önceki çalışmanın bir tamamlayıcısı niteliğinde.^[23] Şair Abdurahman Kadrizade’nin kızı Piraye Kadrizade’nin 2012’de basılan hatıraları da dönemin hadiselerine ışık tutacak nitelikte bilgiler barındırıyor.^[24] Dönemin aydınları için yine her zamanki gibi en yetkin adres İsmail Kerim. Onun yazıları için verilecek atıflar koca bir makale dolduracak boyutta olduğundan bundan kaçınıp onun, şükürler olsun ki, henüz son sözünü söylememiş olan opus’unu başlı başına referans göstermekle yetiniyoruz.^[25] 

Kırım Muhtar Cumhuriyeti döneminde çıkan Okuv İşleri, İleri, Edebiyat ve Kultura gibi önemli Kırım Tatar dergilerini tanıttığı basına dair makalelerinin yanı sıra önemli Kırım Tatar aydın şahsiyetlerinden Hüseyin Bodaninskiy ve Habibullah Odabaş’ın biyografilerine yönelik çalışmalarıyla temayüz eden Kamelya Tekne son olarak Veli İbrahim dönemi üzerine yayımladığı bir makalenin yanı sıra Kırım Tatar millî hareketine karşı Sovyet basınında ilk derli toplu Bolşevik anti-tezi yazan devrim iştirakçisi ve dönemin ünlü siyaset yazarı V. Yelagin’in ilkin Moskova’da 1925 yılında çıkan Novıy Vostok dergisindeki makalesini aynı yıl Kırım’ın Akmescit şehrinde ayrı bir basım olarak yayımlanan Kırım Tatarca tercümesi ve Rusça aslının tıpkıbasımlarıyla birlikte bir giriş yazısı ve haşiyeler eşliğinde kitap olarak yayımladı.^[26]

Son yıllarda çalışmalarını Moskova’da sürdüren Başkurt asıllı tarihçi Salavat İshakov peş peşe yayınladığı makaleler ve ulaşılması zor arşiv belgeleriyle konvansiyonel tarih yazımına egemen olan ön kabulleri sorgulamamıza yol açacak netlikte bulgu ve yorumlarıyla kendi özgün sesini tarihe yazdırma imkânları elinden alınmış, uzun yıllar işgal altında, baskı altında, sürgünde suçlu gibi yaşamış olan, karanlıktaki, sisler içindeki Kırım Tatarlarının hoyratça görmezden gelinen varlıklarına projektör tutarak terazinin bastırılmış kefesinin yukarıya kaldırılmasına yardım etti. İshakov’un “katkıda bulunan” sıfatıyla “Russian Perspectives on Islam” web sitesinde^[27] yayınladığı belgeler anılan dönemde Kırım Tatarlarının karşı karşıya kaldıkları zorlukları ve yürüttükleri ulusaşırı faaliyetleri daha iyi anlamamız için çok değerli bilgiler sağlıyor. Bunlar arasında sürgündeki mülteci önder Cafer Seydahmet’in gerek Kırım’dan kesin şekilde ayrıldığı 1919 sonrası Avrupa’daki gerekse bilahare 1924’te Türkiye’ye artık daimî olarak yerleştikten sonra Türkiye-Romanya-Polonya üçgenindeki faaliyetlerine dair ilk kez dünya yüzü gören malzemeler bu sahada çalışanlar için altın değerinde. İshakov bunun dışında yazdığı müstakil makalelerle^[28], kitap bölümleriyle^[29] ve diğer çok-dilli belge koleksiyonlarıyla^[30] da anılan dönemle ilgili Kırım Tatar tetkiklerine kayda değer katkılarda bulunan en önemli araştırmacılar arasında kendine haklı bir yer edindi. Özellikle Türkçeye de çevrilip yayınlanan iki makalesinde alışılmışın dışında sorgulayıcı ve yerleşik ön kabullere şüphe düşüren hipotezlerle yepyeni bakış açıları sunuyor. Sırasıyla “Kırım Tatarlarının 1917-1941 Yılları Arasındaki Nüfusuna Dair Bir Deneme”‘de Kırım Tatarlarının nüfusuna dair Sovyet dönemi boyunca ve mirası aynen devralan Sovyet-sonrasında da tekrarlanagelen “bilgi”lerin çarpıtılmış olduğu iddiasını çağdaş bazı kaynaklara dayanarak ileri sürüyor ve “V. İ. Lenin ve İç Savaş Sırasında Kırım Devletinin Kurulması”nda da yine aynı şekilde Kırım’daki Bolşevik işgallerin ardından oluşturulacak devlet şeklinin karara bağlanma süreçlerindeki faktörlerin hep tekrarlananlardan farklı olarak sabit bir pist izlemediğini, bu süreçlerde etkili olan faktörlerin temelde mevcut, anlık konjonktürden etkilenen ad hoc kararlar olduğunu ortaya koyuyor.^[31]

Dönemin tarihine değgin birçok bölük pörçük, ama önemli ayrıntının tam olmasa da kayda değer bir birikim yarattığı yadsınamaz. Kırım Tatar tarihinin bu içinde anti-kolonyal, laik istiklâl mücadelesi barındıran, uzun bir aradan sonra toplum ve devlet yönetimi tecrübesini de içeren dönemi hâlâ biriken parçaları toplayarak birleştirecek, Sovyetoloji ile Türkolojiyi yetkinlikle harmanlayarak sentezleyecek yazarını arıyor.

[1] “Sovyet Sonrası Dönemdeki Kırım İncelemeleri Hattında Panoramik Bir Ufuk Turu I”, Emel Üç Aylık Fikir-Kültür Dergisi, Sayı 228, Sayfa 7-18, 2009; “Sovyet Sonrası Dönemdeki Kırım İncelemeleri Hattında Panoramik Bir Ufuk Turu II”, Emel Üç Aylık Fikir-Kültür Dergisi, Sayı 229, Sayfa 16-28, 2009; “Sovyet Sonrası Dönemdeki Kırım İncelemeleri Hattında Panoramik Bir Ufuk Turu III”, Emel Üç Aylık Fikir-Kültür Dergisi, Sayı 230, Sayfa 30-44, 2010; “Hep Aklimda Olan ve 20 Yıl Sonra Bir Kitabı Anarken Kağıda Dökülen Dolambaçlı Düşünceler”, Emel Üç Aylık Fikir-Kültür Dergisi, Sayı 268, 2019, s. 71-76.

[2] Krımskaya respublika. God 1921-y: Kratkiy İstoriçeskiy oçerk, Simferopol, 1992; Politiçeskie protsessı v Krımskoy ASSR v 1920-ye godı, Simferopol, 1999; Raskulaçıvanıe v Krımu, Simferopol, 1999; …Obrazovat Avtonomnuyu Krımskuyu SSR, Simferopol, 2001; Tatarı v Krımskoy ASSR. 1921-1941 gg., 2005.

[3] “Amet Ozenbaşlı”, Yanı Dunya, 28 Nisan 1995, no. 18 (235), s. 6; “Krımsko-tatarskiy poet Amdi Geraybay”, Golos Krıma, 13 Ocak 1995; “Vernulsa k narodu”, Krımskie İzvestiya, 19 Ocak 1995; “Amet Ozenbaşlı: ‘İzbavte menya ot pozornogo prozvişça’”, Krımskaya Gazeta, 11 Eylül 1996; “Delo Veli İbraimova”, Golos Krıma, 12 Haziran 1998; “… Voorujennuyu borba protiv vlasti ne veli”, Golos Krıma, 2 Ekim 1998.

[4] Pyotr Garçyov, “S.M. Kirov: organizatör Respubliki Krım”, Kultura narodov priçernomorya, no.4, 1998, s. 51-61. Tarafımızca çevrilen Türkçesi Emel dergisinde 2022 yılında yayımlandı. Bkz. Pyotr İ. Garçyov, “S.M. Kirov: Kırım Cumhuriyeti’nin Organizatörü”, Emel Üç Aylık Fikir Kültür Dergisi, sayı 281, 2022.

[5] Pyotr Garçyov, “Veli İbraimov – Jertva Stalinskih repressii”, Eldar Seitbekirov (der.), Repressirovannoe pokolenie krımskotatarskıh obşçestvenno-politiçeskih deyateley, podvijnikov nauki i kulturı, s. 131-140.

[6] Grigoriy Kondratyuk, “Krımskie Tatarı – sovetskie slujaşçie v realizatsii natsionalnoy politiki v Krımskoy ASSR (20-30-ye godı XX st.)”, Krımskoe İstoriçeskoe Obozrenie, No.2, 2014, s. 63-76; a.y., “Etnokonfessyonalnaya politika v otnoşenii musulman Krıma v mejvoennıy period (20-30-ye godı) XX veka”, Krımskoe İstoriçeskoe Obozrenie, No.1, 2018, s. 27-39; a.y., “Krımskie Tatarı v natsionalno-gosudarstvennom stroiteltsve Krımskoy ASSR (20-30-ye godı) XX veka”, Krımskoe İstoriçeskoe Obozrenie, No. 10 (1), 2023, s. 87-96; Tetyana Bıkova, Stvorennya Krımskoy ASSR (1917-1921 rr.), Kyiv, 2011, 247 s.; Maksim Krapiventsev, İstoriya transformatsii politiko-pravovogo statusa Krıma v 1917-1921 godah, yayınlanmamış doktora tezi, M.V. Lomonosov Moskova Devlet Üniversitesi Sivastopol Şubesi, Sivastopol, 2014, 231 s.

[7] A.G. Zarubin, “Krımskotatarskoe natsionalnoe dvijenie v 1917-1921 gg. [Dokumentı]”, Voprosu razvitiya Krıma (Nauçno-praktiçeskiy, diskussionno-analtiçeskiy sbornik), Simferopol, 1996, Vıpusk 3.

[8] A.G. Zarubin ve V.G. Zarubin, Bez pobediteley. İz istorii granjdanskoy voynı v Krımu, 1. Baskı Simferopol, 1997, 352 s. ve 2. Baskı Simferopol, 2008, 728 s.

[9] Vyaçeslav Zarubin, Proyekt “Ukraina”. Krım v godı smutı (1917-1921 gg.), Harkov, Folio, 2013, 380 s.

[10] Örnekse Kurultay zabıtlarının tetkikiyle A. İvanets önemli eserler kotarırken maalesef Kırım Tatar kökenli tarihçiler bunları değerlendirip henüz herhangi bir hamle yapamadılar.  

[11] Birinci defa çeşitli eklerle birlikte “İstoriya natsionalnogo dvijeniya v Krımu” başlığıyla Kazan’da çıkan Vostoçnıy svet dergisinin 2005 yılı 3. sayısında s. 12-50 arasında ve yine aynı derginin 4. sayısında s. 30-67 arasında Ayvazov’un daha önceki sorgularından kimi pasajlarla mecz edilmek suretiyle yayımlandı. Bu versiyon metni yayına hazırlayan Aleksandr Yefimov’un söz konusu derginin 4. sayısının 68-74. sayfaları arasındaki takdim ve açıklamalarıyla son buluyordu. İkinci yayın daha sek, ama bolca haşiyeyle birlikte Andrey Valyakin’le birlikte Rüstem Hayali’nin derleyicilerinden biri olduğu Poslednaya rukopis Sabri Ayvazova. Delo partii “Milli Firka” adıyla 2009 yılında Akmescit’te Dolya yayınevi tarafından yayımlanan kitabın 25-114. sayfaları arasında yer aldı.

[12] Dmitriy Pavloviç Ursu, Bekir Çoban-zade. Jizn, Sudba, Epoha, Krımuçpedgiz, 2004; Dmritriy P. Ursu (baş editör), Deyateli Krımskotatarskoy kulturı (1921-1944 gg.). Bio-bibliografiçeskiy slovar, Akmescit, 1999.

[13] Diğerleri arasında bkz. Rustem Hayali, Oçerki istorii obşçestvenno-politiçeskoy i kulturnoy jizni Krımskih Tatar v XX veke, 2008 Simferopol; a.y.,“Repressivnaya politika sovetskogo gosudarstva v otnoşenii Krımskih Tatar (1921–1941 gg.)”, Z arhiviv VUÇK-GPU-NKVD-KGB, No. 1 (32), 2009, s. 71-86; “Politiçeskie partii Krımskih Tatar (1917-1928 gg.)”, Gumanıtarnıe nauçnıe issledovaniya, No. 3, 2017, http://human.snauka.ru/2017/03/23009.

[14] A. Yefimov ve R. Beloglazov, “İzıskat puti k paralizavaniyu…” Dokumentı karatelnıh organov Voorujennıh sil Yuga Rossii i Krımskoy ASSR o krımsko-tatarskom dvijenii (1920-1923), Moskva-Krım. İstoriko-publitsistiçeskiy almanah, Vıpusk 4, 2002, s. 138-164.

[15] A.V. Yefimov, “Sozdanie Yevreyskoy Sovetskoy Sotsialistiçeskoy Respublik na Krımskom poluostrove v 20-30-ye godı [XX v.], Profi, 1999, no. 8-9, s. 24-30.

[16] Gatova L.S., L.P. Koşeleva, L.A. Rogovaya (der.). TsK RKP(b)-VKP(b) i natsionalnıy vopros. Kniga 1: 1918-1933. Sbornik dokumentov, Moskova, ROSSPEN, 2005, 783 s. Koleksiyonda kronolojik sırayla şu belgerelre yer verilmiş: 12 Temmuz 1923 tarihli Kırım SSC Müslümanları Diyanet İşleri Başkanı İ. Tarpi’nin İ.V.  Stalin’e Kırım Müslümanlarının dinî meseleleri hakkındaki mektubu; 31 Ocak 1924 tarihli Kırım Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Komiserleri Konseyi Başkanı S. Said-Galiyev’in İ.V. Stalin’e millî politikanın geleceği üzerine mektubu; 15 Ekim 1925 tarihli çok gizli ibareli Kırım Oblast Komitesi sekreteri S. Petropavlovskiy’in parti organizasyonundaki durum hakkında RKP(b) Merkez Komitesi’ne mektubu; 17 Şubat 1926 tarihli Bütün Birlik Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi’nin partinin Oblast Komitesi sekreteri S. Petropavlovskiy ile Kırım Muhtar SSC’nin Merkezî İcra Komitesi başkanı V. İbrahimov arasındaki anlaşmazlığın çözümü için oluşturduğu komisyonun toplantı tutanaklarından bir kesit; 22 Şubat 1926 tarihli Bütün Birlik Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi Organizasyon Bürosu’nun “Kırım Örgütünün Durumu Hakkında” Kararı; 10 Nisan 1926 tarihli gizli ibareli RSFSC Tarım Halk Komiseri A.P. Smirnov’un Yahudilerin Kırım’a yeniden yerleştirilmesi konusunda Bütün Birlik Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi Politbüro’suna notu.1926 yılına ait Bütün Birlik Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi Ajitasyon ve Propaganda Dairesi Ulusal Azınlıklar Alt Dairesi başkanı S.M. Dimanşteyn’in İ.V. Stalin’e, Yu. Larin’in Yahudi özerkliği konusunda İ.V. Stalin adına konuşma yetkisi hakkındaki notu.

[17] Реабилитированные историей. Автономная Республика Крым: Книга 1-9, Kyiv-Simferopol, 2004-2014. Ayrıca bkz. https://www.reabit.org.ua/books/cr/

[18] Grégory Dufaud, Les Tatars de Crimée et la politique soviétique des nationalités, 2011, Paris, Non Lieu, 440 s.; a.y., “The Establishment of Bolshevik Power in the Crimea and the Construction of a Multinational Soviet state: Organisation, Justification, Uncertainty”, Contemporary European History, Cilt 21, No. 2, 2012, s. 257–272; “La constitution d’une déviation nationaliste dans l’Union soviétique des années 1920: les Tatars de Crimée et la veli-ibraïmovchtchina”, Genèses, 1, No. 86, 2012, s. 104-125; “Le pouvoir soviétique et l’indigénisation de la République de Crimée, ou comment soumettre le nationalisme tatar criméen (1880-1922)”, Hypothèses, 1, 2005, s. 147-158.

[19] Valeriy Vozgrin, İstoriya Krımskih Tatar v 4-h tomah, 2013.

[20] Andriy İvanets, Krımska problema v diyalnosti UNR periodu direktorii (kinets 1918-1920 rr), Simferopol, Dolya, 2013, 176 s.

[21] Andriy İvanets, Perşıy Kurultay: vid krımskotatarskıh ustanovçıh zboriv do natsionalnogo parlamentu (1917-1918 rr.), Kyiv, Klio, 2018, 160 s.

[22] Andriy İvanets & Andriy Kohut, Krımkotatarskıy natsionalnıy ruh u 1917-1920 rr. za arhivamı komunistıçnıh spetsslujb, Kyiv, K.İ.S., 2019, 448 s.

[23] T.N. Kirimov (tertip edici), Millet Cevherleri, 2012, 704 s.; T.N. Kerim, I. Kurultay Devri. Qırımtatar Edebiyatı ve Matbuatınıñ Ananeleri, Aqmescit 2016, 104 s.

[24] Piraye Kadrizade, Kırım-Romanya. İki Ülke: Yitik Vatan. Hatıralar-Şiirler-Tercümeler, (yayına hazırlayan Tezcan Ergen) İsmail Otar Tarih-Edebiyat ve Kültür Serisi No. 4, 2012, 365 s.

[25] İsmail Kerim’in biyo-bibliyografisi için bkz. http://xn--80aagie6cnnb.xn--p1ai/departments/14/employees/40.

[26] Kamelya Tekne, V. Yelagin’e Göre İnkılâp Yıllarında Kırım Tatarlarının Millî Hayalleri, Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 2022, 277 s.; a.y., “Sovyet Kırım’da Veli İbrahim Yılları”, History Studies, Cilt 12, No. 5, 2020, s. 2651-2672; “Kırım Tatar Türklerinin Matbuat Tarihinden: İleri Dergisi”, Z. İskefiyeli, M. B. Çelik (ed.), Türkistan’dan Anadolu’ya Tarihin İzinde Prof. Dr. Mehmet Alpargu’ya Armağan, 2020, s. 351-380; “Sovyetler Birliği Döneminde Basında Din Karşıtlığı: İleri Dergisi Örneği”, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, Cilt 7, 2019, s. 1433–1448; “Matbuat-İdeoloji İlişkisi Üzerine Bir Deneme: Edebiyat ve Kultura Dergisi”, Turkish Studies Historical Analysis, Cilt 14, No. 2, 2019, s. 383-395; “Kırım Tatar Aydını Habibullah Odabaş’ın Biyografisi ve Eserleri”, Erman Şan (ed.), Toroslardan Tanrı Dağlarına Genel Türk Tarihi Çalışmalarına Adanmış Bir Ömür Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu na 75. Yaş Armağanı, 2017, s. 347-366; “Hüseyin Badaninskiy ve Hizmetleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Tarih Dergisi, 2016; “Kırım Tatar Basınında Bir Pedagoji Dergisi: Okuv İşleri,” Türkiyat Mecmuası, Cilt 25, No. 2, 2015, s. 319-332.

[27] Virginia, ABD’deki George Mason Üniversitesinde görevli beş öğretim üyesinin kurmay heyetinde yer aldığı site Ulusal Beşerî Bilimler Vakfı (NEH), New York’taki Henry Luce Vakfı ve merkezi Moskova’da bulunan Mercani Vakfı tarafından desteklenmekte olup eski Sovyetler Birliği ve komşu ülkeler sahasındaki Müslümanlarla mevcut devlet yapıları arasındaki ilişkilere ışık tutan sayısız diplomatik, istihbarî ve sorgu tutanakları (A. Özenbaşlı, O. Deren-Ayırlı, A. Kayser, vd.’ne ait), mektuplaşma (Cafer Seydahmet’e ait) gibi arşiv belgesini ve bazılarının İngilizce tercümesini dijital olarak yayınlıyor. Site hakkında daha fazla bilgi ve belgelere daha yakından bakmak için bkz. https://islamperspectives.org/rpi/.

[28] “Borba za Krım i Tatarı (1917-1920 gg.)”, Almanah Assotsiyatsii isledovateley Grajdanskoy voynı v Rossii, No. 2, Arhangelsk, 2015, s. 16-25 (tarafımızdan çevrilen Türkçesi müteakiben Emel dergisinde yayınlanacak); “K voprosu o çislennosti krımskih tatar v 1917-1941 gg.”, İstoriçeskiy Vestnik, Cilt 34, 2020, s. 84-94; К voprosu о partiynom stroitelstve u tatar Krıma v 1917-1928 gg.”,  Rossiya XXI, No. 1, 2021, s. 80-99; “Borba tatar Krıma za samoopredelenie (1917-konets 1930-h gg.), İstoriçeskiy Vestnik, Cilt 36, 2021, s. 104-141; “V.İ. Lenin i sozdaniye Krımskoy gosudartsvennosti v godı Grajdanskoy voynı”, Ryazanovskiye çteniya (şestıye): materialı mejdunarodnoy nauçnoy konferentsii « kniga i revolyutsiya », Moskova, 2021, s. 129-139; “C. Seydamet – Politemigrant v Yevrope (1920-1930-ye gg.)”,  İstoriçeskiy vestnik. Cilt 41, 2022 s. 80-97; “Tatarı Krıma i sovetskaya natsionalnaya politika v 1920-1930-h gg.”, Gasırlar Avazı/Eho Vekov, No. 4, 2022 s. 23-38 (tarafımızdan çevrilen Türkçesi müteakiben Emel dergisinde yayınlanacak); ve historiyografiyi tartıştığı “Vvedenie”, Salavat M. İshakov (der.), Musulmane Krıma (1917-1939), Bakü, 2023 içinde, s. 3-45.

[29] Salavat M. İshakov, “Musulmanskaya politika P.N. Vrangelya”, Salavat M. İshakov (der.), Krım.Vrangel.1920 god, Moskova, 2006 içinde.

[30] Salavat M. İshakov (der.), Musulmane Krıma (1917-1939), Bakü, 2023, 736 s.

[31] Salavat M. İshakov’un tarafımızdan Türkçeye çevrilen söz konusu makaleleri için bkz. “Kırım Tatarlarının 1917-1941 Yılları Arasındaki Nüfusuna Dair Bir Deneme”, Emel dergisi, no. 275, Nisan-Mayıs-Haziran 2021; “V. İ. Lenin ve İç Savaş Sırasında Kırım Devletinin Kurulması”, Emel dergisi, no. 281, Ekim-Kasım-Aralık 2022.